پـيـنـامــا واه Panama Canal

پيناماواه 77.1 ڪلوميٽر يعني 48 ميل ڊگهو، بحري جهاز راني واسطي هڪڙو هٿرادو ٺهيل نرالو واه، آمريڪا کنڊ جي اوڀر طرف وهندڙ ايٽلانٽڪ وڏي سمنڊ کي، آمريڪا کنڊ جي اولهه طرف وهندڙ پَيسفِڪ وڏي سمنڊ کي ڪَيريبيئن سمنڊ معرفت ڳنڍي ٿو. هِي واه اتر ۽ ڏکڻ آمريڪا کنڊن کي مِلائيندڙ پيناما واري ڳچي ڌرتي جي کوٽائي ڪري تيار ڪيو ويو آهي، اهو اڄڪلهه عالمي بحري تجارت لاءِ ڪم ايندڙ نهايت اهم واه آهي. هي واه ۽ ساڻس سلهاڙيل Gatun Lake گيتُن ڍنڍ، ٻنهي طرفن کان سمنڊ جي سطح کان پورا ڇَويهه ميٽر يعني پنجاسي فوٽ مٿي يا اوچائي تي تعمير ڪيا ويا آهن، تنهن ڪري بحري جهازن کي واه مان لنگهائڻ واسطي، جهازن کي مٿي کڻي واه ۾ پهچائڻ خاطر، پيناما واه جي ٻنهي ڇيڙن وٽ نرالي قسم جون تمام وڏيون مشينون نصب ٿيل آهن. اهي 33.5 ميٽر يعني 110 فوٽ ويڪريون آهن. موجوده دؤر ۾ بحري جهازن جي سائيز جهونن جهازن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ وڏي هئڻ جي پيش ضرورت، پيناما واه ۾ نصب ٿيل مشينن کان وڌيڪ وڏيون ۽ وڌيڪ آسانيءَ سان استعمال ٿي سگهڻ ۽ وڌيڪ صلاحيت واريون جهاز کڻي واه ۾ پهچائيندڙ مشينون زير تعمير آهن. انهن مشينن کي 2015ع ۾ اڳوڻين مشينن جي جڳهه تي نصب ڪرڻ جو منصوبو آهي. تاريخي طور سڀ کان اَوَل پيناما واري ڳچي ڌرتيءَ منجهان واه کوٽي جهازرانيءَ کي آسان بنائڻ واسطي اسپين جي بادشاه چارلس پنجين جي سن 1534ع ۾ پيناما ڳچي ڌرتيءَ جي گهربل چڪاس لاءِ صادر ڪيل حڪم جو احوال ملي ٿو. انهيءَ بادشاه چارلس پنجين کي رومي ڪليسا Holy Roman Empire ”رومي سلطنت جو مقدس شهنشاه“ به بنايو هو. بادشاه جي خيال ۾ اسپين کان پرڀرو جتي سندس قبضو هو، ان جي وچ ۾ مذڪور مُجَوِزه نئون آبي گذرگاه فوجي توڙي تجارتي جهاز رانيءَ لاءِ نهايت مفيد ثابت ٿيندو ۽ اسپين جي فوج کي پرتگال مٿان سبقت حاصل ٿيندي. سن 1788ع کان 1793ع تائين هلندڙ مهم جوئيءَ دؤران Alessandro Malaspina اليسانڊرو ملاسپينا نالي هڪ کاهوڙي شخص، پيناما ڳچي ڌرتيءَ مان هڪڙي آبي گذرگاه جي تعمير جو منصوبو تيار ڪيو هو. انهيءَ کان تقريباً هڪ سؤ سال اڳ، سن 1698ع ۾ اسڪاٽلينڊ طرفان پيناما ڳچي ڌرتيءَ تي هڪڙي پُل تيار ڪري، تجارتي رستو قائم ڪري، اتان محصول اُڳاڙڻ بابت بدنيتيءَ تي مُبني هڪڙو منصوبو گهڙيو هو، پر ناموافق معروضي ۽ ماحولياتي حالات سبب اهو منصوبو ترڪ ڪيو ويو. سن 1849ع ۾ ڪيليفورنيا رياست ۾ سون لڀڻ واري انڪشاف، سموري يورپ توڙي ٻين کنڊن جي حريص ماڻهن ۾ جلد ۾ جلد ايٽلانٽڪ توڙي پيسفڪ سمنڊ اُڪرِي آمريڪا ۽ ڪيليفورنيا پهچڻ لاءِ عجيب حيجاني رُجحان پيدا ڪيو. تنهن