عورتن جي آزاديءَ لاءِ اظھار راءِ جي آزادي
قومن جون تقديرون ڪنھن هڪ ماڻھوءَ جي ئي ذھني سجاڳيءَ ڪارڻ مٽجنديون آھن، جاکوڙ، ڀلي قومن جي آزاديءَ لاءِ هجي، ملڪن جي آزاديءَ لاءِ هجي يا فردن جي حقن جي حاصلات لاءِ هجي، اهو لفظ ڪشش بہ رکي ٿو ۽ وسيع معنيٰ بہ رکي ٿو. انساني حقن جي عالمي پڌرنامي ۾ تہ فردن جي آزاديءَ لاءِ اهو لکيل آهي تہ: هر فرد کي پنھنجي آزادي، جان ۽ ذاتي تحفظ جو حق آهي، هر فرد کي پنھنجي خيال ۽ راءِ جي اظھار جو حق آهي. اظھار راءِ جي قوت پنھنجي حقن جي حاصلات جو پھريون ڏاڪو آهي، جيڪو شعور جي سجاڳيءَ کي ظاهر ڪري ٿو ۽ سياسي ۽ سماجي مسئلن جي حل جو سبب بڻجندو آهي. جڏھن مسئلن جو ذڪر ٿئي ٿو تہ سنڌ جي مسئلن ڏانھن ذھن منتقل ٿي ٿو وڃي. سنڌ جي مسئلي کي هڪ واقعي سان بھتر طرح واضح ڪري سگهجي ٿو تہ، جڏھن سنگ تراش جي پٽ سقراط پنھنجي پيءُ کان پڇيو تہ، ”توهان کي اهو اندازو ڪيئن ٿيندو آهي تہ تيشي کي ڪٿي رکي ڪيترو زورائتو ڌڪ ھنيو وڃي؟“
سنگ تراش جواب ڏنو تہ، ”شينھن ٺاهڻ لاءِ پٿر ۾ شينھن ڏسڻو پوندو آهي، ائين سمجهہ تہ پٿر ۾ شينھن قيد آهي، جيترو چڱيءَ طرح تون شينھن کي ڏسي سگهندين اوتري يقين سان توکي خبر پوندي تہ تيشي ڪيئن استعمال ڪئي وڃي ۽ ڪٿي ڪيترو ڌڪ ھنيو وڃي. “
سنڌ جي حقن جي حاصلات جا دفتر خالي ان ڪري ئي نظر ٿا اچن جو تيشي، ڪنھن ماهر سنگ تراش جي هٿ ۾ نہ آهي، ڳالھہ طاقت جي نہ آهي، ڇو تہ طاقت جي هڪ ئي وار سان پٿر ڀور ڀور ٿي سگهي ٿو. ڳالھہ آهي مناسب ۽ سڌائتي ڌڪ جي جنھن ۾ ترتيب بہ هجي.
جيترو عوام اڄ روڊن رستن تي نظر ٿو اچي اهو گذريل ٻن ٽن ڏهاڪن ۾ نظر نہ آيو. سنڌ جي عوام ۾ مسئلن جي باري ۾ ذھني سجاڳي آهي. پر اها هڪ نظر جيڪا پٿر ۾ شينھن پسي ۽ پٿر ۾ نقش چٽي ان جي ڪمي ٿي محسوس ٿئي. مسئلو پاڻيءَ جي ورهاست جو هجي، بجيٽ جو هجي، انتظامي ادارن جي انتظامي بي ترتيبي هجي، تعليم جو مسئلو هجي يا صحت جو مسئلو هجي. ٻيون بہ کوڙ ساريون شيون آھن، جن جي باري ۾ سنڌي عوام روز آواز بلند ڪري ٿو، پر مناسب موٽ نہ ٿي ملي. سجاڳ ۽ باشعور قوم، جيڪا قدرتي خزانن سان مالامال آهي، اها اڄ غربت جي لڪير کان بہ هيٺ زندگي گذاري رهي آهي، صرف ۽ صرف ان ڪري تہ ان عوام جي ڪُن ۾ ڦاسجندڙ ٻيڙي کي ڪڍڻ وارو ڪو ناکئو نہ آهي، ھن جو آواز ٻڌي، سمجهڻ وارو ڪو سڄاڻ ذھن موجود نہ آهي. مثبت ۽ لاڀائتي تبديلي تڏھن ايندي آهي. جڏھن رياست ۽ عوام ۾ سهڪار هجي.
