ٻنون انسپيشڪن بنگلو

ٻنون انسپيڪشن بنگلو ٻني کان ميل کن پري پيڃاري ڦاٽ سان لڳ تقريباً پندرهن ايڪڙن ۾ پکڙيل باغ ۾ وڏن پپرن، بڙن ۽ نمن هيٺان هڪ محل لڳندو هو. انگريز دؤر حڪومت ۾ اهو قانون هو ته صوبي جو گورنر پنهنجي صوبي جي اندر ندين ۽ اهم آثار قديم جي ماڳن تي سال ۾ هڪ ڀيرو ضرور وڃي، هڪ ته انهيءَ ڪري انهن جي سار سنڀال ٿي ويندي هئي، ٻيو ته صوبي جي سربراهه کي اهي هنڌ ڏسڻ ڪري سڄي پوزيشن جي خبر پوندي هئي. اهڙي طرح سان وري وائسراءِ لاءِ به قانون هوندا هئا ته سال ۾ هڪ ڀيرو هندستان جي اهم قومي ورثن ۽ اهم فوجي اهميت جي ماڳ مڪانن تي سال ۾ هڪ ڀيرو وڃي ڏسي، اهو سبب هو جو وائسراء موهن جو دڙو ڏسڻ ايندو هو ۽ پوءِ انهيءَ بهاني اُت شڪار به ڪندو هو ۽ لاڙڪاڻي ۾ تر جي اڳواڻن سان ملاقاتون به ڪندو هو. اهو ئي سبب هو جو سر شاهنواز ڀٽو، قاضي فضل الله ۽ ايوب کهڙو هندستان جي مکيه ليڊرن ۾ ڳڻجڻ لڳا، سر شاهنواز ڀٽو جهوناڳڙهه جو وزير اعظم ۽ ايوب کهڙو گول ميز ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ لنڊن وڃي پهتو، نه ته خانبهادر ته سڄي سنڌ ۾ جام هئا. رڳو اسان جي سجاول سب ڊويزن ۾ به سڄا سارا ٻه خانبهادر موجود هئا؛ هڪ خانبهادر خير محمد چانڊيو ۽ ٻيو خانبهادر خير بخش خان لغاري انگريز حاڪمن جي انهن دورن ڪري ٻني انسپيڪشن بنگلي جو وڏو شان هو. بنگلي ۾ اڳيان ورانڊو پٺيان ورانڊو وچ ۾ وڏو هال، هال جي ٻنهي پاسن کان ٻه وڏا سوٽ هئا هر سوٽ ۾ ٻه ڪمرا، وڏو باٿ روم، جنهن ۾ هر شيءِ انگريزي نموني جي، يعني وڏا ٽب، ڪموڊ وغيره باٿ رومن جي صفائي لاءِ ٻاهران ٻاهر دروازا هئا بنگلي جي ڪراڪري لاءِ بنگلي اندر هڪ جدا ڪمرو هو پر بورچي خانو پر ڀرو هو بنگلو ايڏو ڪشادو جو ٻنهي سوٽن ۾ رهندڙن جي پوشيدگي بلڪل قائم رهي. انهيءَ وڏي بنگلي ۾ صرف صاحب لوڪ ۽ انهن جون مئڊ مون رهنديون هيون. جڏهن اهي هليا ويندا هئا ته بنگلو صفا بند ٿي ويندو هو. ڪير به ان ۾ ڪو نه رهندو هو. بنگلي ۾ هوا لاءِ وڏيون جهليون ڇت ۾ ٽنگيل هونديون هيون جن جا رسا ڇڪڻ لاءِ ڀتين۾ سوراخ ٺهيل هئا رسو ورانڊي ۾ ويٺل نوڪر ڇڪيندا رهندا هئا. انگريز آفيسرن کي ۽انهن رسن ڇڪڻ وارن کي هڪ ٻئي جي شڪل ته پري پر هڪ ٻئي جي ڪا خبر به ڪانه پوندي هئي ته اندر صاحب لوڪ ڇا پيا ڪن. بنگلي تي مٿي چڙهڻ لاءِ ڪشادي ڪاٺ جي ڏاڪڻ ٺهيل هوندي هئي. ان ڏاڪڻ جي ڀرسان بنگلي لاءِ وڏي پاڻي جي ٽانڪي هوندي هئي. جنهن کي اِرِيگيشن کاتي جا ملازم سڄو ڏينهن پيا ڀريندا هئا ۽ صفائي ڪندا رهندا هئا. بنگلي جي ڇت تي آفيسرن جي ويهڻ جو بندوبست ٿيل هوندو هو. بنگلي جي اڳيان هڪ وڏو ٿلهو هوندو هو جنهن جو سيمينٽ پلستر سج جي روشنيءَ تي پيو چلڪندو هو. انهي تي تمام وڏيون آرام ڪرسيون رکيون هونديون هيون، مون ايڏيون وڏيون ڪرسيون زندگي ۾ ڪو نه ڏٺيون قدرت الله شهاب پنهنجي ڪتاب شهاب نامه ۾ لکيو آهي ته اُهي هوا واريون جهلون هلائڻ وارا ملازم جي ننڊ سبب سمهي پوندا هئا ته انگريز آفيسر کين ٿڏا هڻي ماري ڇڏيندا هئا ۽ پوءِ جي ڪڏهن انهي آفيسر تي انڪُوائِرِي ٿي ته کيس وارننگ ڏني ويندي هئي يا مٿس ٻه روپيا ڏنڊ وجهبو هو. مون پاڪستان ۽ هندستان گهڻو ڪري سڄو ڏٺو آهي. مثلاً ممبئي جو گيٽ وي آف انديا، اورنگ آباد لڳ اجنتا الورا ۽اورنگ آباد اندر اورنگزيب جي زال تي ٺهيل مقبرو جنهن کي هندستان۾ ”بي بي ڪا مقبرا“ چون،. جيڪو هوبهو تاج محل جو نقل ٺهيل آهي، دهليءَ ۾ لال قلعو بادشاهي مسجد، لوڌي گارڊن جنهن ۾ ننڍا وڏا مقبرا شامل آهن، قطب مينار، انڊيا گيٽ ۽ ان جي چؤطرف انگريزن جون ٺهيل جايون جنهن ۾ وائسراءِ جو گهر به شامل هو، جنهن ۾ انهيءَ وقت ٽي هزار ملازم هوندا هئا. اتي اهڙا ته ڪاريگر بورچي هوندا هئا جو لارڊ مائونٽ بيٽن جي زال پنهنجي ساروڻين ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ته جڏهن اسان پهريون ڀيرو وائسراءِ هائوس ۾ آياسين ته ات بورچين اسان جي پاليل ڪُتي لاءِ ڪڪڙ ٺاهي کيس ڏنو پر مونکي اهو ڪتي لاءِ پڪل ڪڪڙ اهڙو ته وڻيو جو مون لِڪِي وڃي هڪ عليحده ڪمري جي ڪُنڊ ۾ کاڌو، چون ٿا ته انگلينڊ جو ولي عهد انهي دؤر ۾ جڏهن هندستان آيو تڏهن وائسراءِ هائوس ۾ قيام کان پوءِ چيائين ته مونکي اڄ خبر پئي آهي ته بادشاهه محلن ۾ ڪيئن رهندا آهن. مٿرا ۾ ڪرشن جي جاءِ پيدائش ۽ اُت ٺهيل مندر، آگري ۾ تاج محل، آگري جو قلعو، فتح پور سِڪري ۾ جامع مسجد، قلعو ۽ ان ۾ ٺهيل محل، لاهور ۾ بادشاهي مسجد، لاهور جو قلعو، شاليمار باغ، ڪراچيءَ ۾ هاءِ ڪورٽ جي بلڊنگ، سنڌ اسيمبليءَ جي بلڊنگ ۽ راڻي باغ ڏٺا آهن. واقعي مغلن ۽ انگريزن گڏيل هندستان ۾ وڏي شوق ۽ نفاست سان محل محلاتون باغ باغيچا ٺهرايا جن جو مثال ڪونهي ۽ هندستاني اُنهن تي ترنگا هڻي ويهي رهيا. هاڻ وري ٿا اچون ٻني جي بنگلي جي احوال تي. انهيءَ جي ٿلهي اڳيان وڏو باغ هوندو هو. جنهن ۾ وڏي لان جنهن جي چؤ طرف رنگبرنگي موسمي گل جنهن لاءِ ڪيترا مالهي هر روز باغ جي سار سنڀال لهندا هئا. منهنجو