جِيوَن / ڪھول ڪٿا
ولي رام ولڀ اپريل 1957ع ۾ ’پرائمري اسڪول ليونگ اگزامنيشن سرٽيفڪيٽ‘ (سنڌي ورنيڪيولر فائينل) امتحان ۾ کنيل مارڪن موجب ڇھون نمبر کڻي پاس ڪيو. ان دوران هن ديوناگري لپيءَ ۾ هنديءَ جي ابتدائي تعليم پشڪرڻا برهمڻ پاٺشالا مٺيءَ مان جيوتش وديا جي نالي واري ماهر ’پنڊت پونم چند سرماڙي برهمڻ چيلھار واسيءَ‘ کان ۽ سنسڪرت زبان جي سکيا هاءِ اسڪول ۾ ’پنڊت سارنگرام شرما‘ کان حاصل ڪئي. کيس سنڌي، انگريزي، اردو، سنسڪرت سان گڏ هندي، ڍاٽڪي، پارڪري، گجراتي، سرائڪي ۽ پنجابي ٻولين جي بہ ڄاڻ هئي.
ولي رام ولڀ 1961ع ۾ انٽر گريڊ ڊرائنگ جو امتحان پاس ڪيو. مٺي اسڪول ۾ زير تعليم هئڻ دوران سندس دلچسپي اسڪول لائبريري جي ڪتابن سان هوندي هئي. ريڊنگ روم ۾ اخبارون ۽ رسالا ايندا هئا، جيڪي سندس سنڀال هيٺ رهندا هئا. ان وقت جي هيڊ ماستر ’لڇمڻ داس پارواڻي‘ کيس انگريزي گرامر ۽ ڪمپوزيشن ۽ ’چوڌري ضياءُالحق‘ انگريزي ٽيڪسٽ، اردو ۽ فارسي پڙهائيندا هئا. هو ڪتابن، رسالن ۽ اخبارن ۾ دلچسپي رکڻ سان گڏ شام جو ڪرڪيٽ ۽ فٽ بال بہ شوق سان کيڏندو هو. اسڪول جي خاص ڏهاڙن جي موقعن تي تقريرون ڪرڻ ۽ سالياني تقريب جي ناٽڪن ۾ پڻ حصو وٺندو هو. 1956ع ۾ هڪ تقريري مقابلي ۾ کيس ’شاگردن جا فرض‘ جي موضوع تي تقرير ڪرڻ تي پھريون انعام مليو هو.
1956ع ڌاري هو مٺيءَ جي هڪ سماجي شخصيت ’ڀڳت کيم چند آسناڻيءَ‘ جي سنگ ۾ آيو، جيڪو پنھنجي نِيَم سان روزانو صبح ۽ شام مقرر وقتن ۽ هنڌن تي پاڻ وڃي شاگردن ۽ ٻين عام ماڻھن کي اخلاقي نقطا ۽ نصيحت آميز سکيا ڏيندو هو. جن ولي رام کي گهڻو متاثر ڪيو. ڀڳت کيم چند پنھنجي سرپرستيءَ ۾ سماجي سڌاري ۽ نوجوانن ۾ اخلاقيات ۽ سداچار جي ڦھلاءُ لاءِ شيوامنڊليءَ ۽ لائبريري قائم ڪئي، جنھن جو چيئرمين ولي رام ولڀ کي چونڊيو ويو. انھيءَ منڊليءَ ۽ لائبريريءَ جا 80 کن ميمبر اسڪولي شاگرد هئا. لائبريري ۾ عام پڙھندڙن لاءِ 350 کن ڪتاب ۽ رسالا رکيل ھئا ۽ ڪجهہ روزانيون اخبارون اينديون هيون.ساڳي سال ڀڳت صاحب جو گجرات جي تاريخي پسمنظر ۾ لکيل هڪ ناٽڪ ’چندر هاس‘ اسٽيج ڪيو ويو، جنھن ۾ ولي رام ولڀ اڳڀرو حصو ورتو. ٽڪيٽن جي وڪري مان مليل پئسن مان ڪنيا پاٺشالا (ڇوڪرين جو ڌرمي سکيا مرڪز) جو بنياد رکيو ويو، جنھن ۾ ٽيھارو کن اسڪولي ڇوڪرين کي هندي ٻولي پڙهائڻ جو ڪم بہ سرانجام ڏنائين.
