آڪـسـفـورڊ يـونـيـورسـٽـي
سن 1188ع ۾ انگريز تاريخدان جيرالڊ آف ويلس، آڪسفورڊ ۾ يونيورسٽي جي سمورن استادن جي ميڙ اڳيان پنهنجو مقالو پڙهي ٻڌايو. سن 1190ع ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پهريون پرڏيهي شاگرد اچي داخل ٿيو. اهو ايمو (Emo) نالي فريس لينڊ Friesland جو باشندو هو. سن 1201ع ۾ يونيورسٽي جي ناظم اعليٰ کي ميجسٽر اسڪالرم آڪسوني (Magister Scolarum Oxanie) چوندا هئا، تنهن کي سن 1214ع ۾ چانسلر (Chancellor) ڪوٺڻ لڳا. سن 1231ع ۾ يونيورسٽيءَ کي ڪارپوريشن يعني مالياتي ۽ انتظامي طور پاڻ ڀرو ۽ آزاد حيثيت وارو ادارو تسليم ڪيو ويو.
تيرهين صدي عيسوي ۾ آڪسفورڊ جي شهرين ۽ يونيورسٽيءَ جي شاگردن درميان فساد ٿيڻ جي نتيجي طور يونيورسٽي انتظاميه طرفان قديم رهائشي هال تعمير ٿيڻ لڳا، انهن اڳتي هلي يونيورسٽيءَ جي ماتحت هلندڙ ڪاليجن جي صورت اختيار ڪئي. انهن جو انتظام هلائيندڙ کي ماسٽر Master سڏيو ويندو هو. اهو منتظم يونيورسٽيءَ طرفان مقرر ڪيو ويندو هو. باليئل ڪاليج Balliol College ۽ مرٽن ڪاليج Merton College آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جا سڀ کان جهونا ڪاليج آهن جيڪي سن 1249ع دؤران قائم ٿيا هئا.
انهي کانپوءِ هڪ صديءَ کان به ٿوري وقت اندر پنهنجي قدامت، نصاب، ضابطه عمل ۽ شاگردن لاءِ مهيا ڪيل سهولتن جي ڪري آڪسفورڊ وقت جي موجود سمورين درسگاهن ۾ اعليٰ رتبو حاصل ڪيو ۽ پوپن، بادشاهن ۽ وقت جي اڪابرين طرفان ان جي تعريف ۽ تعظيم ٿيڻ لڳي. سن 1355ع ۾ بادشاهه ايڊورڊ ٽئين يونيورسٽيءَ کي خراج تحسين پيش ڪيو ۽ چيو ته يونيورسٽيءَ تدريسي عمل ۾ بي بها ڪردار ادا ڪيو آهي ۽ آڪسفورڊ جا سَنَد يافتھ افراد رياستي ادارن ۾ عاليشان خدمتون سرانجام ڏيڻ تي جس لهڻن.
ڪجهه وقت کان پوءِ آڪسفورڊ وارا علماء ۽ اڪابر استاد مذهبي ۽ سياسي تڪرارن سبب اختلافن جو شڪار ٿيندي مختلف گروهن ۾ ورهائجي ويا. باليئل ڪاليج واري چوڏهين صديءَ واري ماسٽر يعني ناظم اعليٰ، جان وائڪلف John Wyclif ڪليسا جي خلاف بائيبل (توريت ۽ انجيل جي گڏيل نسخي) کي لاطيني ٻوليءَ بدران انگريزي ٻوليءَ ۾ لکي ڇپائڻ واسطي وڏي مهم هلائي هئي. سن 1530ع ۾ بادشاهه هينري اٺين پنهنجي راڻي ڪَيٿرِين Catherine of Aragon کي ڏنل طلاق کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ يونيورسٽيءَ تي گهڻو دٻاءُ وڌو. سورهين صديءَ وارن سڌارن جي سرڪاري مهم دؤران Anglican Church اينجليڪن چرچ وارن عالمن Cramner، ڪرينمر، Latimer لاٽيمر ۽ Ridelyرِڊلي تي مذهبي بيحرمتيءَ جي الزام ۾ مقدمو هلائي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ اندر ساڙي ماريو ويو. انگلينڊ جي گهرو لڙائيءَ دؤران آڪسفورڊ يونيورسٽي بادشاهه جي حامي