شراب جي تاريخ
اسان کي تاريخ مان شراب جي شروعات هن ريت معلوم ٿي آهي، جيڪا آئون چاهيان ٿو ته توهان کي به ٻڌايان، ڇو ته منهنجي خيال ۾ اها ڪافي دلچسپ آهي. هيءَ حقيقت قابل يقين آهي ته انسان ذات جي اوائلي زرعي سماج دؤران، جڏهن انهيءَ وقت جا هاري ماڻهو ميوي وارن وڻن جي قدرتي وادين اندر ڪن کڏن ۽ کوٻن ۾ قدرتي طور سڙيل ڳريل ميون جي رچيل رس جي نرالي بوء ۽ ذائقي مان لطف اندوز ٿيڻ کان پوءِ مختلف ميون کي سنڌي رچائڻ جا تجربا ڪري، ڳَهَرَ ۽ خمار پيدا ڪندڙ هڪ عجيب مشروب تيار ڪري واپرائڻ لڳا، تنهن کي خُمر يعني خمار پيدا ڪندڙ مَشِرُوب يعني شراب ڪوٺڻ لڳا. اٽڪل ڏهه هزار سال اڳ ماکي ۽ جهنگلي ميون جي خمير مان شراب چِڪائڻ جو عمل منظم انداز ۾ شروع ٿيو. ڇهه هزار سال قبل مسيح دؤران ڪاري سمنڊ ۽ ڪَيسِپيئَن سمنڊ جي وچ وارين جابلو وادين ۾ فقط شراب چِڪائڻ واسطي انگورن جا باغ پوکيا پئي ويا. ان کان پوءِ وارن ٻن هزارن سالن دؤران ميسوپوٽيميا يعني موجوده عراق ۾ شراب سازيءَ واري صنعت زور ورتو. ٽي هزار سال قبل مسيح دؤران شراب سازيءَ۽ سموري رومي سمنڊ ۾ بحري جهازرانيءَ وسيلي شراب جي واپار اهل مصر کي اوج تي رسايو ۽ مصري رياست ۽ تهذيب ترقي ڪئي. انهيءَ کان پوءِ اهل روم پڻ انگورن ۽ قدرتي طور پيدا ٿيندڙ خميري وارين جنسن کي استعمال ڪري شراب تيار ڪرڻ لڳا، جيڪو انگورن جي باغن ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ غلام خريد ڪرڻ ۽ ٻين ضروريات جي پورائي لاءِ ڏيساور جي واپار جو اهم وڙ هو. روم وارن ڪلاڙن سوڙهي چيلهه وارن پيپن يعني ڊِرَمن ۾ انگورن جي فصل جي عرصي جي برابر وقت تائين شراب سَنڌي رکڻ سان سٺي قسم، ذائقي ۽ وڌيڪ نشي وارو شراب تيار ڪرڻ شروع ڪيو. تنهن کان پوءِ يونانين به اهڙن پيپن يا ڊرمن ۾ شراب چِڪائڻ شروع ڪيو. انهن پيپن يا ڊِرَمن کي کڻڻ لاءِ انهن جي ٻن پاسن کان ٻه ڪڙا لڳل هوندا هئا. انهن پيپن ۾ اٽڪل ست گيلن شراب سمائجي سگهندو هو. شراب وجهي پوءِ انهن پيپن کي مڪمل ۽ چڱيءَ طرح بند ڪيو ويندو هو. ڏيڍ هزار سال قبل مسيح جي لڳ ڀڳ رومي ديو مالا مطابق انگورن جي فصل جي لاباري ۽ شراب چِڪائڻ واري ديوتا ڊائِيونِيسَسِ Dionysus جو رومي ادب ۾ ذڪر ٿيڻ لڳو. يوناني ديومالا موجب شراب جي ديوتا جو نالو Bacchus بَيڪِهَس يا بَيچَس آهي. انهيءَ وقت جي مُرَوِج مذهب ۾ هڪ رجحان اُسريو ته مذهبي رَسمُن ۾ شراب نوشي انسان کي گناهن کان آجو، وڌيڪ معصوم ۽ سالم دماغ بنائي ٿي. اڃا تائين Bacchanal بيچنل لفظ شراب نوشيءَ جي تقريب طور استعمال ٿئي ٿو. جڏهن شراب نوشي مذهبي رسم طور اٽليءَ جي سڄي ملڪ ۾ پکڙجي بدڪاريءَ جو اُهڃاڻ ٿي پئي ته رومي سينيٽ انهيءَ شراب نوشِيءَ کي غيرقانوني عمل قرار ڏنو ۽ ان تي بندش وِڌي. ممڪن آهي ته مغربي ملڪن کان به اڳ چين ۾ شراب چِڪائڻ ۽ واپرائڻ جو عمل رواج ۾ هجي، پر اهڙا ڪي دستاويزي يا تاريخي ثبوت اڃا عدم موجود آهن. گمان غالب آهي ته چين ۾ ڪنهن وقت سرڪاري عهدي جي حلف برداريءَ واري رسم، جنگ شروع ڪرڻ واري رسم، شاديءَ جي رسم ۽ مرتئي وارين رسمن ۾ شراب نوشيءَ جو رواج هو. 1116 سال قبل مسيح ۾ جڏهن سرڪاري طرح اعتدال پسندي ۽ امن امان جي حوصله افزائي ڪئي وئي، انهيءَ دوران شراب جي واپار سان چيني خزاني ۾ خاطر خواه اضافو ٿيو. اٺ سؤ سال قبل مسيح ۾ ڀارت ۾ چانورن ۽ جَوَنِ جو هلڪو يعني گهٽ نشي وارو شراب ٺاهڻ شروع ڪيو ويو. انکي مغرب ۾ بيئر چوندا آهن. چار سؤ قبل مسيح ۾ مشهور يوناني ڏاهي چيو ته شراب صحت ۽ خوشيءَ لاءِ فائدي مند آهي، پر فقط امن امان واري صورتحال ۾! وقت گذرڻ سان، هڪ ٻئي پويان پيدا ٿيندڙ فيلسوفن شراب نوشيءَ تي تنقيد ڪرڻ شروع ڪئي. انهن مان هڪڙي ڏاهي چيو ته هن علت کي وائکو ڪري نِندَڻ گهرجي. ٻئي طرف سڪندر اعظم مقدوني شراب جو ڪوڏيو هو، ته ان سان گڏ غير ملڪن کي فتح ڪرڻ جي به مَنجهِس زبردست صلاحيت هئي. پنج سؤ ۽ ٽي سؤ قبل مسيح سال جي وچ واري عرصي دؤران يهودين جي سمورن سماجي طبقن ۽ هر عمر جي ماڻهن ۾ شراب نوشيءَ جو رواج پيو ۽ اهو هڪ عام مشروب کان وٺي، مخصوص تقريبن ۾ استعمال ٿيندڙ اهم مشروب، هڪ دوا، جنگ دؤران خاص مشروب ۽ حياتيءَ لاءِ تمام ضروري عنصر طور ڪتب اچڻ لڳو ۽ پوءِ قليل عرصي اندر يهودين جي مذهبي ۽ ٻين سماجي رسمن ۾ به استعمال ٿيڻ لڳو.
حضرت عيسيٰ عليه سلام جي حياتيءَ ۾ عيسائي مذهبي لکڻين ۾ شراب نوشيءَ تي تنقيد ٿيل هئي، پر انتي بندش ڪانه هئي ۽ دوا طور استعمال جو مشورو به ڏنل هو.روم جي ڪيترن ئي بادشاهن شراب نوشيءَ واري علت جا هڪ ٻئي پٺيان رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا. پر سن 69 عيسوي کان پوءِ سڄي رومي سلطنت ۾ شراب نوشيءَ ۾ آهستي آهستي گهٽتائي ٿيڻ لڳي. سن 600ع ۾ رسول ڪريم حضرت محمد صلي الله عليه و آله وسلم جن پنهنجي امت کي شراب نوشيءَ کان مڪمل طور منع ڪئي ۽ انکي حرام قرار ڏنو. ٻُڌمت وارن ۽ هندو برهمڻن به شراب نوشيءَ کان پاڻ کي پري رکيو ۽ پاڻ کي بچايو سن 1100ع ڌاري اِٽلِيءَ ۾ هڪڙِي طبي درس گاه وارن وڌيڪ خالص ۽ وڌيڪ نشي وارو شراب چِڪائڻ شروع ڪيو. يورپي تاريخ جي وِچئين دؤر ۾ يورپ ۾ ڪَنئِين قسمن جو شراب، بِيئَر ۽ مِيڊ يعني ماکيءَ مان ٺهيل شراب جي تياري ۽ استعمال وافر مقدار ۾ ٿيندو رهيو. پوري يورپ ۾ اٽليءَ، اِسپينِ ۽ فرانس ۾ شراب جو واپار گهڻو رهيو. عيسائي راهبن تمام سٺي قسم جو بِيئر چِڪائڻ شروع ڪيو، جنهن ۾ شراب جا ڪيترائي قِسمَ ملائي، ڪَلِيسائُن ۾ ٿيندڙ مذهبي