اسان وٽ عورت جي خودمختياريءَ جو ڪھڙو تصور آهي!
ان ڏينھن بي وسي، بي وقعتي، تذليل، بي مانائپ جا دل ڏکوئيندڙ احساس ھن کي وڪوڙي ويا هئا، ائين ئي لڳو تہ ڄڻ تہ سندس گهر جون ڀتيون سلامت هجن، نہ ڇت هجي، نہ زمين سندس پيرن هيٺان هجي. ھن جي ڪيفيت ان فقيرياڻيءَ جيان ٿي وئي هئي، جيڪا ڦاٽل ميرا ڪپڙا پاتل، پيرين اگهاڙي، واٽ ويندڙ هر فرد اڳيان خالي هٿ ٽنگي ٿي، پر مليس ڪجهہ بہ ڪونہ ٿو. بادشاهت جون سڀ خوشيون پل کن ۾ پرزا پرزا ٿي ويون. ڇا عورت جو وجود صرف مذمت ڪرڻ لاءِ خلقيل آهي؟ گهر جي ڪمن کان علاوہ ھن جي صلاحيتن جي ڪابہ مڃتا ڪونھي؟ ھن جي اهميت جو صرف هڪ دائرو آهي؟
هوءَ بہ پڙهيل لکيل، پراعتماد عورت هئي، برسرِ روزگار هئي، دنيا ھن کي رشڪ جي نگاھہ سان ڏسندي هئي، هو زماني جي نظر ۾ آزاد ۽ خودمختيار عورت هئي. پر اُن ڏينھن ھن کي قيد ۽ پابنديءَ جو احساس ٿيو، جنھن ڏينھن ھن کي احساس ٿيو تہ ھن جي سوچ آزاد ڪونھي، ھن جي سوچ ۽ فڪر تي گهر جي مردن جا پھرا آھن. هوءَ پڙهيل لکيل هجڻ جي باوجود پنھنجي اولاد جي مستقبل جو فيصلو پاڻ نہ ڪري سگهي ۽ پنھنجي لاءِ بہ ڪو فيصلو ڪرڻ کان پھرين هوءَ گهر جي مردن جي اجازت جي اڳيان هارايل رهي هئي، انھن ڪھاڻين جھڙيون ڪيتريون ڪھاڻيون روزانہ نظرن اڳيان اچن ٿيون، جن ۾ عورت جي خودمختياري ۽ آزاديءَ جي باري ۾ سوين سوال اٿن ٿا. عورت شھر جي هجي، ٻھراڙيءَ جي هجي، پڙهيل لکيل هجي، تعليم کان وانجهيل هجي، دنيا جي ڪنھن بہ ملڪ سان ان جو تعلق هجي. هوءَ پدر شاهي سماج جي گهاڻي جيان پيڙهجندڙ بي ڏوهي مجرم آهي. پيڙهجندڙ طبقي جي حقن لاءِ آواز اٿاريندڙ پروفيسر امر سنڌوءَ جو ڪتاب ”سنڌي ادب ۾ عورت جي خودمختياريءَ جو تصور“ گهڻن سوالن جو جواب ڏيندڙ بہ آهي تہ گهڻا سوال اٿاريندڙ بہ آهي.
