جدوجھد ۽ انقلاب جي ڪَٺن رستن تان
آئون ڀل تہ ڊگهن مضمونن ۽ ڪالمن جي سونھن هجان، اسٽيج جي رونق هجان. . . ! يا اسڪرين جي زينت هجان، پر ڪنھن بہ پليٽ فارم کي، ڪنھن بہ تنظيم جي نفي لاءِ استعمال نہ ڪيو هوندم. ڪنھن بہ اداري جي ميمبرن جا انگ اکر شمار ڪري تنقيد نہ ڪئي هوندم، ڪنھن کان ڪاميابي ۽ حاصلات جا سوال نہ پڇيا هوندم، ڇو تہ جدوجھد جاري رھندڙ عمل آهي ۽ حاصلات انجام جي علامت ۽ اختتام جو اعلان هونديون آھن. جيڪو جاري عمل آهي، ان جي حاصلات جو ڪاٿو ڪرڻ ممڪن نہ هوندو آهي. هر دؤر ۾، هر جدوجھد لاءِ موجود نوان موڙ نوان مرحلا ۽ نوان چئلينج اتساھہ ڏياريندڙ هوندا آھن، ڊگهن ڪالمن جو هر لفظ گواهي ڏيندو، پر اسٽيج تان اڀرندڙ هر آواز ساکي هوندو. اسڪرين جو هر فريم شاهد هوندو ته. . . ! اسان جي خواهش، تمنائن ۽ خوابن جو مرڪز امن، انصاف ۽ برابري واري سماج جو قيام آهي. ھن شعوري ويڳاڻپ واري سماج ۾ امن، انصاف ۽ برابريءَ جي ڳالھہ ڪري بہ ڏوھہ ثابت ٿيو، پر ان کان وڌيڪ ڏوھہ ڪنھن نظريي تحت حقن جي حاصلات لاءِ جاکوڙي ثابت ٿيو.
اڻ پڙهيل انسانن کي پڙهائڻ سمجهائڻ تہ سولو هوندو آهي، پر ان پڙهيل لکيل ۽ باشعور انسان کي سمجهائڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، جيڪو هو بہ ڪري اعتراض بہ ڪري ۽ پنھنجي سمجهہ تي تالا لڳائي ڪجهہ بہ سمجهڻ کان نابري واري بيھي. . . بنا نظريي ۽ اصولن جي نہ سماج هلي سگهندو آهي ۽ نہ ئي وري انسان ئي زندگيءَ ۾ ڪاميابي ماڻڻ جي قابل بڻجي ٿو سگهي. ڪير سمجهائي انھن کي تہ بنا ڪنھن ٿيوري يا نظريي جي زندگي ڪاٽا بڻيل لغڙ جيان ڊانواڊول رهي ۽ ٻين جي بہ پريشانيءَ جو باعث بڻجي ٿي، جنھن جي نہ ڪائي منزل ۽ نہ ڪو ئي ٺڪاڻو هجي ٿو.
شايد فيمنزم اوڻيھين صديءَ جي شروعات ۾ بہ ايترو نشاني تي نہ هو، جيترو اڄ ايڪويھين صديءَ ۾ سنڌي سماج ۾ آهي. فيمنزم 19هين صديءَ ۾ بہ سماج کي ۽ خاندان کي ٽوڙيندڙ هو ۽ ايڪويھين صديءَ ۾ بہ نہ آهي. پر ان ٿيوريءَ کي تفصيل سان سمجهائڻ ان ڪري بہ اجايو آهي جو سوال پڇڻ وارا جواب ٻڌڻ کان اڳ راءِ قائم ڪري چڪا آھن، اهو نظريو جنھن تحت، صدين جا درد سھي، پيڙائون ڀوڳي عورت پنھنجي سياسي، سماجي ۽ معاشي برابريءَ جو اعلان ٿي ڪري، سماج ۾ عزت سان ڪنڌ مٿي کڻي هلڻ جي خواهش ٿي ڪري، اهو ان ڪري اعتراض جوڳو آهي جو اهو نظريو مرد جي ذات واري رويي جي نفي ڪندڙ آهي.