جي نتيجي طور پيناما ڳچي ڌرتيءَ تي Panama Railway نالي ريل جي پٽڙي وڇائي، سن 1855ع ۾ چالو ڪئي وئي. ڳچي ڌرتيءَ تي تعمير ڪيل هن ريلوي نظام ۽ مغربي دنيا ۾ موجود خشڪي رستن ۽ ريلوي جي وڇايل پٽڙين يورپ ۽ آمريڪا ۾ صنعت ۽ حرفت سان گڏ تجارت ۾ ترقي ٿي ۽ مستقبل ۾ پيناما ڳچي ڌرتيءَ ۾ وڏن سمنڊن کي ڳنڍيندڙ هڪ گهرو واه کوٽڻ لاءِ حالتون سازگار ڪيون، ڇو ته واپار کي اڃا وڌيڪ زور وٺائڻ لاءِ تجارتي رستن ۽ خصوصي طور طويل بحري تجارتي رستن جي ڀيٽ ۾ ننڍن يعني گهٽ مفاصلي وارن رستن ٺاهڻ ۽ استعمال ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪندي، وڏن سمنڊن کي ڪنهن آبي گذر گاه وسيلي ڳنڍڻ جو تصور، انهيءَ زماني ۾ موزون ترين حل سمجهيو ويو. انهيءَ ڏِسِ ۾ ڪم ڪندي، مينڪس شهر ۾ ڄاول، آئرلينڊ جي هڪڙي انجنيئر William Kennish وليئم ڪينِش، جيڪو آمريڪا ۾ سرڪاري ملازم هو، تنهن پيناما ڳچي ڌرتيءَ جي چڪاس ۽ ماپ ڪري، اتي هڪ واه کوٽڻ بابت سن 1855ع ۾ هڪڙي جامع ۽ قابل عمل منصوبي جي رپورٽ پيش ڪئي، اها هڪ ڪتابچي ۾ ”ايٽلانٽڪ ۽ پيسفڪ وڏن سمنڊن کي ڳنڍڻ لاءِ هڪ مُجَوِزه آبي گذر گاه جي ممڪن حيثيت ۽ اهميت“ جي عنوان تحت شايع ٿي. ان کان پوءِ سن 1877ع ۾ فرينچ بحري فوج جي انجنيئر Ammand Reches آرمينڊريڪلس ۽ ٻئي اننجنيئر Lucien Napoleon Bonaparte Wyse لوسِين نيپولِيئَن بونا پارٽ وائيز گڏجي پيناما ڳچي ڌرتيءَ جي جوڳي جانچ ڪري پيناما واه کوٽڻ بابت فرانس جي حڪومت جو منصوبو شايع ڪيو. فرانس طرفان انهيءَ کان اڳ ۾ سوئيز واه جي کوٽائيءَ ۾ حاصل ڪيل ڪاميابيءَ، ان کي هن وڌيڪ ڏکئي قسم جي واه جي کوٽائيءَ لاءِ وڌيڪ اتساه ۽ حوصلو عطا ڪيو. اهڙيءَ صورتحال ۾ پيناما ڪينال کوٽڻ جي پهرين عملي ڪوشش، پهرين جنوري، سن 1881ع ۾ سوئيز ڪينال جي ڪامياب فرينچ معمار Ferdinand de lesseps فرڊيننڊ ڊي ليسيپس جي سرڪردگيءَ تحت شروع ڪئي وئي. انهيءَ وقت پيناما ڪينال وارو علائقو ڪولمبيا ملڪ جو هڪ حصو هو. هن واه جي کوٽائيءَ لاءِ گهربل سرمايو ۽ سهڪار فرانس جي حڪومت مُهيا ڪيو، پر پيناما جي ڳچي ڌرتيءَ واري غير مستحڪم جابلو سرزمين تي برسات پوڻ سبب پيدا ٿيل گپ چِڪ ۾ کوٽائيءَ واري ڪم ۾ ڏُکائي پيدا ٿيڻ ۽ لاڳت واري سرمائي ۾ کوٽ سبب تعميراتي ڪم ۾ سُستي ۽ اينگهه پيدا ٿي پئي. تنهن کان سواءِ غير موزون آبهوا، غليظ ماحول ۽ حادثن سبب اٽڪل 22 هزار ڪم ڪندڙ ماڻهو مري ويا. نتيجي طور 28 ڪروڙ ستر لک آمريڪي ڊالر خرچ ڪرڻ باوجود ڏيوالو نڪرڻ کان پوءِ نيٺ فرينچن کي هن پروجيڪٽ جو ڪم بند ڪرڻو پيو. ان وقت جي مبصرن جي راءِ موجب، هن واهه جي کوٽائي جو ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ، پيناما