ڪتاب جي مھورت واري ڏينھن جڏھن ناميارن ريسرچ اسڪالرز، اديبن، عالمن، سول سائٽيءَ جي نمائندن “سنڌي ادب ۾ عورت جي خودمختياري جو تصور” تي بحث ڪيو تہ اها ڳالھہ سامھون آئي تہ خودمختيار عورت جو عڪس تمام گهٽ چٽيل آهي ۽ ان جي ذميواري اديبن تي عائد ڪئي وئي . سنڌي ادب ۾ عورت جو هر روپ چٽيل آهي، شريف عورت، باغي عورت، رسمن رواجن ۾ ڦاٿل ۽ مزاحمت ڪندڙ عورت، تعليم يافتہ ۽ برسرِ روزگار عورت وغيرہ جا عڪس چٽيل آھن. ادب ۾ موجود ڪردار صنفي امتياز ۽ سماجي رسم و رواج جي نندا ڪندي ٿا نظر اچن ۽ عدم تحفظ جو شڪار ٿي باغي ٿا ٿين. اهي ڪردار حويلين ۽ ڪوٺن جون ظاهري توڙي علامتي زنجيرون ڀڃندا ٿا نظر اچن ۽ گهرن ۾ قيد ڪردار بہ پنھنجي سڃاڻپ جي جنگ جاري رکندا ٿا نظر اچن. ھنن چند ورقن ۾ ادب جو مڪمل جائزو پيش ڪرڻ ناممڪن آهي، پر مختصر طور تي ائين چئجي تہ سنڌي ادب ۾ موجود عورت جا ڪردار، پنھنجي سڃاڻپ لاءِ پتوڙيندا نظر اچن ٿا، حقن جي حاصلات لاءِ منتظر نظر اچن ٿا، سماج ۾ موجود اڻ برابريءَ وارا رويا برداشت ڪن ٿا ۽ عورتن پاران ساڻن ٿيندڙ استحصالي روين کان نفرت جو اظھار بہ ملي ٿو. سوچڻ جھڙي ڳالھہ اها آهي تہ سنڌي ادب ۾ جاکوڙي عورت، پڙهيل لکيل باشعور پنھنجي حقن کان آگاھہ عورت جو ڪو نمايان ڪردار نٿو نظر اچي، جنھن کي مڃتا مليل هجي. جتي مزاحمت آهي تہ ان کي بغاوت جو نالو ڏنو ويو آهي. جتي عورت سماجي حدبندين کان انڪاري آهي تہ ان کي نافرمان چيو ويو آهي. جتي عورت خودمختياريءَ جي ڳالھہ ڪري ٿي، اُتي ڇڙواڳيءَ جي الزامن سان زخمي ڪئي ٿي وڃي. شرافت ۽ پاڪيزگيءَ جا ميڊل، خواهش جو قتل ڪري دلي تمنائن کي زنده دفن ڪري، پڌر شاهي سماجي حدبندين جي باھہ ۾ جلندڙ عورت کي پارايا ويندا آھن. آزاد ۽ خودمختيار ڪردارن کي سماجي مڃتا ملندي تمام گهٽ ڏيکاريو ويو آهي. يقينن ادب سماج مان اسري ٿو، پر ادب جو هڪ پھلو اهو بہ آهي تہ هو سماج تي ڀرپور اثر ڇڏڻ جي سگهہ رکي ٿو. مرزا قليچ بيگ جو مشھور ناول ”زينت“ جيڪو 1888ع ۾ لکيو ويو. ان ناول ڇپجڻ کان پوءِ ماڻھن پنھنجن ڌيئرن جا نالا زينت رکڻ شروع ڪيا ۽ ڌيئرن کي تعليمي ادارن ۾ موڪلڻ شروع ڪيائون. ادب صرف وندر ناهي پر ادب انساني شعور کي ادراڪ بخشي، سماجي ڪمزورين ۽ منفي روين کي ظاهر ڪرڻ سان گڏوگڏ انھن جي درستيءَ لاءِ ويچار ۽ رستا جوڙي ٿو. ادب بي جان ۽ بي اثر ڪونھي، دنيا جي تاريخ پڙهڻ سان حقيقت ظاهر ٿئي ٿي تہ لفظن هٿيارن کان وڌيڪ، قومن جي تقدير مٽائڻ ۾ موثر ڪردار ادا ڪيو آهي.
1513ع ۾ لکيل ميڪاولي جو ڪتاب ”بادشاھہ“ دنيا جي مشھور اڳواڻن جو رهبر رهيو هو. ايڊلف هٽلر ۽ نپولين بونا پارٽ ۽ مسوليني جون سوانح عمريون ان ڳالھہ جو ثبوت آھن تہ هوءَ ميڪاوليءَ جي نظرين کان ڪيتريقدر متاثر ٿيا ۽ انھن نظرين کي ھنن ڪھڙي طريقي سان حڪومتن ۾ رائج ڪيو هو. انگلستان جي بادشاھن بہ انگلستان ۾ جمھوريت رائج ڪرڻ وقت ان ڪتاب جي مدد حاصل ڪئي هئي. 1776ع ۾ ٽاس پين جو ڇپجندڙ ڪتاب Common Sense آمريڪا جي آزاديءَ جو سبب بڻيو.