رهي، جنهن دؤران بادشاهه چارلس پهرئين يونيورسٽيءَ جي ڪانووڪيشن هال ۾ اصل پارليامينٽ جي خلاف نقلي پارليامينٽ جو اجلاس منعقد ڪيو هو. سترهين صديءَ جي آخري حصي دؤران آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ واري جڳ مشهور مفڪر John Locke جان لاڪ کي غداريءَ ڪرڻ جي شڪ جي بنياد تي ملڪ بدر ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وڌو ويو، ارڙهين عيسوي صديءَ دؤران جڏهن آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ قدامت پرست مذهبي رُجحان جي زور هوندي به تعليمي ڏِس ۾ قابل قدر تحقيق ۽ سائينسدانن طرفان نيون ايجادات ٿينديون رهيون. جاميٽريءَ جي پروفيسر Edmmad Halley فلڪياتي عنصر Conduct پڇر تاري جي وري آسمان تي ظاهر ٿيڻ جي پيشگوئي ڪئي، جيڪا صحيح ثابت ٿي ۽ انهي پڇرتاري تي ”هيلي“ يعني انهي پروفيسر جو نالو ڏنو ويو، انهيءَ عرصي دؤران يونيورسٽيءَ جي مذهبي قدامت پرست اڳواڻ John جان ۽ چارلس ويسلي Charles Wasleyوارن سخت جنوني مذهبي جلسا ڪري هڪڙي جنوني عيسائي فُرقي Methodist Society جو بنياد رکيو.
مهاراڻي وڪٽوريا جي دؤر حڪومت ۾ خصوصي طور مذهبي فسادن جي حوالي سان آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ مکيه ڪردار ادا ڪيو. هتي جي مذهبي عالمن جنوني مذهبي تحريڪ برقرار رکندي اينجليڪن فرقي ۾ ڪيٿولڪ جنوني نڪته نظر نئين سر اُجاگر ڪيو. آڪسفورڊ جي انهن مذهبي اڳواڻن مان هڪڙو John Henry Newman جان هينري نيومين سن 1845ع ۾ رومن ڪيٿولڪ فرقو اختيار ڪيو ۽ بعد ۾ هو Cordinal ڪارڊينل يعني پوري مُلڪ ۾ سمورن پادرين جو مک پادري مقرر ٿيو. سن 1860ع ۾ يونيورسٽيءَ جي نئين ميوزم ۾ عظيم مفڪر ٿامس هُڪسلي Thomas Huxley جيڪو ارتقا جي جديد نظريي جو وڏو حامي هو، ۽ هڪ پادري Bishop Wilberforce ولبر فورس جي وچ ۾ مشهور علمي مناظرو منعقد ٿيو هو.
سن 1878ع کان وٺي عورتن جي لاءِ الڳ تعليمي درسگاهون قائم ٿينديون رهيون انهن کي سن 1920ع ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ سان الحاق حاصل ٿيو. سن 1947ع کان وٺي يونيورسٽيءَ سان ملحق 39 ڪاليجن پنهنجي اڳوڻي پاليسي تبديل ڪري مردن سان گڏ عورتن کي پڻ داخلا ڏيڻ شروع ڪئي، پر يونيورسٽيءَ جو فقط هڪڙو سينٽ هلڊاز ڪاليج آهي، جنهن ۾ اڃا تائين فقط عورتن کي ئي پڙهايو وڃي ٿو.
ويهئين صدي عيسوي دؤران آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ تدريسي عمل ۾ وڏي پيماني تي توسيع سمورن سائينسي شعبن ۾ تحقيق جي صورت ۾ ٿيندي رهي، جنهن ۾ طب ۽ دوا سازيءَ لاءِ علم ڪيميا ۾ خصوصي کوجنا قابل ذڪر رهي. اهڙيءَ ڪارڪردگيءَ سان يونيورسٽيءَ عالمي پيماني تي هڪ عظيم مادر علمي ۽ ڏاهپ جي مرڪز طور پنهنجي روايتي ڪردار کي اجاگر ڪيو ۽ مستحڪم بنايو.