ڪڏھن ڪڏھن ائين بہ محسوس ٿيندو آهي تہ ڪجهہ معاملن ۾ جڏھن رياست مناسب قدم کڻندي آهي تہ وري عواميءَ سطح تي مناسب موٽ نہ ملندي آهي، مون جيڪا شروعات ۾ ڳالھہ ڪئي پئي، حقن جي حاصلات ۽ اظھار راءِ جي آزادي جي. سوال اهو ٿو اٿي سدائين عورت جي آزاديءَ اظھار تي آڱر گهڻي کڄندي آهي ۽ عورت جي حقن جي حاصلات لاءِ ٿيندڙ جاکوڙ کي مڃتا نہ ڏني ويندي آهي ۽ عورت جي آزادي ۽ خودمختياري جي وصف بيان ڪرڻ کي مشڪل سمجهيو ويندو آهي ۽ اڄ ڪلھہ جي پڙهيل لکيل عورت جي پاڻ ڀرو هجڻ کي بہ منفي رنگ ڏنو ويندو آهي. پر ان ڳالھہ کي عطيه دائود تمام مختصر لفظن ۾ واقع ڪندي نظر ٿي اچي.
”منھنجو هٿ پڪڙي مون کي اتي وٺي وڃجان جتي مان پنھنجي مرضيءَ سان زندگي ڀريل ساھہ کڻان تو جھڙو هڪ آزاد ٽھڪ ڏيان. “
اها جاءِ سنڌي سماج ۾ ڪٿي بہ نظر ٿي اچي، جتي عورت هڪ آزاد ٽھڪ ڏي ۽ اعتراض جي پڙن سان لھو لھان نہ ٿئي. اسان جي سماج ۾ پنھنجي راءِ ۽ مرضيءَ جي اظھار کي ڪيتري قدر ننديو ٿو وڃي، ان جو مثال حفيظان ڀٽو جو واقعو آهي، ان هانوَ ڏاريندڙ واقعي سڄي سنڌ جي ماڻھن کي حفيظان ڀٽو ڏانھن متوجھہ ڪري ڇڏيو. ميڊيا تي ھن جا بيان ۽ فوٽو دل ڏاريندڙ هئا، ھن کي پاڻ سان ٿيندڙ ظالماڻي رويي جو تمام گهڻو ڏک هو. پر چند ڏينھن اندر ھن جي حق لاءِ بلند ٿيندڙ آواز کي گلي ۾ گهٽي بند ڪيو ويو. جنھن عدالت ۾ رڙيون ڪري ڀاءُ ۽ مڙس جي تذليل آميز رويي جي شڪايت ڪئي، گهر پھچڻ شرط بيان مٽائي انھن ڏوهين کي معاف ڪري ڇڏيائين، جيترو تشدد ۽ تذليل حفيظان ماڻھن آڏو برداشت ڪئي هئي، يقينن تہ گهر ۾ اندر ٿيندڙ تشدد ان کان گهڻو ۽ ناقابل برداشت هوندو، جنھن جي ردعمل ۾ هو چپ ڪري ويھي رهي. سماج ۾ ٿيندڙ تشدد جي واقعن جو پس منظر گهڻو ڪري اظھار راءِ جي آزادي جو نہ هئڻ آهي. ڪاروڪاري، گهران ڀڄڻ، قتل، جرڳا، فيصلا، عورتن تي تشدد، تيزاب هارڻ، کوڙ سارا جرم آھن، جن جي پسمنظر ۾ پسند جي شادي نہ هئڻ ٿو نظر اچي. جيڪڏھن عورت ۽ مرد جي ان حق کي سماج ۾ مڃتا ڏني وڃي تہ اڌ کان وڌيڪ تشدد جا واقعا بند ٿي ويندا.
هر انسان جي سوچ فڪر زندگيءَ کي سمجهڻ جو طريقہ ڪار Point of view، مختلف ٿيندو آهي. سوچ کي ٻئي تي مڙهڻ تمام مشڪل عمل آهي، پر فرد هڪٻئي کي قتل ڪري سگهن ٿا. هڪ ٻئي جي سوچ مان اثر وٺي سگهن ٿا. عورت کي خاندان سان ايتري قدر سلھاڙي رکيو ويو آهي، جو هوءَ پنھنجي راءِ خاندان جي فردن کان الڳ نٿي رکي سگهي، ايتري قدر جو جيڪڏھن ھن کي ووٽ ڏيڻ جي ”اجازت“ بہ ملندي آهي تہ اها خاندان جي مرضيءَ سان مشروط هوندي آهي. سوچ جي آزاديءَ کي هر سطح تي مڃتا جي ضرورت آهي، اڄ جي دور ۾ صرف مرد ۽ عورتون پراين ننڍڙي ٻار جي راءِ کي بہ نظرانداز نٿا ڪري سگهون، ٻار بہ پنھنجيءَ راءِ جو اظھار ڪن ٿا.