Adam smith جي ڪتاب ”The wealth of nation“ دنيا جي اقتصادي نظام ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو. 1800ع ۾ مالٽس پنھنجي تحريرن وسيلي دنيا تي اثرانداز ٿي رهيو هو. انقلاب فرانس کان پوءِ ڪارل مارڪس جي مشھور ڪتاب ‘Capital’ بين الاقوامي شھرت حاصل ڪئي. ان کان علاوہ ٻيا بہ کوڙ سارا ڪتاب آھن، جن دنيا جي ماڻھن کي نيون سوچيون، نوان نظريا ڏنا ۽ انھن جي طرز زندگي تي اثر انداز ٿيا. هي چند مثال ان ڳالھہ جو ثبوت آھن تہ قلم تلوار کان وڌيڪ طاقتور آهي. جيڪڏھن قلم وسيلي دنيا جي حڪومتن ۾ انقلاب ممڪن آهي تہ پوءِ سماجي سطح تي تبديلي آڻڻ لاءِ ادب ڇو خاموش آهي؟
ادب ۾ موجود مزاحمتي ڪردار ورقن ۾ دفن ڇو ڪيا ويا آھن؟ انھن جون سوچون خواهشون، تڙپندڙ جذبا، جوش، خود آگاهي، زماني ۾ ڪو ٻارڻ، ٻارڻ ۾ ناڪام ڇو ٿيندي ٿي وڃي؟
اديبن جا قلم عورت جي حسن و جمال نزاڪت جسماني خوبصورتيءَ جي قصيدن لکڻ کان علاوہ عورت جي ذهانت، فھم، شعور ۽ روشن خياليءَ جا مثبت روپ پيش ڪرڻ کان قاصر ڇو آھن؟ اسان جي سماج ۾ کوڙ ساريون عورتون آھن، جيڪي عورتن جي حقن لاءِ جاکوڙين ٿيون، هر فورم تان انساني حقن جي سربلنديءَ لاءِ آواز اٿارين ٿيون. عورتن جي حقن لاءِ قانون سازي ڪرائڻ ۾ نمايان ڪوششون وٺي رهيون آھن، انھن جي ڪردارن جي ذڪر کان سواءِ اسان جي ادب ۾ سماجي حقيقت نگاري جو موضوع اڌورو رھندو.
عاصمه جھانگير جھڙي ليڊر، بھادر ۽ عورتن جي حقن لاءِ قانوني جنگ وڙھندڙ عورت جو ڪو زنده ڪردار تخليق نہ ڪري سگهيا آهيون
پنھنجي نالي سان، پنھنجي سڃاڻپ حاصل ڪرڻ لاءِ سماج سان مزاحمت ڪندڙ نگهت سعيد خان جھڙو امر ڪردار نظر نٿو اچي
ها، ڀلي ھنن چند سچائي جي لفظن کي خوشامد جو لباس پارايو وڃي يا دوستيءَ جو ليبل لڳايو وڃي، پر ان سچ کي لکڻ ضروري ٿي سمجهان تہ گذريل ٻن ڏهاڪن کان ادبي منظرنامي تي موجود رھندڙ، هر فورم تان عورتن جي حقن لاءِ آواز اٿاريندڙ، هر مظلوم عورت جي داد رسيءَ لاءِ پھچي ويندڙ ۽ ان جي مسئلي کي ميڊيا تائين پھچائڻ جي سلسلي ۾ عملي قدم کڻندڙ امر سنڌوءَ جھڙو ڪردار، ادب ۾ نظر نٿو اچي. امر سنڌوءَ جھڙين عورتن جا ڪردار ڇو چٽيا نٿا وڃن؟ اهڙا امر ڪردار سماج ۾ انقلاب جو باعث بڻجي سگهن ٿا، جيڪي پنھنجي قول ۽ عمل جي سچائي سان سماج ۾ برابري ۽ انصاف لاءِ جاکوڙيندڙ هجن. زال، ماءُ، ڀيڻ، ڌي کان علاوہ عورت جي سڃاڻپ جو هڪ حوالو انسانيت بہ آهي، جيڪو ھن کي هر سماجي عمل ۾ ڀاڱي ڀائيوار رجڻ جو شعور عطا ڪري ٿو. خودمختياريءَ مان مراد پنھنجي زندگيءَ جو پاڻ مالڪ هجڻ، پنھنجي وجود، پنھنجي سوچ، پنھنجي فڪر تي پنھنجو اختيار هجڻ، پنھنجي بري ۽ ڀلي جو فيصلو پاڻ ڪري ان جي هر نتيجي جو پاڻ ذميوار هجڻ، سماج ۾ هر فرد جيان برابريءَ جي حيثيت سان زندگي گذارڻ. جيئن گلشن لغاري پنھنجي ڪجهہ سٽن ۾ مختصر طور تي پنھنجي خودمختياريءَ جي تصور کي واضح ڪيو آهي:
ڪانہ ٿي گهرجي ٻاجهہ گهڻي،
مڃيو مون کي انسان کڻي
هر هر دلڙي هرکي ٿي
منھنجي دل بہ ڌڙڪي ٿي.