تقريبن دؤران استعمال ڪيو ويندو هو. بيئر چِڪائڻ جو عمل جرمنيءَ ۾ به اُسرڻ لڳو، جتي مختلف شهرن جا ڪلاڙ بهتر قسم جو بيئر ٺاهڻ لاءِ مقابلا ڪرڻ لڳا. يورپي تاريخ جي وِچئين دؤر جي پڇاڙيءَ ۾ شراب ۽ بيئر جي پيداوار پنهنجو رُخ انگلينڊ ۽ اسڪاٽلينڊ ڏانهن ڪيو ۽ جلد ئي شراب چِڪائڻ جا ڪارخانا، اتي جي اهم صنعت جي حيثيت اختيار ڪري ويا. سن 1600ع ۾ انگلينڊ ۾ شراب نوشيءَ هڪ ناگوار سماجي مسئلي جي صورت اختيار ڪئي ۽ شراب کي ڏوهن ۽ گناهن ڪرڻ لاءِ اُڪسائڻ وارو مشروب چوڻ لڳا. پوءِ نئين شروع ٿيل صديءَ ۾ يورپ جي مذهبي ٽولن، آمريڪا کنڊ ۾ وڃي، اتي شراب نوشيءَ کان پرهيز ڪرڻ ۽ پرهيز ڪرائڻ واريون جماعتون جوڙيون ۽ شراب نوشيءَ خلاف تبليغ شروع ڪئي. عيسائين جي پروٽيسٽنٽ يعني احتجاج ڪندڙ فرقي وارن شراب کي يورپ ۾ الله تعاليٰ طرفان عطا ڪيل تحفو قرار ڏنو ۽ چيو ته شراب صحت، وِندِرَ وِرُونهَن ۽ خوشي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪرڻ گهرجي، پر ان جو حد کان وڌيڪ استعمال ڏوهه ۽ گناه قرار ڏنو ويو. اِنهيءَ ڏِسِ ۾ انسان ذات طرفان توازن قائم ڪرڻ جي ڪوشش سان اِسپين ۽ پولينڊ جو هاري طبقو هڪ ڏينهن ۾ سرسري طور بيئر جا ٽي لِٽرَ واپرائيندو هو ۽ انگلينڊ جي ڪِن علائقن ۾ هڪ ماڻهو هڪ هفتي دؤران بيئر ۽ شراب جون سَتِرَهن کن پِنٽون استعمال ڪندو هو. ان جي ڀيٽ ۾ اڄڪلهه هتي هڪ ماڻهو هڪ هفتي ۾ فقط ٽي پنٽون واپرائي ٿو. سُئيڊن ۽ ڊينمارڪ جي بحري جهازن جو خَلاصي ۽ مزدور، هڪ ماڻهو روزانو هڪ گيلن يعني نَوَ پنٽون بيئر جون واپرائيندو هو. آمريڪا ۾ شراب چِڪائڻ جو پهريون ڪارخانو اِسٽيٽَن ٻيٽ تي قائم ڪيو ويو ۽مساچُوسيٽس رياست ۾ بيئر ٺاهڻ ۾ ڪم ايندڙ هاپس Hopps نالي ٻوٽن جي پوک چالو ڪرائي وئي، جِينئَن ته ڪارخاني کي ان پوک جو گهربل مقدار پهچائي سگهجي. مساچوسيٽس رياست جي بوسٽن شهر ۾ رَمِ Rum نالي شراب جو قسم ٺاهڻ لاءِ سن 1657ع ۾ هڪ ڪارخانو چالو ڪيو ويو ۽ ترت پوءِ شراب چِڪائڻ واري صنعت ترقي يافته صنعت ٿي اڀري ۽ رياستي ضرورت کان وڌيڪ مقدار ۾ پيداوار ٿيڻ سبب شراب جي مخصوص مقدار تي مختلف رياستن محصول مقرر ڪري وصولي شروع ڪئي، تڏهن شراب جي ڪارخانيدارن ۽ واپارين ٽيڪس کان بچڻ خاطر شراب جي سِمگِلِنگ شروع ڪئي. سن 1700ع جي شرعات ۾ انگلينڊ ۾ جِنِ ۽ ٻين قِسمَن جي شراب جي پيداوار لکين گيلنن کان به وَڌي وئي. سن 1733ع ۾ فقط لنڊن شهر جي پسگردائيءَ ۾ يارهن مِلِيئَن گيلن يعني هڪ ڪروڙ ڏهه لک گيلن جِنِ نالي وارو شراب تيار ٿيو، جنهن ڪري ننڍن شهرن جو غريب ماڻهو به اهو شراب پيئڻ جهڙو ٿي پيو ۽ شراب نوشي عام ۽ هڪ سماجي بُرائيءَ جي صورت اختيار ڪئي، انهيءَ تي ضابطو آڻڻ لاءِ شراب تي ڳرو محصو مڙهيو ويو.