ننڍي هوندي جڏهن به باغ/ بنگلي ڏانهن وڃڻ ٿيندوهو ته ڪيترا سارا گُل ۽ ڊاک مالهي مون کي ڏيندا هئا. جن کي کڻي اچي ڏاڏيءَ جي پيرن تي رکندو هوس. هن وڏي بنگلي جي ڀر ۾ ٻيو به هڪ تمام وڏو بنگلو هو، (پر انسپيڪشن بنگلي کان ڪجه ننڍو) جنهن جي اندران ٻاهران ڪئين ولائتي شيشا لڳل هوندا هئا جن۾ پاڻ کي سڄو ڏسي ڏاڍو لطف ايندو هو. اهو بنگلو به وڏي بنگلي کان گهٽ ڪو نه هوندو هو پر انهيءَ اڳيان دڪو ۽ باغيچو ڪو نه هوندو هو. انهيءَ بنگلي ۾ ريگيوليٽر، ڪالوني، پيڃاري ۽ شاخن جو انچارج اسسٽنٽ انجينئر رهندو هو. انهيءَ کان ٿورو پرڀرو سب انجينئر فون آپريٽر (جنهن کي ان وقت ڪئنال وائر چوندا هئا) گدام، بورچي خانو ۽ ڪئمپ آفيسر لاءِ ٺهيل آفيس ۽ ٻيا ڪوارٽر ٺهيل هوندا هئا پر پوءِ فون آفيس ۽ فون آپريٽر لاءِ ڪوارٽر بنگلي کان گهڻو پري ٺاهيو ويو ڇو ته فون آپريٽر جي هيلو هيلو ۽ فون جي گهنٽين جو آواز بالا آفيسرن جي آرام ۽ ڳالهائڻ کي ڊسٽرب ڪندو رهندو هو. انهيءَ ڪري فون کي هتان هٽائي آواز جي رينج کان ٻاهر لڳايو ويو.
بنگلي جي پندرهن ايڪڙن جي ايراضيءَ کي سرسبز رکڻ لاءِ واهن مان پاڻي ايندو هو ۽ جڏهن واهن جو پاڻي هيٺ ٿي ويندو هو ته پڪي کوهه ذريعي پارڪ گُلن ۽ هن سڄي ايراضيءَ ۾ پوکيل وڻن کي پاڻي ڏنو ويندو هو.
نيويارڪ ۾ اقوام متحده جو هيڊ ڪوارٽر پڻ پندرهن ايڪڙن تي ٺهيل آهي. اُها زمين راڪفيلر مفت ۾ ڏني ڇو ته زمين شهر کان پري هئڻ ڪري وڪي ڪانه ٿي پوءِ اقوام متحده جي هيڊ ڪوارٽر ٺهڻ دوران ئي وڏي اگهه ۾ وڪجي ويئي (ڏسو روسي صدر گرو ميڪو جي آتم ڪٿا) بنگلي ۽ ڪوارٽرن اڳيان ۽ رستن تي ڇڻڪار ڪئي ويندي هئي. انهيءَ وائي جي ڀرسان ڍڳن لاءِ گاهه (جيڪي نار وسيلي کوهه مان پاڻي ڪڍندا هئا) به جام هوندو هو. هڪ ڇني تي پکڙيل ڊاک جي وَل جو وڏو شيڊ هوندو هو. جنهن ۾ هميشه ڪاري ڊاک جا وڏا ڇُڳا پيا لڙڪندا هئا. پارڪ سان گڏ بنگلي ڏانهن ويندڙ سڀني رستن تي ڪيترن ئي قسمن جا گُل پوکيل هوندا هئا. انهن جي باقائده هر روز سار سنڀال ۽ ڇانٽي ٿيندي هئي. انسپيڪشن بنگلي جي حدن اندر چوپايو مال ته ٺهيو پر اسٽاف کانسواءِ غير واسطيدار ماڻهو به نطر ڪو نه ايندو هو. سڄو منظر ۽ ماحول پرسڪون ۽ گلن جي خوشبوئن سان واسيل هوندو هو. اڄ به بنگلي اڳيان جيڪو پپر جو وڻ بيٺو آهي. تنهنجي ٿُڙ جي گولائي گهٽ ۾ گهٽ پنجويهه ٽيهه فٽ ٿيندي. هاڻي ٻيو ته سڀ ڪُجهه ختم ٿي چڪو آهي. سواءِ بنگلي جي بلڊنگ جي تنهن جا به حال هيڻا سور ٻيڻا آهن.