سنڌ جي پڙهيل لکيل عورت جيڪا ڊاڪٽر آهي، وڪيل آهي، استاد آهي، اديب آهي، بئنڪر آهي. زندگيءَ جي هر شعبي ۾ مزدور جيان لڳاتار محنت ڪري ٿي، گهر جون ذميواريون بہ پوريون ڪري ٿي، فيڪٽريءَ جي مزدور جيان 10 ڪلاڪ لڳاتار پورهيو ڪري ٿي، زندگيءَ جي گهاڻي ۾ پيڙهجندڙ بہ پنھنجي ڪمائي اکيون پوري گهر جي مردن جي هٿ تي رکي ٿي، قدم گهر جي چائنٺ کان ٻاهر رکڻ کان پھرين اجازت جي طلبگار هجي ٿي. اها قابل تعريف ۽ مڃتا قابل آهي، باقي حق گهرڻ واري ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي قدم کڻڻ واري عورت اڄ جي سماج ۾ ڏوهاري آهي ۽ خاندان ۽ گهر کي ٽوڙيندڙ چورائي ٿي. عورت جدوجھد جي ساراھہ صرف ورقن ۾ زنده رهي تہ ٺيڪ پر جي عملي سماج ۾ ڪم ڪري تہ غلط ٿيو وڃي. لطيف جي سسئي سپنن ۾ زنده ڀلي هجي، هوءَ جدوجھد جو علامتي ڪردار ڀلي تہ ڪشش جو مثال آهي، ھن جي تانگهہ بي مثال آهي، ھن جون سختيون سھڻ بہ مثال آهي، جنھن مھل تاريخ جي سينن ۾ زنده ڪردار، زماني ۾ جنم وٺي سماج جي روايتن کي للڪارين تہ اهي مجرم ٿا بڻجن، سھڻي سپنن ۾ ڳائجي تہ خوبصورت سُر آهي پر حقيقت جو روپ وٺي، پنھنجي خواهش جو اظھار ڪري تہ ڪاري ڪري مارجي ٿي وڃي. عورت جڏھن ذھني سجاڳيءَ جي راھہ تي قدم ڌري ٿي تہ سڄو سماج جبل ٿو بڻجي ۽ سڄي ڌرتي طوفان خيز واڳن سان ڀريل دريا ٿي بڻجي وڃي. وجود جي بقا لاءِ جهيڙيندي سھڻي ڀل تہ روايتن جي واڳن هٿان ڀاڱا ٿي ان کي مڃتا نہ ملندي. اهو دستور ڪو سندن نہ آهي، پر ان دستور کي مٽائڻ لاءِ ۽ ختم ڪرڻ لاءِ ٿيندڙ ڪوششن تي ٿيندڙ اعتراض حيرت جوڳا آھن. سينواريل سماجي روايتن جون پنھنجن سيمائون ۽ حد بنديون آھن، حقن جي حاصلات جا معيار بہ طئہ ٿيل آھن تہ عورت ڪھڙا حق گهري ۽ ڪھڙا حق چپ چاپ بخش ڪري ڇڏي.