واري علائقي جي زمين جي مادي بناوت، آبهوا ۽ قدرتي ماحول جو گهربل سائنسي اڀياس نه ڪرڻ سبب، هن خِطي جي حقيقي سائنسي احوال کان بيخبر هجڻ ڪري، ٺيڪي حاصل ڪرڻ جي خوشيءَ ۾ ترت ڪم چالو ڪيائون، پر غير متوقع طور تي پيناما ڳچي ڌرتيءَ جي خراب جاگرافيائي جوڙجڪ ۽ بيهڪ، ناگهاني برساتن، موسمي ۽ مخصوص علاقائي بيمارين ۽ سرمائي جي مسلسل کوٽ جو پورائو نه ٿيڻ ڪري، بدقسمتي ۽ اڻٽر حالتن جا شڪار فرينچ معمار، واه جي تعمير جو ڪم 15 مئي 1889ع ۾ مجبورن بند ڪري ويا. پنج سال پوءِ سن 1894ع ۾ هڪڙي ٻي فرينچ ڪمپنيءَ کي ريل جي پٽڙي، کوٽائي ۽ عمارت سازيءَ لاءِ آندل مشينري ۽ خام مال جي سار سنڀال ۽ واه جي کوٽائيءَ جو ڪم سونپيو ويو، پر اها تعميراتي ڪمپني به سونپيل ڪم ڪرڻ ۾ ناڪام ٿيڻ ڪري، هڪڙي آمريڪي معمار ڪمپنيءَ کي ڏهه ڪروڙ آمريڪي ڊالرن ۾ پنهنجو سمورو خام مال، تعميراتي مشينري ۽ جايون جڳهيون وغيره وڪڻي ڏيڻ ۽ پنهنجي جان ڇڏائڻ لاءِ تيار ٿي وئي. جون 1902 ۾ پيناما ڪينال واري تعميراتي منصوبي تي ڪم ڪرڻ لاءِ آمريڪي سينيٽ ووٽ وسيلي حمايت ڪئي ۽ 22 جنوري سن 1902 ۾ Hay-Herran Treaty هي هيرن معاهدي تي آمريڪي وزير خارجه John M Hay جان ايم هَي ۽ ڪولمبيا جي حڪومت طرفان Dr. Tomas Herran ڊاڪٽر ٽامس هيرن دستخط ڪيا. اُنهيءَ معاهدي تحت آمريڪا کي ڪولمبيا وٽان پيناما ڪينال واري سموري علائقي جو دائمي ٺيڪو ملڻو هو، تنهنڪري انهيءَ جي تصديق آمريڪي سينيٽ 14 مارچ 1903ع ۾ ڪئي، پر ڪولمبيا جي سينيٽ ڪا نه ڪئي. انهيءَ وچ ۾ پيناما ڪينال کوٽڻ واري فرينچ ڪمپنيءَ جو چيف انجنيئر ۽ ٺيڪي ۾ ڀائيوار Phillpe Bunau Varilla فلپي بيونائُو واريلا، آمريڪي صدر روز ويلٽ ۽ وزير خارجه، جان هَي کي ٻڌايو ته پيناما صوبي جا باغي سياستدان ڪولمبيا کان الڳ ٿي آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ آمريڪا جي فوجي ۽ مالي امداد جا خواهان آهن. اها ڳالهه هڪ دم قبول ڪندي، 2 نومبر 1903ع تي آمريڪي بحري جنگي جهازن، پيناما ۾ بعاوت کي ڪُچلڻ لاءِ ڪولمبيا طرفان پيناما تي ممڪن حملي کان بچائڻ خاطر، ڪولمبيا کان پيناما صوبي ڏانهن ويندڙ سمورا گهٽ گهيڙ بند ڪري ڇڏيا ۽ ٻئي ڏينهن يعني 3 نومبر 1903ع ۾ پيناما پنهنجي آزاديءَ جو اعلان ڪيو، ته آمريڪا هڪدم پيناما کي آزاد رياست طور تسليم ڪيو ۽ تُرت ئي 6 نومبر 1903ع ۾ John Hay-Bunau Varilla Treaty جان هَي بيونائو واريلا معاهدو ٿيو، جنهن تي پيناما جي آمريڪا ۾ نامزد سفير بِيُونائُو واريلا، (جيڪو اصل ۾ فرينچ هو ۽ پيناما جي حڪومت طرفان قانوني طور اهڙن معاهدن تي دستخط ڪرڻ جو مجاز ڪو نه هو، پر