سوچ جي آزادي، شعور جا در کولي، نوان گس ۽ پيچرا ٿي ڏيکاري، جيڪي قومن کي اوج تي رسائڻ ۾ مددگار ثابت ٿين ٿا. پنھنجي سوچ ۽ سچ جي اظھار جي همت تمام گهٽ ماڻھن ۾ هوندي آهي، جيڪي ڪوڙ جي اکين ۾ اکيون وجهي پنھنجيءَ سوچ سان، محسوس ٿيندڙ سچ کي زماني اڳيان بيان ڪن، سورهين صدي ۾ جڏھن جينيوا رياست ۾ مذهبي ڪٽر پڻو پنھنجي اوج تي هو، جھانڪال ون جي حڪم تي معصوم شھرين کي حيواني سزائون ڏنيون وينديون هيون، ماڻھن جون سسيون لاهڻ، زنده جلائڻ، عضوا ٽڪر ٽڪر ڪرڻ، زبان لوهي سيخن سان ساڙڻ اهي سزائون معمولي معمولي ڳالھين تي ڏنيون وينديون هيون. ڪنھن کي ديول ۾ واعظ دوران ننڊ اچي وڃي، ڪنھن دل وندرائڻ لاءِ ڪو گيت جهونگاريو، ڪنھن راند ڪئي، ڪنھن ماني سٺي کاڌي، ڪنھن ڪال ون جي سخت قانونن خلاف ڳالھايو، انھن کي سخت اذيتناڪ سزائون ملنديون هيون. ايتريقدر جو انھن اذيتن کان بچڻ لاءِ جيل جا قيدي آپ گهات ڪري ڇڏيندا هئا. ان دور ۾ هڪ آواز بلند ٿيو، جنھن اهو چئي للڪاريو تہ ”فڪر جي آزادي انسان جي مقدس نعمت آهي.“ اهوڪيائين تہ، پنھنجي سوچ ۽ فڪر جو اظھار ڪرڻ هر انسان جو حق آهي.
اسٽيفن زويگ هڪ جاءِ تي لکي ٿو تہ: ”روحاني آزادي ڪڏھن بہ آمريت جي پاڇي ۾ سُک سھي نہ سگهندي ۽ نہ جي سگهندي آهي ۽ نہ وري ڪا آمريت ئي پنھنجي دائري ۾ ڪنھن هڪڙي آزاد روح جي موجود هوندي بہ ڪو بي اونائي ۽ خوداعتماديءَ جو ساھہ کڻي ٿي سگهي. “
دور ڪيترو بہ ظالمانہ هجي پر سچ جي لاءِ ڪا ٿورڙي وٿي ڇڏيل هجي ٿي، اها رياست جي ذميواري هجي ٿي تہ راءِ جو اظھار ڪندڙ آدرشي عوام جي تحفظ جو جوڳو بندوبست ڪري ۽ ان کي مناسب مڃتا ڏئي. عوامي راءِ اهڙي سگهہ آهي، جيڪا حڪومت ٺاهي بہ ٿي ۽ ڊاهي بہ ٿي. اها عوامي راءِ هجي ٿي، جيڪا رياست کي قانون ٺاهڻ ۾ بہ مدد ڏئي ٿي ۽ حڪومتي انتظام هلائڻ لاءِ بہ راھہ هموار ڪري ٿي. ڪجهہ منفي روين لاءِ ڏڪار جا جذبا هوندا آھن، جيڪي اڳيان هلي قانون جي شڪل اختيار ڪندا آھن. مرد عورت ٻار، پوڙها سڀ فرد آھن، انھن جي راءِ جي اظھار جو تحفظ، رياست جي مضبوطيءَ جو سبب بڻجي سگهي ٿو. باشعور، ذھني سجاڳي رکندڙ فرد رياست جي طاقت آھن، انھن جي آوازن کي گهٽڻ، بند ڪرڻ، انھن کي هيسائڻ يا انھن جي احتجاجن کي نظرانداز ڪرڻ رياست کي ڪمزور ڪندڙ فعل آهي. ھن وقت سنڌ جو عوام جن بہ اشوز تي سراپا احتجاج بڻيل آهي، اهي سنڌ ۽ سنڌي عوام جي بقا جو سوال بڻيل آھن. سنڌي عوام جو شعور ان ڳالھہ جي تقاضا ٿو ڪري تہ ان ماهر سنگ تراش کي پنھنجي وچ مان ڳولھي سامھون اُٿجي، جيڪو طاقت جي استعمال سان پٿر کي ڀور ڀور نہ ڪري پر، ترتيب ۽ ھنر سان پٿر مان نقش چٽي، واضح ڪري. سنڌي عوام کي اهو اڻ وڪاڻل ۽ بي خوف ذھن تلاش ڪرڻو پوندو، جنھن ۾ عوامي راءِ ٻڌڻ جي بہ سگهہ هجي. ان کي مڃتا ڏيڻ جي همت بہ هجي. بي خوف قيادت هوندي تہ عوام پراعتماد هوندو ۽ عوام جو اعتماد ان ۾ مسئلن جي پروڙڻ جي صلاحيت پيدا ڪندو ۽ ا آواز، هڪ غريب ماستر، سيباستيان ڪاسٽيلو جو هو، جيڪو پنھنجي ٻارن جي پرورش لاءِ مزدوري بہ ڪندو هو ۽ ڪتابن جا ترجما بہ ڪندو هو. ان ظالم کي للڪاريو ۽ واضح
ها صلاحيت رياست جي مضبوطيءَ جو باعث بڻجندي.
26 جُولاءِ 2010ع