جوڙجڪ ۽ انتظامي طريقه ڪار جي حوالي سان آڪسفورڊ يونيورسٽي پنهنجو انتظام پاڻ ئي هلائيندڙ آزاد علمي ادارو آهي، جنهن ۾ چاليهارو کَن ڪاليج مرڪزي ڍانچي يعني يونيورسٽيءَ ماتحت عمل پيرا آهن، وائيس چانسيلر يونيورسٽيءَ جو سڀ کان مٿانهون ناظم هوندو آهي، انهيءَ کانسواءِ پنج پرو وائيس چانسيلر مقرر ٿيل آهن، جيڪي پنجن مخصوص انتظامي شعبن جهڙوڪ
1. ترقيات ۽ خارجه معاملات جو شعبو
2. تعليمات جو شعبو
3. ذاتي، انفرادي ۽ مساوي موقعا مهيا ڪندڙ شعبو
4. وسائل ۽ منصوبه بنديءَ وارو شعبو ۽
5. کوجنا ۽ تحقيق وارو شعبو
کي سنڀاليندا آهن.
يونيورسٽيءَ جو چانسلر، حزب معمول ملڪ جي مشهور ماڻهن مان هڪڙو تاحيات چونڊبو آهي. هن جو عهدو اعزازي هوندو آهي. هو يونيورسٽيءَ جي سمورين مکيه تقريبات جي اڳواڻي يا صدارت ڪندو آهي.
آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جو مکيه پاليسي ساز ادارو يونيورسٽيءَ جي ڪائونسل Council of the University سڏجي ٿو. ڪائونسل جا 26 ميمبر هوندا آهن، جن مان چار ميمبر غير يونيورسٽيءَ يعني يونيورسٽيءَ کان ٻاهران افراد مان چونڊبا آهن. باقي 22 ميمبر يونيورسٽيءَ اسٽاف ۽ ملحق ڪاليجن جي نمائيندن مان چونڊبا آهن. هيءَ ڪائونسل تعليمي پاليسي ۽ حڪمت عملي جوڙڻ ۽ انهيءَ تي عمل پيرا ٿيڻ واسطي هدايات جاري ڪرڻ وارو واحد ادارو آهي، جيڪو چئن مکيه ڪاميٽين وسيلي سمورن قائدن قانونن ۽ پاليسين تي عمل در آمد ڪرائي ٿو. اهي ڪاميٽيون هيٺيون آهن.
1. ايجوڪيشنل پاليسي ۽ اسٽينڊرڊ ڪاميٽي
2. جنرل پَرپَزز ڪاميٽي
3. پرسنل ڪاميٽي
4. پلاننگ اينڊ رسورس ايلو ڪيشن ڪاميٽي
يونيورسٽيءَ جي تدريس، تحقيق توڙي انتظامي معاملات نسبت قانون سازي ڪرڻ وارو آخري ادارو يونيورسٽيءَ جي قانون ساز مجلس Congregation آهي، انهيءَ مجلس جا 3700 ميمبر آهن، جن کي اڪيڊمڪ برانچ کوجنا جي شعبي، لائبرري، ميوزم ۽ ايڊمنسٽريشن شعبن جي ملازمن مان چونڊبو آهي.
ماليات ۽ منصوبه بندي متعلق هر روز حساب ڪتاب ڪرڻ ۽ ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ واريون ذميواريون، يونيورسٽيءَ جي چئين تدريسي شعبن جهڙوڪ هيومينٽيز Humanities جي شعبي، رياضي، ۽ طبعي سائينسز واري شعبي، طبي سائينسز واري شعبي ۽ سماجي سائينسز واري شعبي کي سونپيل آهن. هر هڪ شعبي جو بورڊ چونڊيو ويندو آهي، شعبي جو اڳواڻ ڪل وقتي ملازمت جي اصول تحت مقرر هوندو آهي. تدريسي عمل جو تسلسل قائم رکڻ اڃا ٻئي بورڊ جي ذميواري هوندي آهي.