آمريڪا اڳيان انڪار ڪرڻ کانسواءِ ئي) جان هَي سان گڏ صحيح ڪئي. سن 1904ع ۾ آمريڪا پيناما ريلوي لائين سميت پيناما ڪينال واري علائقي ۾ ٿيل کوٽائيءَ جي لاڳت ۽ اتي پيل سڀ فرينچ مشينري ۽ جايون جڳهيون وغيره، چار ڪروڙ آمريڪي ڊالرن ۾ خريد ڪيون. انهيءَ رقم مان ٽي ڪروڙ ڊالرن جو تعلق Culebra Cut ڪيوليبراڪٽ نالي ايراضيءَ ۾ بنيادي طور مڪمل کانٽيءَ سان مشروط هو، جنهن موجب هڪ ڪعب گز مٽيءَ جي کوٽائي لاءِ اگهه هڪ ڊالر مقرر ٿيل هو. سن 1921ع ۾ آمريڪاڪولمبيا کي هڪ ڪروڙ ڊالر امداد ڏني ۽پوءِ اڍائي لک ڊالر في سال، ڳچ سالن تائين ڏيندو رهيو. ان جي موٽ ۾ ڪولمبيا، ٿامسن اُروٽيا معاهدي تحت پيناما کي هڪ آزاد ۽ خود مختيار ملڪ طور تسليم ڪيو. 4 مئي 1904ع ۾ آمريڪا باضابطه طور فرينچن کان ورتل پيناما واه سان لاڳاپيل سموري جائداد ۽ چٽ ٿيل مزور لڏو پنهنجي حوالي ڪيو ۽ Isthmain Canal Commission I.C.C. اِسٿميئن ڪينال ڪميشن، مخفف آءِ سي سي نالي ادارو قائم ڪري، پيناما ڪينال جو سمورو علائقو، انتظام ۽ کوٽائيءَ جو ڪم ان کي سونپيو. انهيءَ سموري علائقي تي آمريڪاجو اقتدار اعليٰ يا سرڪاري اختيار لاڳو هو. آءِ سي سي هتي جي معروضي صورت حال جو گهرو جائزو وٺي رپورٽ سڌيءَ طرح آمريڪي وزير جنگ William Howard Taft وليئم هوارڊٽافٽ کي موڪلي، جنهن ۾ پندرهن سال اڳ فرينچن کي تباه ڪندڙ ۽ هتي اڃا تائين موجود نااهلي ۽ رشوت جي عمل کي ختم ڪرڻ لاءِ ترت مناسب ۽ ضروري اُپاءُ وٺڻ لاءِ سفارش ڪئي. انهيءَ جي روشنيءَ ۾ صدر ٿِيوڊور روز ويلٽ، اِلِينُوئس سينترل ريل روڊ جي اڳوڻي چيف انجينئر ۽ جنرل مئنيجر John Findlay Wallace جان فِنڊليواليس کي پيناما ڪينال پروجيڪٽ جو چيف انجنيئر مقرر ڪيو، پر بيماريءَ سان بدحال ۽ ناموافق آبهوا واري هن ناگوار خطي کان عاجز، ناقص مشينريءَ مان ڪَڪِ ۽ آءِسي سي جي ناجائز ڪامورڪي رَوَيي کان دلشڪسته ٿي، جان واليس نيٺ جون 1905ع ۾ غير متوقع طور تي پنهنجي ملازمت تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي، تنهن ڪري انهيءَ آساميءَ تي گِريٽ نارِدَرنِ ريل روڊ جي معمار انجنيئر John Frank Stevens جان فِرَينڪ اِسٽيونس کي مقررڪيو ويو. اسٽيونس آءِ سي سي جو ميمبرڪو نه هو ۽ انهيءَ کي هتي ٿيندڙ سموري ڪم ۾ مکيه رنڊڪ ڄاڻندي، پنهنجي نڪته نظرموجب، ضرورتن، گُهرجن ۽ کوٽ جي پورائي، ڪم ۾ رخني، رنڊڪ ۽ خرابين خامين کي دُور ڪرڻ لاءِ سِڌي طرح امريڪي صدر جي واشنگٽن ۾ انتظاميه سان لِکَپَڙهه شروع ڪئي. پيناما ۾ سندس اولين ۽ بنيادي ڪاميابيءَ يا حاصلات طور پاڻ پيناما واه جي کوٽائيءَ سان گڏ هزارين ملازمن ۽ مزورن جي سمورين جائز ضرورتن جي مناسب پورائي لاءِ حَتيَ الاِمڪان ڪوشش ڪري، سندن رهائش لاءِ گهر، هوٽلون، مارڪيٽون، ورڪ شاپ، مشينريءَ جي مرمت لاءِ ورڪ شاپ، پيئڻ جي پاڻيءَ جي رسد ۽ خراب پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ مناسب نظام تعمير ڪرايو ۽ روڊن رستن جو بهتر ڄار پڻ تعمير ڪرايو. هن آمريڪا ۽ ٻين ملڪن جي هزارن جي تعداد ۾ مزدورن ۽ ڪاريگرن کي مناسب اُجوري ۽ مناسب رهائشي سهولتون مهيا ڪري هتي آڻي کانئن سٺو ڪم ورتو. سن 1905ع ۾ کوٽجندڙ پيناما واه جي ڊزائين جي نظرثانيءَ لاءِ هڪ پينل قائم ڪيو، تنهن صدر رُوز ويلٽ کي واه جي کوٽائي سمنڊ جي سطح جي برابر ڪرائڻ جي سفارش ڪئي، جيئن اڳي ڪم ڪندڙ فرينچن جو منصوبو هو. جڏهن ته انجنيئرن جي گهري اڀياس جي نتيجي طور واه کي Lock system جي اصول موجب سمنڊ جي سطح کان 85 فوٽ مٿي تعمير ڪرڻ جي سفارش ڪئي وئي. انهيءَ اصول مطابق ڪينال سان ڳنڍيل Gotun Dam يا Gatun Lake گيتُن ڊيم يا ڍَنڍ به تعمير ڪرڻي هئي. لاڪ سسٽم ڪينال تعمير ڪرڻ لاءِ سترهن ڪروڙ ڪُعب گزن کان به وڌيڪ مٽيءَ جي کوٽائي گهربل هئي. آمريڪي ڪاريگرن ممڪن حد تائين تمام تيزيءَ سان پراڻي مشينري کي سڌاري صفا ڪري ۽ گهربل نوان اوزار ڪم آڻيندي، مجموعي طور ڪم ۾ بهتري ۽ تيزي پيدا ڪئي. گهربل اهم ۽ نئين مشينري آمريڪا مان آڻي ڪتب آندي وئي. نئين ٺهيل گيتُن ڍنڍ ڪيترن ئي هنڌن وٽان پلٽي اڳوڻي ريلوي لائين ٻوڙي ڇڏي. تنهن ڪري صورتحال جي تقاضا موجب، نئون ريلوي ڊبل ٽريڪ، اڳوڻي ريل جي پٽڙي واري اوچائيءَ کان به گهربل وڌيڪ اوچائي تي تعمير ڪيو ويو. سمورا حفظان صحت اختيار ڪرڻ جي باوجود، آمريڪين طرفان هن پيناما واه جي تعمير واري عرصي دؤران هتي اٽڪل 5600 ماڻهو موت جو شڪار ٿي ويا، جن مان ڪجهه حادثن ۾ به مئا هئا. پيناما ڪينال جي تعمير سن 1914ع ۾ مڪمل ٿي. هن وڏي تعميراتي منصوبي کي مڪمل ڪرڻ تي آمريڪا اٽڪل ساڍا ستٽيهه ڪروڙ ڊالر خرچ ڪيا، جيڪي اڄوڪن اٺ ارب، سٺ ڪروڙن جي برابر هئا. انهيءَ وقت تائين پيناما ڪينال وارو منصوبو، آمريڪا جو مڪمل ڪيل وڏي ۾ وڏو تعميراتي منصوبو هو. جديد ۽ نرالي طرز تعمير مطابق جوڙيل هي عجيب واه، بحري جهازن جي لنگهه طور باقائدي S.S.Ancon ايس ايس اَينڪون نالي هڪڙي باربردار تجارتي بحري جهاز کي، نئين ۽ نرالي طريقي سان انهيءَ واه مان لنگهائي ٻئي پار پهچائڻ واري تقريب جي صورت ۾ 15 آگسٽ 1914ع ۾ کوليو ويو. سن 1930ع ۾ پيناما ڪينال ۾ پاڻيءَ جي رسد جو مسئلو پيدا ٿيو، تنهن کي حل ڪرڻ لاءِ گيتُن ڍنڍ جي مٿئين پاسان وهندڙ Chagres River چاگرس نديءَ تي Madden Dam ماڊن بند ٺاهڻ جو منصوبو جوڙيو، اهو سن 1935ع ۾ جُڙي راس ٿيو. انهيءَ ڊيم