سنڌي نصاب جي ڪهاڻي
ان فارسي تعليم لاءِ سيوهڻ، ٺٽو، کهڙا، مٽياري، ولهاري ۽ حيدرآباد ۾ وڏا مدرسا هوندا هئا. اهو سلسلوانگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ به ڏهه سال، يعني 1853ع تائين هلندو رهيو. جيسين وڃي سنڌي لپي تيار ٿي نه ته ان کان اڳ شاهه سچل جا رسالا به ابوالحسن جي سنڌيءَ ۾ لکيل آهن جيڪي مون وٽ به آهن. 1953ع ۾ انگريزن سنڌ ۾ سنڌيءَ زبان کي رائج ڪيو. ۽ شهرن ۾ سنڌي اسڪولن ۽ سنڌي نصاب جي شروعات ٿي. جيڪو پنهنجي جڳهه تي هڪ ڏاڍو دلچسپ داستان آهي. اسڪول، استادن ۽ ڪتابن کان سواءِ هلي ڪو نه سگهندا. اُن لاءِ پهرين فارسي، عربي ۽ گجراتيءَ مان ڏهه ڪتاب ترجمون ڪري اسڪولن کي ڏنائون پر مڪمل تعليم لاءِ سڀني سبجيڪٽن لاءِ گهڻن ڪتابن جي ضرورت هئي. اُن وقت سنڌ جي صوبائي حيثيت ختم ڪري کيس بمبئي پرڳڻي سان ملايو ويو هو. هاڻ سڄي لک پڙهه بمبئي پرڳڻي سان ٿيڻي هئي. سنڌيءَ جي انهن درسي ڪتابن کي قائدي قانون پٽاندر جوڙڻ ۽ شايع ڪرڻ لاءِ بمبئي سرڪار بمبئي صوبي جي ماهر تعليم ۽ ڊائريڪٽر آف پبلڪ انسٽرڪشن مسٽر ڪاورنٽن Covernton کي اهو ڏکيو ڪم سونپيو، خوشقسمتيءَ سان هو پاڻ به سٺي سنڌي ڄاڻندو هو. سندس هيڊڪوارٽر پوني ۾ ٺاهيو ويو. سندس مدد لاءِ ڪمشنر سنڌ پهرين مرزا قليچ بيگ کي مقرر ڪيو پر اُن جي انڪار کان پوءِ ديوان پريمچند کي پوني موڪليو ويو. حڪومت گهڻو سيليبس ٻين ٻولين مان ترجمو ڪرايو هو پر ڪجهه ڪتاب ترجمي کانسواءِ به لکيا ويا. اُن نصاب جي ڪم ۾
1. مرزا قليچ بيگ
2. ڀيرومل آڏواڻي.
3. پرمانند ميوارام
4. ديوان ڪوڙو مل
5. ديوان خانچند ۽ ڪجهه ٻين مکيه ڪردار ادا ڪيو.
هنن لائق انسانن سالن جا سال وڏي محنت سان اُن ڪم کي مڪمل ڪيو. شاباس هجي انهن اسان جي تعليم جي ماهرن کي جن رات ڏينهن هڪ ڪري اسان کي کوڙ سارا درسي ڪتاب ڏنا. جنهن جي بنياد تي اسان جا اسڪول کُليا ۽ اسان جا ٻار پڙهيا ۽ اسان به برصغير جي پڙهيل قومن ۾ ليکجڻ لڳاسين، انگريزن هندستان جي ٻين صوبن ۾ اهو نظام اڳ ئي رائج ڪري ڇڏيو هو. سنڌ ۾ به پهرين اهي اسڪول صرف شهرن ۾ شروع ٿيا جت سنڌي مسلمان اٽي ۾ لوڻ برابر هئا پر هندو جيڪي وڏي تعداد ۾ آباد هئا. اُن مان انهن خوب فائدو ورتو تعليم ۾ هو اسان کان گهڻو اڳتي نڪري ويا ۽ اسان پٺيان رهجي وياسين جيڪو اسان اڃان پيا لوڙهيون. جيتوڻيڪ خلافت تحريڪ بمبئيءَ کان سنڌ جي جدائيءَ واري تحريڪ ۽ ورهاڱي کان پوءِ ون يونٽ خلاف تحريڪ ۽ MRD تحريڪ ۾ سنڌي مسلمانن تمام گهڻو حصو ورتو. اُن ڪري هو سياسي سوچ ۾ ته هميشه اڳيان رهيا آهن پر ورهاڱي کان اڳ تعليم ۾ پٺتي هئڻ ڪري اسان جو ڪافي نقصان ٿيو.