پوپٽي هيرا ننداڻي، عورت بابت لکي ٿي:
”مرد عورت لاءِ ڪجهہ چوي ۽ عورت پنھنجي ذات بابت ڪجهہ ٻڌائي، ان ۾ گهڻو فرق آهي. عورت جي چؤطرف جدا جدا قسم جون زنجيرون آھن. ٻار ڄڻڻ، مڙس جي خدمت ڪرڻ، تعليم کان وانجهيل رهڻ، پنھنجي پيرن تي نہ بيھي سگهڻ، اڳئين زمني جون علامتون هيون، پر هاڻ بہ تعليم پرائڻ ۽ ڪمائڻ بعد بہ هوءَ ڪيترين ئي نوڙين سان ٻڌل آهي. ان ڪري هو پاڻ بابت ڪجهہ چوڻ بہ چاهي تہ چئي نہ ٿي سگهي. “
نارائڻ داس پمڀاڻيءَ جا لفظ پدر شاهي سماج جو عڪس واضح ڪندا ٿا محسوس ٿين. هو لکي ٿو تہ ”اڄ ڪلھہ جو سماج زالن ڏانھن پنھنجيون جوابداريون محسوس نہ ٿو ڪري، ڇاڪاڻ جو ان جا گهڻگهرا ۽ بانيڪار اڪثر مرد ئي آھن. “
ڪتاب، سنڌي ادب ۾ عورت جي خودمختياريءَ جو تصور جي هڪ مضمون ۾ ماڻڪ جي ڪھاڻين مان مثال ڏيئي سماج جي هڪ اهم مسئلي طرف ڌيان ڇڪايو ويو آهي، جيڪو عورت جي مرضيءَ جي شاديءَ جي باري ۾ آهي. ماڻڪ پنھنجي ڪھاڻي ۾ قرآن سان شادي ڪرائي ڇوڪرين جو حق بخشائڻ واري رسم جو ذڪر ڪري ٿو. اها رسم ھن وقت سماج ۾ موجود نہ آهي، پر ائين چئي سگهجي ٿو تہ اها رسم نئون جنم وٺي ڪنھن ٻئي نالي سان سماج ۾ موجود آهي. ڪجهہ قبيلا ڪجهہ خاندان ڇوڪرين جي شادي خاندان کان ٻاهر ڪرڻ پسند ڪونہ ڪندا آھن، انھن جون ڇوڪريون خاندان ۾ شادي نہ ٿيڻ سبب سدائين گهرن ۾ بند رهجي وينديون آھن. حق نہ بخشڻ جي باوجود بہ هو پنھنجي حق کان محروم رکيون وينديون آھن. ها، انھن برباد، تڙپندڙ، لڇندڙ زندگين جو ذڪر منھنجي قلم تي قرض رھندو، جيڪو شايد زندگيءَ جي سج لھڻ کان پھرين لاهي سگهان!
02 فيبروري 2011ع