انفرادي طور آزاد ۽ خودمختيار رهڻ جي باوجود اڳ ذڪر ڪيل 39 ڪاليج وفاقي اصول موجب الحاق قائم ڪندي هن مادر علميءَ جي جوڙجڪ ڪن ٿا. هر هڪ ڪاليج کي پري ڪائونسل طرفان تصديق ٿيل چارٽر ڏنو ويندو آهي، جنهن کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ ڪاليج لاءِ هڪڙي مجلس عمل governing body يونيورسٽيءَ جي اهلڪارن تي مشتمل مقرر ڪيل هوندي آهي. يونيورسٽيءَ ۾ ست دائمي پرائيويٽ هال يعني ڪاليج عيسائي مذهبي نالن سان قائم ٿيل آهن، جن ۾ اڃا تائين مذهبي اثرات موجود آهن.
يونيورسٽيءَ جي ٽيهن 30 ڪاليجن ۽ مذڪور ستن پرائيويٽ هالن يا ڪاليجن ۾ شاگردن جي داخلا انڊر گريجوئيٽ ۽ گريجوئيٽ ڊگرين واسطي ٿيندي آهي. يونيورسٽيءَ جا ست ٻيا ڪاليج فقط گريجوئيٽ ڊگري وٺڻ وارن شاگردن جي داخلا لاءِ مخصوص آهن.
يونيورسٽيءَ جي All Souls College آل سولس ڪاليج ۾ فقط Fellows داخل ٿين ٿا. ۽ يونيورسٽيءَ جي هڪڙي ٻئي Kellogg College ڪيلاگ ڪاليج ۾ پارٽ ٽائيم گريجوئيٽ ۽ پڙهائي برقرار رکندڙ شاگرد داخل ڪيا ويندا آهن.
آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ هر سال دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ کان هزارن جي تعداد ۾ شاگرد علم حاصل ڪرڻ لاءِ ايندا آهن ڇاڪاڻ ته اها دنيا جي قديم ۽ بهترين مادر علميءَ جي حيثيت سان حقيقي طلباءِ علم لاءِ واقع ڪشش جو باعث آهي، انهيءَ سبب آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ هڪ سؤ ٽيهن کان به وڌيڪ قومن ۽ ملڪن جا شاگرد داخل آهن، هن يونيورسٽيءَ جا ڏيهي توڙي پرڏيهي کوجنا ڪندڙ ادارن، صنعتي ۽ تجارتي ادارن سان تدريس ۽ تحقيق واسطي مستحڪم تعلقات قائم آهن ته هن کان سواءِ يونيورسٽيءَ جون پنهنجون جڳ مشهور لائيبرريون، ليبارٽريون ۽ عجائب گهر به آهن جتي مطالعي، مشاهدي، تحقيق ۽ تجربا ڪرڻ جون بهترين سهولتون ميسر آهن. يونيورسٽيءَ جي مخصوص ڪاليجي الحاق واري نظام سبب يونيورسٽيءَ جا استاد توڙي شاگرد پاڻ کي هڪڙيءَ ئي برادري جا ماڻهو يعني هڪ ٻئي کي پنهنجا عزيز قريب ڪري ليکين ۽ ورتاءِ ڪن ٿا. شاگردن کي هتي عظيم محققين جي ماتحت سکڻ جا موقعا ميسر آهن.
آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ طرفان هڪڙو مالي مدد جو منصوبو جوڙي ان تي سن 2006ع کان عمل ڪيو پيو وڃي، جنهن تحت برطانيه جي انهن غريب شاگردن جي مالي مدد ڪئي وڃي ٿي، جيڪي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ جي خواهش رکندڙ آهن. انڊر گريجوئيٽ شاگردن لاءِ پنهنجي پسند جي مضمونن ۾ اعليٰ تعليم جي حصول لاءِ انيڪ موقعا ميسر آهن. نظام تدريس موجب شاگرد اڪيلي سِر يا ٻن ٽن جي گروپ جي صورت ۾ پنهنجي استادن سان هميشه پابندي سان سکيا واسطي ملندا رهندا آهن. انهيءَ نظام تدريس جو مکيه مقصد آهي ته شاگردن ۾ منطقي، علمي ۽ آزاد حيثيت سان سوچڻ ۽ سمجهڻ جي صلاحيت پيدا ٿئي.