انهن اوائلي درسي ڪتابن مان ڪجهه سبقن جون ڪي سِٽون توهان کي به ٿو ٻڌايان جيڪي هن ريت آهن.
اڃ لڳي آهي پاڻي ڏي.
هن دلي ۾ ٿڌو پاڻي آهي.
اک پٽ انب ڏس.
انب جي وڻ تي پکي ڏس.
اٽي ڏڪر کڻي اچ.
ڪوڏڻ کي مکڻ ماني ڏي.
سُڪن ٻيرن کي ڪوڪلا چئبو آهي.
هن گاڏيءَ جا ڦيٿا ڀڳل آهن.
مون کي ڪنهن ٿي کير پياريو، پيار منجهان ٿي گود ويهاريو...
آئون نه ڪڏهن ڪوڙو ٿيندس ساهه سدائين سچ تي ڏيندس.
مٿيان ٻه نظم ته موجوده ڪورس ۾ به موجود آهن نصاب ۾ گهڻي ۾ گهڻا سبق
1. پرمانند.
2. مرزا قليچ بيگ.
3. ڪوڙي مل.
لکيا، اهو علم جو پورهيو ڪرڻ وارن پهرين سمجهيو ته کين ڪو به اُجورو يا عيوضو ڪو نه ملندو ۽ اُهي صرف پنهنجي قوم ۽ ٻوليءَ جي خدمت ڪري رهيا آهن پر حڪومت انهيءَ وقت سندن پورهئي عيوض کين اُجوري جو مُلهه هن ريت ڏنو.
هڪ سبق لاءِ گهٽ ۾ گهٽ ٻه روپيه ۽ وڌ ۾ پنج روپيه ۽ بيتن تي به اهڙي طرح سان کين رقم ملي. مسٽر پرمانند ايترا ته سبق ۽ بيت لکيا جو انهيءَ جي عيوض مليل پئسن مان هن هيٺ مٿي جڳهه ٺهرائي اُهو هو جذبو ۽ محنت، جنهن مان ماڻهن حق حلال جي ڪمائي مان پنهنجا گهر ٺهرايا. انهن سبقن لکڻ لاءِ حڪومت جيڪي هدايتون جاري ڪيون اهي به ڏاڍيون دلچسپ هيون. انهن مان ٻه هدايتون توهان کي به ٻڌايان ٿو.
1. ڪنهن به سبق ۾ الله، خدا، ايشور، پرميشور ۽ ڀڳوان بدران ڌڻيءَ جو لفظ ڪم آڻبو ڇو ته اُهو لفظ هندو توڙي مسلمان استعمال ڪن ٿا.
2. پهرئين کان ڇوٿين درجي جي سبقن لاءِ ٻه سؤ لفظ ۽ اُنکان مٿي درجي جي سبقن لاءِ اڍائي سؤ کان ٽي سؤ لفظ مقرر ڪيا ويا هئا. هرسبق کي ٽي چار ڀيرا پڙهبو هو ته جيئن هندو توڙي مسلمانن جي دل آزاري نه ٿئي. انهن سڀني ڪتابن جي ڇپائيءَ جو ٺيڪو لنڊن جي هڪ ڪمپني مئڪملن کي ڏنو ويو هو. جيئن اڄڪلهه سنڌ جا ڪتاب لاهور ۾ پيا ڇپجن ۽ سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين هڪ غير سنڌي ٿيو هو جنهنجو اصل ڳوٺ لڪي مروت سرحد صوبي ۾ آهي. سنڌي ڪتابن جي ڇپائي کانپوءِ وري انگريزي ڪتابن ۽ انگريزي تعليمي ادارن جي کولڻ جو دؤر آيو اُن ۾ به هندو مسلمانن کان گهڻو اڳتي نڪري ويا. هندن جي اسڪولن ۾ مسلمانن جي ٻارن کي تعليم ڪا نه ڏني ويندي هئي. اُن جو ذڪر جمال ابڙي پنهنجي آتم ڪٿا ۾ تفصيل سان ڪيو آهي.
سنڌ ۾ مسلمانن جو پهريون باقائدي انگريزي هاءِ اسڪول سنڌ مدرسو حسن علي آفنديءَ ڪراچيءَ ۾ کوليو. جنهن ۾ پاڪستان جو باني محمد علي جناح ٽي ڀيرا اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ ساڍا پنج سال اسڪول ۾ پڙهيو ۽ پوءِ اسڪول ڇڏڻ جي سبب ۾ لکيل آهي ته شاديءَ سانگي ڪڇ هليو ويو. (ڏسو ڪتاب سنڌ مدرسو صفحو 54)
سنڌ مدرسي کانسواءِ حيدرآباد ۾ نور محمد لاکير وڪيل، ڊڀري ۾ الهندي شاهه ۽ ٽنڊي باگي ۾ مير غلام محمد ٽالپور ۽ سنڌ جي ٻين مسلمانن به هاءِ اسڪول کوليا پر ابتدائي طرح سان جيڪو تعليمي ڌڪ مسلمانن کي رسيو اُن سنڌي مسلمانن کي ڏاڍو نقصان رسايو. اهو عمل اڄ به جاري آهي. ڇو ته IBA، CBM، Szabist آغا خان ميڊيڪل يونيورسٽي، گرامر اسڪول، آمريڪن اسڪول ۽ ٻيا سُٺا اسڪول صرف ڪراچيءَ ۾ ۽ تمام گهڻا مهنگا آهن. جنهن ۾ سنڌين جي امير طبقي جا به چند ٻار پڙهندا آهن. باقي عام ماڻهوءَ جا ٻار ته اهڙن ادارن ۾ پهچي ئي نٿا سگهن.
لِپِيءَ، اسڪولن ۽ هاءِ اسڪولن جو مسئلو حل ٿيو ته وري ڪاليج جو مسئلو پيدا ٿيو، ڇو ته ڪراچيءَ ۾ هڪ به ڪاليج ڪو نه هو جت مقامي شاگرد پڙهن. انهيءَ لاءِ بمبئيءَ وڃڻو پوندو هو. جت عام ماڻهن جا ٻار ته پڙهي ڪو نه ٿي سگهيا. امير ماڻهن کي به ڪافي ڏوڪڙ خرچ ڪرڻا ٿي پيا ۽ اها هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ڪانه هئي. انهيءَ لاءِ به وري هندن ئي ڏاڍي محنت ڪئي. ديوان ڏيارام ڪاليج جي قيام لاءِ ڏاڍي ڪوشش ڪئي. انهيءَ عظمت جي هڪ خفيه قربانيءَ ڪري پاڻ پوءِ سنڌ ڇڏي وڃي ممبئيءَ ۾ گمناميءَ جي زندگي گذاريائين.
سنڌ ۾ ڪاليج به ديوان ڏيارام گدومل جي ڪوشش سان قائم ٿيو. هُن هڪ آرگنائيزيشن ٺاهي سڄي سنڌ جو دورو ڪري ماڻهن کان چندو ورتو. جنهن ۾ سنڌ جا عامل پيش پيش هئا. ان وقت جي اخبارن سنڌ ٽائيمس ۽ سنڌ سڌار وڏا وڏا ليک ۽ ايڊيٽوريل لکيا ۽ انهيءَ خير جي ڪم لاءِ سنڌ جي ماڻهن کي اپيلون ڪيون. ان وقت ممبئي جو گورنر لارڊ ري (Lord Rey) هڪ تعليمي ماهر ۽ علم دوست انسان هو. سندس اها جستجو هوندي هئي ته سڄي صوبي ۾ تعليم عام ڪريان. ان وقت جي ڪمشنر کي چيف ڪمشنر جا اختيار مليل هئا جنهن ڪافي مدد ڪئي. ديوان ڏيارام گدو مل ممبئي حڪومت، سنڌ سرڪار، ميونسپالٽين ۽ ضلعي لوڪل بورڊن سان گڏ پنهنجي ذاتي دوستن کي به اُن ڪاليج جي چندي لاءِ ذاتي طور ساڻن ملي کين عرض ۽ مجبور ڪيو ته هو گهڻي ۾ گهڻو چندو ڏين. ان ڪم ۾ جن ماڻهن سندس گهڻي ۾ گهڻي مدد ڪئي انهن ۾.
ڏيارام اُڌارام،
ڏيارام ڄيٺمل.
اُڌارام مولچند.
اي.جي. رستم
ايڊل جي ڊنشا.
خاص قابل ذڪر هئا. ٿوري عرصي ۾ ديوان ڏيارام گدومل اسي هزار روپين جو چندو گڏ ڪري ويو ۽ ايتري ئي رقم هن کي ممبئي سرڪار به ڏني. ڏسندي ڏسندي ٿوري عرصي ۾ ڪاليج ٺهي تيار ٿي ويو. جنهن جو نالو سنڌ آرٽس ڪاليج رکيو ويو ”ڏيا رام ڄيٺ مل“ جي مرڻ کانپوءِ وڏي رقم جي عيوض هن ڪاليج جو نالو ڏيارام ڄيٺمل آرٽس ڪاليج رکيو ويو. جنهن جو مخفف ٿيو D.J. Arts College اهو ڪاليج اڄ به سنڌ لا ڪاليج جي سامهون اوچي ڳاٽ سان قائم آهي. جنهن جي پروقار ۽ شانائتي بلڊنگ اڄ به ڪراچيءَ جي مکيه بلڊنگن مان هڪ آهي. ڪاليج ٺهڻ کانپوءِ ممبئي سرڪار جي گورنر لارڊ ري کي افتتاح لاءِ عرض ڪيو ويو هن پنهنجي پهرين مصروفيت ۾ هن ڪاليج جو افتتاح ڪيو. ممبئي جي گورنر لارڊ ري جو هي سنڌ جو پهريون دؤرو هو. اهڙي طرح سان ديوان ڏيارام گدومل جي مهربانين ۽ ڪوششن سان سنڌ ڌرتيءَ تي پهريون آرٽس ڪاليج ٺهي راس ٿيو ۽ سنڌ جي ماڻهن جي ممبئي پڙهڻ لاءِ گهڻن خرچن کان جان ڇُٽي هاڻ اميرن سان گڏ سنڌ جا غريب ماڻهو به ڪراچيءَ ۾ تعليم وٺي ٿي سگهيا. اهو هو جذبو جنهن اسان ۾ ايڏي تعليمي سجاڳي آندي.
هيترن سالن گذرڻ کانپوءِ اڄ تائين صرف ٽن سنڌي سرنديءَ وارن مسلمانن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ صرف ٽي اهڙا اعليٰ پائي جا ادارا کوليا آهن يعني حيدرآباد ۾ مرحوم نور محمد لاکير جي ڪوشش سان
1. مسلم ڪاليج.
2. نور محمد هاءِ اسڪول.
3. مسلم هاسٽل (جيڪو اڳ ۾ ٽريننگ ڪاليج هو)
4. نور محمد مڊل اسڪول.
5. مسلم پرائمري اسڪول.
۽ مرحوم حسن علي آفندي جي ڪوششن سان
1. سنڌ مدرسو
2. سنڌ لا ڪاليج.
۽ هاڻ محترمه بينظير ڀٽو جي ڪوششن سان
1. شهيد ذوالفقار علي ڀٽو انسٽيٽيوٽ آف سائنس ائنڊ ٽيڪنالاجي
ڪراچي
لاڙڪاڻو
اسلام آباد
دبئي
۽ لنڊن لا ڪاليج ائٽ ڪراچي
کوليا آهن وڏن شهرن ۾ جت سنڌ جا سنڌي مسلمان اڄ به پڙهائي لاءِ هزارن جي تعداد ۾ اچن ٿا۽ سنڌي به هاڻ ڪافي تعداد ۾ سيمينٽ فيڪٽرين شگرملن ۽ ٽيڪسٽائل ملن جا مالڪ ٿي ويا آهن، پر اسان جي اُن سرندي واري ڪلاس مان ڪنهن هڪ به اُن طرف ڌيان ڪو نه ڏنو آهي. جڏهن ته ٻين قومن جي سرنديءَ وارن پنهنجا ڪئين ادارا ٺاهي ڇڏيا آهن. رڳو اخبارن ۾ فوٽو ۽ بيان ڇپرائڻ تي زور آهي. اُن پهلوءَ تي اسان ڪڏهن به ڪو نه سوچيو آهي.