صنعتڪاري وڌڻ ۽ پکڙڻ سان گڏ سماج ۾ ڀروسي، اعتبار، سنجيدگيءَ ۽ سِياڻپ وارو ماحول به پيدا ٿيڻ لڳو ۽ ڪارخانن ۾ ڪم لاءِ وڌيڪ گهربل تعداد ۾ مزور ڀرتي ٿيڻ لڳا. اهڙيءَ ريت پيداواري عمل ۾ واڌارو ۽ سڌارو ٿيو. پهرين عالمي لڙائيءَ دؤران آمريڪا مُلڪ، پنهنجي قانون ساز اداري ڪانگريس پاران ٺاهيل قانون تحت شراب تي مڪمل بندش وجهڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي. نتيجي طور ماڻهن جي اڪثريت جي پسنديده مشروب جي حاصل ڪرڻ خاطر شراب جو ناجائز ڪاروبار شروع ٿي ويو ۽ اهو ڏوهه وارو عمل زور وٺي ويو، جيئن اڄڪلهه پاڪستان ۾ ٺرو عام آهي. سماجي تاريخ ۾ الڪوهل يعني شراب مختلف مقصدن لاءِ ڪم ايندو ۽ گهڻو ڪري مختلف نتيجا ڏِيندو رهيو آهي. انساني تهذيب جي شِروعات کان وٺي اڄ تائين شراب يهودي، عيسائي ۽ هندو مذهب ۾ مذهبي عبادت ۽ مختلف رسمن ۽ رواجن ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. شراب وِندِرَ وِرونهن کان سواءِ انساني غذا جو اهم عنصر، زخم ڇُٽائڻ جي دوا ۽ آڳاٽي زماني ۾ سُور ڇڏائڻ جي اهم دوا طور استعمال ٿيندو هو. شراب جُزوِي طرح اڄ به انهيءَ مقصد لاءِ ڪم آندو پيو وڃي. ٻئي طرف انهيءَ جو غلط استعمال به ٿيندو رهيو آهي، پر مجموعي طور انسانذات لاءِ صحت، معيشت ۽ وِندر وِرونهن واسطي سدائين استعمال ٿيندو رهيو آهي، اڄ به پاڪستان جي هر وڏي شهر اندر پوش سوسائٽيءَ ۾ زالين مُڙسين بنا ڪنهن به خوف ۽ حجاب جي استعمال ٿيندو رهندو آهي. الڪوهل عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي، پر شراب لاءِ انگريزي ٻوليءَ ۾ به اهوئي عربي لفظ الڪوهل استعمال ٿئي ٿو.
مولانا روميءَ جو چوڻ آهي ته جيڪي دوست تو سان شراب پيئڻ ڪري گڏ آهن، اهي تنهنجا دوست تو سان صرف تيستائين گڏ آهن، جيستائين تون شراب ٿو پيئين، جڏهن تون شراب پيئڻ ڇڏي ڏيندين، تڏهن هو به توکي ڇڏي ويندا! واقعي! جيستائين آئون شراب پيئندو هوس، تيستائين ٻني يا ڪراچيءَ ۾ انهيءَ محفل ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ڪَنئين اديب، دانشور، سياستدان، اسيمبلي ميمبر، وڏا وڏا ڪامورا ۽ درگاه نشين الاجي ڪٿان ڪٿان اچي اويل سويل ڪڙڪندا هئا، مون شراب پيئڻ آڪٽوبر 1999ع ۾ ڇڏي ڏنو ته هاڻ بدن مان سور ۽ هيڻائي به ختم ٿي وئي آهي. اڳي ننڊ مان اُٿڻ مهل جهڙو بيمار لڳندو هوس، پر هاڻ بلڪل تازو توانو ٿي ننڊ مان اٿي، واڪ ڪري پوءِ چانهه پي تيار ٿيندو آهيان. سو عرض پي ڪيم ته جڏهن شراب ڇڏيم ته انهن ماڻهن وري ڪڏهن به مُڙِي مون ڏانهن ڪو نه نهاريو. انهن وري پنهنجا ٻيا شرابي دوست ڳولهي لڌا، ڇو ته هو منهنجا نه پر شراب جا دوست هئا! واقعي! مولانا روميءَ واري ڳالهه صحيح ثابت ٿي، يعني رات گئي، بات گئي! پر شاه لطيف چئي ٿو ته ”منڌ پيئندي مون، ساجن صحيح سڃاتو“ شراب جي باري ۾ آمريڪي چون. More whisky, more thinking انگريز چون Whisky in, truth out ۽ سڄي دنيا چوي One for your favour to gather. يورپ ۾ انگريز شراب جي تعريف ڪَنِ، فرينچ، وائين جي؛ جرمن، بيئر جي ۽ رومن سندن ٺهيل ڳاڙهي شراب جي، پر آمريڪن لاءِ سڀ اکين تي.