هيءُ تہ قديم دؤر آهي، نہ پٿر وارو دور آهي، هي تہ ايڪويھين صديءَ جو ترقي يافتہ دؤر آهي، جنھن ۾ انسان مالي ۽ معاشي ترقيءَ جون منزلون طئہ ڪري رهيو آهي، هو جديد دؤر جي هر سائنسي ترقيءَ کان واقف بہ آهي ۽ ڪميونيڪيشن جو هر ذريعو استعمال بہ ڪري ٿو. پر ھن جو ذھن ۽ شعور اڃا تائين مدي خارج سماجي روايتن جي پيداواري ٿو ڪري. سماجي روين جون پنھنجون لڪشمڻ ريکائون تخليق ڪيل آھن، جن کي پار ڪندي ئي اڄ جي سيتا، زماني جي راوڻن هٿان کنڀجي ٿي وڃي. عورت لاءِ تحفظ، حاڪمان روين جي ڄار ۾ ڦاٿل رهڻ ۾ آهي. آزادگيءَ جو ساھہ کڻڻ پنھنجي پيرن تي بيھڻ ۽ پنھنجي وجود جي مڃتا ماڻڻ جا سڀ تصور غير محفوظ آھن. حقن جي حاصلات جا سڀ رستا عورت کي پرڪشا ڏانھن ڌڪيندا ٿا وڃن، ظلم سھڻ، آھہ نہ ڪرڻ تہ ساراھہ جوڳو عمل تسليم ٿيل آهي، پر ظلم کي روڪڻ اعتراض جوڳو عمل سمجهيو ٿو وڃي. ظاهريءَ طرح سان لبرل ۽ باشعور انسان جيڪي هر پليٽ فارم تان مظلوم عورتن لاءِ دانھيندا ٿا نظر اچن ٿا، پر انھن جي نظر ۾ هڪ آزاد ٽھڪ ڏيندڙ عورت آواره ۽ ڪنھن مڌر گيت جي ڌُن تي جهومندڙ عورت، حيا جي حدن مان نڪتل آهي، جدوجھد ۽ انقلاب جا رستا ان ڪري بہ ڏکيا ۽ اڙانگا ثابت ٿيندا آھن جو گهڻا ظاهريءَ طور گڏ هلڻ وارا بہ صعوبتن ۽ مصيبتن جا تماشبين هوندا آھن، دوغلي پاليسي رکندڙ رويا نہ صرف جدوجھد کي قتل ڪندڙ هجن ٿا پر هر سماجي ترقيءَ کي تنزليءَ طرف ڌڪيندڙ هجن ٿا.
اهو هڪ اهڙو ڊگهو بحث آهي، جيڪو سوال جواب سان ختم نہ ٿي سگهندو. ڇو تہ سماجي تحريڪون سماجي روين جي ردعمل ۾ جنم وٺنديون آھن ۽ سماج ۾ مزاحمت جي علامت بڻجي ڪم ڪنديون آھن. خاص طور تي عورت جدوجھد جو. . . ۽ مرڪز سماجي شغور جي جاڳرتا هجي ٿي. جيستائين ڪنھن مسئلي يا رويي کي تبديل ڪرڻ جي سوج سماج ۾ پيدا نہ ٿيندي، اها تبديلي عمل ۾ اچڻ ناممڪن آهي. ھن وقت عورت جدوجھد جي لاءِ سماج ۾ موجود منفي رويا ان جي رفتار کي گهٽائيندڙ ضرور آھن، پر ان کي روڪي نٿا سگهن. مزاحمت ۽ رڪاوٽن جو وڌڻ ڪاميابيءَ جي علامت هوندو آهي. جيترو عمل طاقتور هوندو آهي، ردعمل ان کان ڏيڪ شدت وارو هوندو آهي. جيڪي منافقانہ رويا، عورت جدوجھد جي ڪاميابيءَ کي نہ برداشت ڪندي آتش فشان جيان باھہ اوڳاڇين ٿا، انھن کي خبر آهي تہ هي چند آڱرين تي ڳڻڻ جيتريون عورتون پنھنجن نظرين، تصورن ۽ ٿيوري جي سچائيءَ سان سماج ۾ امن، برابري ۽ انصاف وارو نعرو سچ ثابت ڪري ڏيکارينديون، پوءِ ڀل تہ نشاني تي زندگيون هجن يا ڪردار هجن، جدوجھد ۽ انقلاب جي ڪٺن رستن تان بنا ڪاميابيءَ جي واپس ڪڏھن نہ ورنديون.
13 اپريل 2011ع