ولي رام ولڀ 1959ع کان 1968ع تائين ٻيلي کاتي ۾ نوڪري ڪئي ۽ 1969ع کان 1988ع تائين ويھارو ورهيہ کن ڪراچيءَ جي هڪ ايڊورٽائيزنگ ڪمپنيءَ جي حيدرآباد برانچ جو پھرين بزنس ايگزيڪيوٽو ۽ پوءِ برانچ مئنيجر ٿي رهيو. ان کان پوءِ هو سنڌ يونيورسٽيءَ جي تحقيقي اداري ’انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ‘ جي مختلف شعبن جھڙوڪ: اينٿراپالاجيڪل ريسرچ سينٽر، فوٽو گرافڪ، مائڪرو فلمنگ، پينٽنگس، آڊيو ويوئل ۽ ميوزڪ جي شعبن ۾ اپريل 1988ع کان مارچ 2001ع تائين خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو ۽ 15 مارچ 2001ع تي ڊپٽي ڊائريڪٽر، اينٿراپالاجيڪل سينٽر (ميوزيم) جي حيثيت سان رٽائر ڪيائين. سنڌالاجيءَ ۾ ملازمت دوران هو ڇھہ ماهي ’سنڌي ادب‘ مخزن جو ايڊيٽر ۽ فوٽوگرافڪ ۽ مائڪرو فلم سيڪشن جو بہ ڪجهہ وقت انچارج پڻ رهيو. يونيورسٽيءَ ۾ ملازمت دوران ھو سنڌ يونيورسٽيءَ جي مختلف ڪاميٽين جي رڪن ھئڻ جي حيثيت سان فعال ڪردار پڻ ادا ڪيائين.
گفتگوءَ ۾ شائستگي رکندڙ ولي رام ولڀ جو ادب جي ميدان ۾ نمايان يوگدان رهيو. هن مختلف پرڏيھي زبانن جي مشھور ناولن، ڪھاڻين، شاعري، تاريخ ۽ ٻين موضوعن سان متعلق ڪتابن جا سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا ۽ ان کانسواءِ هن اصلوڪيون ڪھاڻيون ۽ ڪَوِتائون بہ لکيون.
ولي رام ولڀ جي اسڪولي شاگردي واري دور کان سنڌي ٻولي، تعليم ۽ ادب سان گهري دلچسپي رهي. هن پنھنجي رهائشي جڳھہ حسين آباد، حيدرآباد ۾، ٻارن کي معياري تعليم ميسر ڪرڻ لاءِ 1 اپريل 1988ع ۾ ’بليو اينجلس ايڊن‘ نالي اسڪول جو بنياد رکيو، جيڪو ڪنڊرگارٽن سان گڏ اٺين ڪلاس تائين تعليم جي ميدان ۾ سرگرمِ عمل رهيو آهي. انھيءَ اسڪول جي ترقي ۽ بھتريءَ لاءِ سندس نُنھن انيتا ڪمليشور پرنسيپال جي حيثيت سان نگران آهي. ھُن فارميسي (فرسٽ ڪلاس، ٿرڊ پوزيشن)، بزنس ايڊمنسٽريشن ۽ روُرل ڊيولپمينٽ جي شعبن ۾ ماسٽرس جون ڊگريون حاصل ڪيون آھن.
ولي رام ولڀ 1957ع ۾ ايسرداس ليکراج پرڌاناڻيءَ جي ڌيءَ هريءَ سان مٺيءَ ۾ شادي ڪئي. کيس اولاد ۾ ٻہ نياڻيون پشپا ولڀ ۽ گؤري ولڀ ۽ هڪ پٽ ڪمليشور آهن، جيڪي پنھنجي تعليمي ۽ سماجي ميدانن ۾ سرگرم عمل آهن. پشپا ولڀ ڊاؤ ميڊيڪل يونيورسٽي ڪراچي ۾ ايسوسيئيٽ پروفيسر آهي. سندس شادي ڊاڪٽر مرلي ڌر ڇاٻڙيا سان ٿيل آهي، جيڪو سنڌ انسٽيٽيوٽ آف يورولاجي اينڊ ٽرانسپلانٽ (SIUT) ڪراچي ۾ پروفيسر آهي. کين اولاد ۾ ٽي پٽ راھُل، سمير ۽ آڪاش آھن. گؤري ولڀ گورنمينٽ وومين ڪاليج ڪراچي ۾ فزڪس شعبي ۾ اسسٽنٽ پروفيسر آهي. سندس شادي ليلارام لوهاڻا سان ٿيل آهي، جيڪو US-AID ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. کين اولاد ۾ ھڪ ڌيءَ آرتي ۽ ھڪ پٽ روھِت آھن. سندن پٽ ڪمليشور مھراڻ يونيورسