ڪــراچــيءَ جــا يــهــودي

ڪراچي جي يهودي برادري ابهام جي صورت ۾ گم ٿي وئي آهي ۽ پويان ڪجهه نشان، ماضيءَ ۾ سندس هتي موجودگيءَ ڄاڻائين ٿا. ڪراچي شهر سان سندن لڳاء جي نشاني چندريگر روڊ تي اوڻيهين صديءَ ۾ تعمير ٿيل ميريويدر ٽاور اڃا موجود آهي، جيڪو اڄڪلهه گهڻ ماڙ عمارتن جي گهيري ۾ شهر جي اصلوڪي واپاري مرڪز ۾ پنهنجي نرالي بناوت سبب اڃا تائين نمايان حيثيت جو حامل آهي. ٽاور جي وچ ۾ نصب هڪ پٿر تي حضرت دائود عليه السلام جي علامت وارو تارو اُڪريل آهي. ڪنهن مذهبي انتها پسند ٽاور تي اسپري پينٽ سان ”يهودي“ لفظ لکي ڇڏيو آهي ته جيئن موقعي پٽاندر مستقبل ۾ انهيءَ کي مسمار ڪجي. ڪراچيءَ ۾ انگريز دؤر حڪومت ۾ ٿوري تعداد ۾ پر خوشحال يهودي رهندا هئا. انهن مان هڪڙو نالي اَبرهام رِيُوبِن ڪراچي سِٽي ڪارپوريشن جو ڪائونسلر چونڊيو ويو هو. اهو 1919ع ۾ KMC جو ڍنڍورچي هوندو هو. هنن مان گهڻا اسراعيل جي رياست وجود ۾ اچڻ کان پوءِ اوڏانهن لڏي ويا. باقي برادريءَ جا ماڻهو اسراعيل عرب جنگ سبب يهودين خلاف پاڪستان ۾ پيدا ٿيل نفرت سبب ملڪ ڇڏي ويا. ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته منجهانئن پوڙها پڪا ته بيماريءَ سبب ۽ قدرتي طور هي جهان ڇڏي ويا پر اڃا به ڪي چند آهن پر گمناميءَ واريءَ حالت ۾ پيا جيئن. معلوم ڪرڻ سان، هڪ شخص ميوا شاهه واري شاهي قبرستان ۾ موجود يهودين جو مقام ڏسڻ ويو، جتي هڪ کٽ تي ويٺل ماڻهن کان پڇا ڪيائين ته هي يهودين جو مقام آهي ڇا؟ ويٺلن مان هڪ ڇوڪري جواب ڏنس ته ”اسرائيلي مقام آهي“. ڇوڪري جي سمجهه ۾ ”اسرائيلي“ ۽ ”يهودي“، ٻنهي لفظن جي معنيٰ ساڳي آهي. ٻاهٺ سالن جي عمر وارو محمد ابراهيم جيڪو يهودين جي مقام جي سنڀال ڪندو آهي، اهو انهيءَ مقام اندر ٺهيل هڪ ننڍي ڪمري واري جاءِ ۾ پيدا ٿيو هو. هن ٻڌايو ته اسان جا مائٽ گهڻو اڳي گذاري ويا. اسين پڻ پنهنجي حياتي هت ئي پيا گهاريون. مقام جي سار سنڀال لاءِ گهربل پيسن جي کوٽ آهي. ڪجهه ماڻهو سال ۾ هڪ دفعو هتي ايندا آهن ۽ ڪجهه ڏوڪڙ ڏيئي هليا ويندا آهن. هن ٻڌايو ته مقام جي چوديواري اسان پنهنجي خرچ تي تعمير ڪرائي آهي. هن يهودين واري مقام ۾ اٽڪل پنج هزار قبرون ٺهيل آهن، انهن مان ڪافي ڀڳل نطر آيون ۽ اتي ڊڀ ۽ ٻيا جهنگلي ٻوڙا جام هئا. ابراهيم ٻڌايو رچل نالي هڪڙي مائي هتي ايندي رهندي هئي پر هاڻي ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته اها لنڊن لڏي وئي آهي. هن مقام جي حد اندر رهندڙ ڇهن ڪٽنبن ۾ هڪڙي پوڙهي ڏاهي مائي مهرالنساء هن مقام کي نظر انداز ڪرڻ تي سرڪار تي تنقيد ڪندي ٻڌايو ته زمينن تي ناجائز قبضو ڪندڙ ٽولن، مقام تي قبضو ڪرڻ جي ڪوشش جاري رکي آهي. تنهن بابت ڪيترائي ڀيرا اسان پوليس وٽ فرياد داخل ڪيو آهي پر سرڪار انهيءَ ڏس ۾ ڪو به قدم ڇو نٿي کڻي. فقط اسين ئي اڃا تائين مقام کي قبضي کان بچائيندا اچون. ابراهيم سليمان دائود نالي هڪ شخص جي قبر جيڪا هڪ ڪمري ۾ ٺهيل هئي ڏيکاري ۽ ٻڌايو ته سليمان دائود KMC ۾ عملدار هو ۽ هن صدر واري علائقي ۾ Magain shalome synagogue نالي يهودين جي ديني درسگاهه جوڙائي هئي. سليمان دائود جي قبر واري ڪمري ۾ ڀڳل ٽٽل سامان به پيل نظر آيو. ابراهيم ٻڌايو ته هن مقام ۾ آخري ڀيرو تدفين 1980ع واري ڏهاڪي ۾ ٿي. شهر ۾ چند يهودي ڪٽنب اڃا به هئا پر انهن مسلمانن سان مٽي مائٽي ڪري ڇڏي ۽ مسلمانن ۾ زم ٿي ويا. صدر واري علائقي ۾ نشتر روڊ تي ٺهيل يهودين جو ديني درسگاهه سن 1980ع واري ڏهاڪي دؤران ڀڃي ڊاهي ڇڏيائون. اڄڪلهه انهيءَ ڀيڻيءَ تي وڏو شاپنگ پلازا تعمير ٿيل آهي.
پارسي برادريءَ جي هڪ مشهور ماڻهو بيرام آواري ٻڌايو ته هاڻ ڪراچيءَ ۾ يهودي ڪو نه رهيا آهن، البت اڳي هوندا هئا. انهن مان هڪڙو اسڪول ۾ پڙهائي دؤران منهنجو سنگتي هو. ان جا مائٽ پاڻ کي عيسائي سڏائيندا هئا. اهي ڪيناڊا لڏي ويا، جتي مون وارو سنگتي گذاري ويو. هن ٻڌايو ته منوڙي ٻيٽ تي به يهودين جو هڪڙو ديني درسگاه هو. هتي يهودي عام طرح پاڻ کي عيسائي سڏائيندا هئا ۽ سلوار قميس پائيندا هئا. هاڻي ته يهوديءَ جو پاڪستان ۾ رهڻ سدائين خوف ۽ حراس واري ڪيفيت وارو ٿيندو ۽ سدائين موت جو خطرو موجود رهندو، ڇو ته هتي اها ڳالهه هُلائيل آهي ته پاڪستان ۽ مسلم امت تي جيڪو به ظلم ستم ۽ دنيا ۾ ناانصافي يهودي لابيءَ جي ڪري ئي روا آهي. پاڪستان ۾ اڪثر ڪري اسرائيل جو جهنڊو ساڙيو ويندو آهي ۽ يهودين خلاف سخت نعريبازي ٿيندي رهندي آهي. منجهائن ڪامورا ماڻهو 1950 واري ڏهاڪي دوران ۽ فنڪار ۽ مئخانن ۾ ڪم ڪندڙ يهودي عورتون ستر واري ڏهاڪي ۾ ملڪ ڇڏي ويون مقام جي رکوال شڪايت ڪندي ٻڌايو ته ماڻهو هتي ايندا ۽ حال احوال وٺي فوٽو وغيره ڪڍي گهمي ڦري هليا ويندا آهن پر هن مقام جي سار سنڀال جي لاءِ چندي طور ڪجهه ڪو نه ڏيندا آهن. بس اسين پنهنجي سِر محنت مزوري ڪري ۽ ڪن مخير ماڻهن کان چندو گڏ ڪري مقام جي سار سنڀال پيا ڪريون. شهر ۾ هاڻي فقط ميري ويدر ٽاور ۽ مقام يهودين جي ماضيءَ ۾ هتي موجودگيءَ جون نشانيون وڃي بچيون آهن. باقي سائناگاگ جي فقط تصوير آهي جيڪا ڪن انٽرنيٽ جي ويب سائٽن تي موجود آهي. صدرالدين هاشواني پنهنجي آتم ڪٿا جي صفحي39 تي لکيو آهي ته ٻي عالمي جنگ ۾ ٽيهه هزار يهودي انگريزن پولينڊ مان آڻي ڪراچي ۾ آباد ڪيا.


مختلف موضوع

تَنۡ سِپُون سُوجهي ڪَڍيُون