چون ٿا ته درياء مان نڪرندڙ پيڃاريءَ ۾ جڏهن پاڻي لهي ويندو هو ۽ درياء کان بنگلي تائين ٻيڙي ڪانه پهچي سگهندي هئي ته پوءِ صاحب لوڪن ۽ سندن مئڊمن کي آگ بوٽ ۽ وڏين ٻيڙين مان کڻي بنگلي تائين پهچائڻ لاءِ وڏيون سينگاريل ڏوليون هونديون هيون جن ۾ کڻي کين انسپيڪشن بنگلي تائين پهچايو ويندو هو. پوءِ اهي مئڊمون وڏن وڏن ٽبن ۾ شام جو خوشبودار پاڻيءَ ۾ وهنجي سهنجي تيل ڦليل ڪري اچي باغ ۾ ٽلنديون هيون. بقول ڪنهن شاعر جي ته:
کیا رات تھی کے، ایک کہانی میں کٹ گئی،
اڄ انهيءَ بنگلي ڏانهن ويندي به ڊپ ٿو لڳي.
انگريزن جي وڃڻ کانپوءِ سڀ ڪجهه ختم ٿي ويو. ڪهڙن نه تجربن ۽ قائدن قانونن سان انگريزن هي سڀ ڪجهه ٺاهيو ۽ ڪيئن نه يڪدم کيل ختم ٿي ويو.اسان پنهنجي ننڍپڻ ۾ اُهو سڀ ڪجهه ڏٺو ۽ ٻڌو هو.
وڏا چوندا هئا ته هر سال جڏهن ممبئي جو ۽ تنهن کانپوءِ سنڌ جو گورنر ٻني بنگلي تي اچي منزل ڪندا هئا ته ٻني ۽ اردگرد جي علائقي ۾ ميلي جو سمان لڳندو هو. گورنر سان سندس فئملي ۽ سڄو اسٽاف گڏ هوندو هو. اسٽاف لاءِ ٽينٽ (تنبو) لڳندا هئا. جن ۾ هو رهندا هئا. گورنر جو رڪارڊ اٺن جي ٻنهي پاکڙن تي رکيل پيتين ذريعي پهچندو هو.
گورنر هت ٻه ڏينهن رهندو هو. انهن ٻن ڏينهن ۾ پاڻ باقاعدگيءَ سان سرڪاري ڪاغذ ڏسندو، پڙهدو ۽ انهن تي ضروري حڪم جاري ڪندو هو. ڳوٺ جا وڏا ڳالهيون ٿا ڪن ته صبح سوير گورنر انهيءَ جي زال ۽ سندس ڌيئرون بنگلي کان نڪري ٻني جي چؤطرف بند تي چڍين سان واڪ ڪندا هئا. ساڻن ڪو به گارڊ نه هوندو هو. صرف هڪ گائيڊ (ترجمان) ساڻن گڏ هوندو هو. جڏهن ٻني جي ويجهو بند جي چاڙهيءَ هيٺان ماڻهن جا هشام ڏسندا هئا. جيڪي ماڻهو کين ڏسڻ لاءِ اتي جمع ٿيندا هئا ته انهيءَ گائيڊ کان پُڇندا هئا ته هي هيترا سارا ماڻهو هت ڇو اچي گڏ ٿيا آهن ته گائيڊ کين ٻڌائيندو هو ته هي ماڻهو توهان کي ڏسڻ لاءِ آيا آهن ته پاڻ ماڻهن ڏانهن نهاري هٿ لوڏي مشڪي اڳتي روانا ٿي ويندا هئا. ۽ ڳوٺ جا غريب، مسڪين ماڻهو انهيءَ ادا تي خوش ٿي ويندا هئا.


مختلف موضوع

تَنۡ سِپُون سُوجهي ڪَڍيُون