کي پوءِ Alajuela Lake اليجوئلا ڍنڍ سڏڻ لڳا. انهيءَ وسيلي پيناما ڪينال کي پاڻيءَ جو گهربل مقدار سولائيءَ سان ملڻ لڳو. سن 1939ع ۾ امريڪا وي سائيز ۾ ٺهندڙ جنگي بحري جهازن کي پيناما ڪينال مان لنگهائڻ واسطي، واه جي صلاحيت وڌائڻ وارو تمام وڏو تعميراتي منصوبو چالو ڪيو، پر ٻي عالمي لڙائي کان پوءِ، پيدا ٿيندڙ اڻٽر حالتن سبب اهو رد ڪيو ويو ۽ پيناما ڪينال ۽ انهيءَ علائقي تي آمريڪا جي سانده اقتدار اعليٰ جي حوالي سان پيناما ۽ آمريڪا جا باهمي تعلقات ڇڪتاڻ وارا ٿي پيا. پيناما جي عوام ۽ خاص ڪري شاگردن گهڻا احتجاجي مظاهرا ڪيا، پر پيناما ڪينال ۽ آس پاس واري علائقي تي آمريڪي قبضو برقرار رهيو، تنهنڪري آمريڪي قبضي خلاف عالمي پيماني تي احتجاج ٿيڻ لڳا. سن 1956ع ۾ مصر جي صدر جمال ناصر انگلينڊ ۽ فرانس جو گڏيل قبضو ڇڏائي سوئيز ڪينال قومي ملڪيت ۾ شامل ڪيو ته انگلينڊ ۽ فرانس معاشي لالچ ۽ سياسي غلبي جي بحاليءَ خاطر ان تي طاقت جي زور تي وري قبضو ڪرڻ چاهيو، پر سندن سامراجي حاڪم آمريڪا کين سوئيز ڪينال تي وري قبضو ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو. تڏهن کان وٺي پيناما واري علائقي تي آمريڪي قبضي خلاف احتجاجي مظاهرن هنگامن ۽ فسادن جي صورت اختيار ڪري 9 جنوري 1964ع ۾ پيناما جي مشتعل عوام پيناما ڪينال وٽ قابض آمريڪين کي اچي للڪاريو. نتيجي طور انهيءَ ڏينهن اتي قابض آمريڪي فوج ويهارو کن پيناما جا شهري شهيد ڪيا ٻه ٽي آمريڪي فوجي پڻ مئا هئا. تڏهن کان وٺي اها تاريخ 9 جنوري شهيدن جو ڏينهن ڪري ملهايو ويندو آهي. سن 1977ع ۾ پيناما ڪينال ۽ انهيءَ علائقي تان قبضو ختم ڪرائڻ لاءِ پيناما جون آمريڪا سان سنجيده ڳالهيون شروع ٿيون ۽ 7سيپٽمبر 1977ع ۾ Carter-Torrijos Treaty ڪارٽر ٽوريجوس معاهدي تي آمريڪي صدر ڪارٽر ۽ پيناما جي اڳواڻ ٽوريجوس صحيحون ڪيون، جنهن تحت پيناما ڪينال ۽ پيناما زون پيناما جي حڪومت جي حوالي انهيءَ شرط موجب ڪيو ويو ته پيناما جي حڪومت انهيءَ واه جو استعمال مڪمل طور غيرجانبداري سان ڪندو. انهيءَ معاهدي تي عمل ڪندي 7 سيپٽمبر سن 1999ع ۾ عين ٻنپهرن وقت، پيناما جي حڪومت طرفان پيناما ڪينال ۽ زون جو سمورو انتظام سنڀالڻ لاءِ ٺاهيل اداري جي مجاز اهلڪارن کي پيناما ڪينال ۽ زون جو مڪمل اختيار منتقل ڪري قابض آمريڪي فوجي اهو علائقو مڪمل طور خالي ڪري ويندا رهيا! قبضو حاصل ڪرڻ کان اڳ پيناما جي حڪومت واه جي ٺيڪي جي نيلام لاءِ اشتهار شايع ڪيو هو. نتيجي طور هانگ ڪانگ جي سيٺ Li Ka Shing لي ڪاشنگ جي Hutchison Whampoa هُچِيسَن وامِپوئا نالي واري ڪمپنيءَ اهو ٺيڪو حاصل ڪيو. پيناما ڪينال پيناما ملڪ جي