يونيورسٽيءَ جي ٽيهن ڪاليجن ۽ ستن پرائيويٽ هالن يعني يونيورسٽيءَ ۾ مذهبي ادارن طرفان قائم ڪيل ڪاليجن ۾ انڊر گريجوئيشن لاءِ (سينٽ هلڊا ڪاليج جنهن ۾ فقط عورتون داخل ڪجن ٿيون) مردن توڙي عورتن ٻنهي جنسن کي داخلا ملي ٿي. سمورن ڪاليجن ۾ فقط ذهني طور بالغن شاگردن جي داخلا ٿئي ٿي. هيرس مانچيسٽر ڪاليج ۾ داخلا لاءِ اڃان وڌيڪ سختي ڪئي وڃي ٿي.
گريجوئيشن لاءِ يونيورسٽي جي ٻين ستن ڪاليجن جهڙوڪ گرين ڪاليج، لائنيڪر ڪاليج، نيو فيلڊ ڪاليج، سينٽ اينٽونيز ڪاليج، سينٽ ڪراس ڪاليج، ٽيمپلٽن ڪاليج ۽ وولفسن ڪاليج ۾ ٻنهي جنسن جي شاگردن جي داخلا ٿئي ٿي. جيڪي ڪل شاگردن جو ٽيون حصو کن ٿيندا، اُهي شاگرد يونيورسٽيءَ جو بيش بها ڀاڱو جوڙين ٿا، اُهي هڪ ٻن ۽ ٽن سالن وارين گريجوئيشن ڊگرين لاءِ تدريس ۽ تحقيق ۾ رُڌل رهندا آهن.
آڪسفورڊ يونيورسٽي تدريس، تحقيق توڙي پرڏيهي درسگاهن سان سٺن تعلقات جي تسلسل واسطي پرڏيهي شاگردن کي خصوصي اهميت ڏيندي آهي، ڇو ته اُهي ڪل شاگردن جو تقريباً چوٿون حصو هوندا آهن.
هر سال سوين پرڏيهي شاگردن کي يونيورسٽي پاڻ ۽ ٻين امدادي ادارن طرفان اسڪالرشپس مهيا ڪندي آهي جيئن ته اُهي پنهنجي خواهش موافق تعليمي زيور سان سينگارجن جڳ مشهور عظيم يونيورسٽيءَ جي حيثيت ۾ سموري دنيا مان عالم ۽ استاد آڪسفورڊ ۾ تحقيقي ۽ تدريسي ڪمن ۾ شامل ٿي وڌيڪ کوجنا لاءِ ڪَهِي ايندا آهن. هن يونيورسٽيءَ طرفان سموري دنيا جي مُکيه تعليمي ۽ تحقيقي ادارن سان سهڪاري اُپاءُ جاري ۽ ساري آهن. انهيءَ ڏِسِ ۾ هن مادر علميءَ طرفان، ڏُور، اوڀر، ڀارت، پاڪستان، ڏکڻ آفريڪا، آمريڪا ۽ ڪجهه ڏکڻ آمريڪي ملڪن ۾ تدريسي ۽ تحقيقي ادارا قائم ڪيل آهن.
پرنسٽن يونيورسٽيءَ، ڪِيوٽو يونيورسٽي، آسٽريليئن نيشنل يونيورسٽيءَ ۽ پيڪنگ يونيورسٽيءَ سان، تدريسي ۽ تحقيقي عمل لاءِ باهمي تعاون جا معاهدا ڪيا ويا آهن. تنهن کانسواءِ آڪسفورڊ يونيورسٽي IARU انٽرنيشنل الائينس آف ريسرچ يونيورسٽيز ۽ LERU ليگ آف يُورپئين ريسرچ يونيورسٽيز جي ميمبر پڻ آهي.
برطانيه جي پنجويهن وزراءِ اعظم ۽ دنيا جي ٻين هزارين سياسي اڳواڻن ۽ تعليمي ماهرن کانسواءِ پاڪستان جي ٻن ورزاءِ اعظم ۽ ڀارت جي هڪڙي وزيراعظم پڻ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ تعليم حاصل ڪئي.
پاڪستان جي سابق وزيراعظم بينظير ڀٽو يونيورسٽيءَ جي ڊبيٽنگ سوسائٽيءَ جي صدر پڻ چونڊي هئي، آمريڪا جو سابق صدر بل ڪلنٽن به آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهيو، منهنجو پٽ نور محمد انگلينڊ جي واروڪ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ ويو ته پهريون هفتو کيس اورِيَنٽيشن لاءِ سڄي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جو سير ڪرايائون.