آمدني جو اڃا تائين اهم ذريعي طور ڪم پيو اچي. هن واه سان ٻنهي ڇيڙن وٽ هٿراديون ڍنڍون ڳنڍيل آهن. انهن ڍنڍن جي ڇيڙن وٽ Locks System لاڪس سسٽم يعني نرالي قسم جون ڀاري مشينون نصب ٿيل آهن. ايٽلانٽڪ وڏي سمنڊ کان پيسفڪ وڏي سمنڊ ڏانهن ويندي پيناما ڪينال مان لنگهندڙ جهاز واه مان هيٺينءَ ريت پار ٿئي ٿو. ايٽلانٽڪ وڏي سمنڊ مان پيناما ڪينال ڏانهن ويندڙ جهاز اَوَل Limon Bay لائمون اُپسمنڊ ۾ داخل ٿئي ٿو، اهو جهڙو ڪر قدرتي گهاٽ آهي. انهيءَ تانگهي سمنڊ ۾ 8.7 ڪلوميٽر يعني 5.4 ميل اڳتي هلندو، جهاز اچي Colon Free Trade Zone وٽ رسي ٿو، جتي قائم ريلوي گوديءَ ۾ مال لاهي ۽ اتان کڻي سگهجي ٿو. اُتان جهاز 3.2 ڪلوميٽر يعني 2 ميل ڊگهي چينل ۾ داخل ٿئي ٿو، جنهن جي دنگ وٽ پهچڻ تي، اتي نصب ٿيل وڏيون مشينون، جن کي انگريزيءَ ۾ ٿِرِي اِسٽيج گيٽُن لاڪس Three stage Gatun Locks چوندا آهن، جهاز کي سمنڊ جي سطح کان 26.5 ميٽر يعني 87 فوٽ مٿي کڻي 1.9 ڪلوميٽرن يعني 1.2 ميل مفاصلي تائين تارينديون، اچي گيٽُن ڍنڍ ۾ داخل ڪن ٿيون. گيٽُن ڍنڍ جنهن کي گيٽن ڊيم به سڏيو وڃي ٿو، پيناما ڳچي ڌرتيءَ ۾ کوٽي تيار ڪيل، پيناما ڪينال جو 24.2 ڪلو ميٽر يعني پورا 15 ميل ڊگهو، اصل يا مکيه ڀاڱو آهي ۽ سمنڊ جي سطح کان 26.5 ميٽر يعني 87 فوت مٿي آهي. گيٽُن ڍنڍ ۾ پاڻي ڪينال جي مٿئين پاسي تان وهندڙ قدرتي گيٽُن نديءَ مان آندو وڃي ٿو ۽ گيٽُن لاڪس يعني جهازن کي مٿي کڻي اڳتي يا پوئتي تاريندڙ مشينن جي چالو ٿي ڪم ڪرڻ دؤران پاڻي گيٽن ڍنڍ مان خارج ٿيندو رهي ٿو. گيٽُن ڍنڍجي مٿئين پاسي کان وهندڙ ٻي قدرتي نهر Chagres River چيگرس نديءَ کي گيٽُن ڍنڍ ۾ پاڻيءَ جي وڌيڪ گهربل مقدار جي پواري ڪرڻ خاطر، هٿرادي نموني گيٽُن ڍنڍ کان به نِسبتاً وڌيڪ اوچو بنائي، پيناما ڪينال جي هن مکيه ۽ سڀ کان وڌيڪ اوچي ڀاڱي يعني گيٽُن ڍنڍ ۾ پاڻي جو وڌيڪ گهربل مقدار وجهبو آهي، چيگرس نهر جو هٿرادو اوچو بنائيل ڀاڱو 8.5 ڪلوميٽر يعني 5.3 ميل ڊگهو آهي پيناما ڪينال جو تنهن کان پوءِ ايندڙ ڀاڱو Culebra Cut سڏجي ٿو. اهو ڪينال جي کوٽائيءَ واري ايراضيءَ ۾ قدرتي طور موجود هڪڙي جابلو ٽڪري تراشي تيار ڪيو ويو آهي. انهي ڀاڱي واري ايراضيءَ کي Continental Divide يعني اُتر ۽ ڏکڻ آمريڪا وارن ٻن کندن کي جدا ڪندڙ ماڳ به چوندا آهن. پيناما ڪينال جو هي ڀاڱو 12.6 ڪلوميٽر يعني 7.8 ميل ڊگهو آهي. انهيءَ ڀاڱي جي دنگ وٽ Single stage pedro Miguel lock پيڊرو ميگوئل لاڪ، جهاز مٿي کڻندڙ مشين 1.4 ڪلويمٽر يعني 0.87 ميل ڊگهي، 9.5 ميٽر يعني 31 فوٽ مٿي رسائيندڙ صلاحيت واري مشين پيناما ڪينال جي پيسفڪ سمنڊ ڏانهن ويندڙ لاهيءَ جو پهريون حصو آهي. اها مشين جهاز مٿي کڻي اچي هڪ وڌيڪ ٻي هٿرادي ٺاهيل ڍنڍ جي صورت ۾ 1.7 ڪلوميٽر يعني 1.1 ميل ڊگهي، پيناما ڪينال جي پيسفڪ وڏي سمنڊ طرف واري آخري ڀاڱي ۾ داخل ڪري ٿي. انهيءَ ڀاڱي کي Miraflores lake ”مائرا فلورس ڍنڍ“ سڏجي ٿو. مائيرافلورس ڍنڍ تي مشتمل، ڪينال جو هي ڀاڱو سمنڊ جي سطح کان 16.5 ميٽر يعني 54 فوٽ مٿي آهي. مائيرافلورس ڍنڍ جي لاهيءَ واري حصي ۾ Two-stage miraflores locks مائيرافلورس لاڪس نالي واريون جهاز کڻندڙ مشينون 1.7 ڪلوميٽر يعني 1.1 ميل ڊگهيون آهن. انهن مشين جي لاهي يا لاهوندي، آڌي يا وچ وِيرِ وقت 16.5 ميٽر يعني 54 فوٽ هوندي آهي. مائيرافلورس مشينن وسيلي جهاز کي Balboa Harbour بالبوئا بندر ۾ پهچايو وڃي ٿو. هن بندر تي به ريلوي جي گودي موجود آهي، جتي پڻ مال لاهڻ ۽ چاڙهڻ جو جوڳو بندوبست ٿيل آهي. بندر جي ويجهو ئي پيناما شهر ٺهيل آهي. بالبوئا بندر وٽان پيناما واه ۾ داخل ٿيڻ ۽ ان مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ قدرتي طور موجود واهڙ مان لنگهندو جهاز پيناما نار يعني پيسفڪ وڏي سمنڊ جي ساحل سان متصل تانگهي پاڻيءَ ۾ داخل ٿئي ٿو. مائرافلورس لاڪس کان پيناما نارتائين 13.2 ڪلويمٽر يعني 8.2 ميل مفاصلو آهي. اهڙيءَ طرح پيناما واه جي ڪل ڊيگهه 77.1 ڪلو ميٽر يعني 48 ميل آهي. هن واه مان لنگهندڙ جهاز کان لنگهڻ جو محصول مقرر ۽ وصول ڪرڻ وارو ادارو Panama Canal Authority ”پيناما ڪينال اٿارٽي“ سڏجي ٿو. محصول مقرر ڪرڻ جو دارو مدار جهازن جي قسم، سائيز ۽ کنيل سامان جي قسم تي هوندو اهي. پهرين مئي سن 2009ع کان نافذ اگهوتري هيٺينءَ ريت آهي. باربردار جهازن جي بار کڻڻ جي گنجائش Twenty foot equivalent units مخفف TEU جي جدول موجب ماپي محصول اڳاڙجي ٿو. هڪ TEU ويهه فوٽ 8x فوٽ 8.5x فوٽ = سامان سان والاريل ايراضي مقرر آهي. هڪ TEU تي 72 آمريڪي ڊالر محصول مقرر آهي. هڪڙو Panamax پيناميڪِس باربردار جهاز 4400 ٽِي اِي . يُو بار کڻي سگهي ٿو. بار کان سواءِ خالي جهاز لنگهڻ تي 57.60 ڊالر في ٽي اي يو جي حساب سان محصول ادا ڪن ٿا. مسافر بردار جهازن کان، ويهڻ يا سمهڻ جي سيٽن يا برٿن جي تعداد ۽ خالي يا والاريل سيٽن جي تعداد موجب محصول جو مختلف اگهه آهي هڪ والاريل سيٽ جو محصول 115 آمريڪي ڊالر آهي ۽ هڪ خالي سيٽ جو محصول 92 آمريڪي ڊالر آهي. پيناما ڪينال جي ڪمائيءَ تي حِرکي نِڪاراگُئا ملڪ جي حڪومت به پنهنجي ملڪ ۾ ايٽلانٽڪ ۽ پيسفڪ وڏن سمنڊن کي ڳنڍيندڙ واه جي تعمير بابت دلچسپي رکندڙ معمار ادارن سان سنجيده رابطن ۾ مشغول نظر اچي ٿي.


مختلف موضوع

تَنۡ سِپُون سُوجهي ڪَڍيُون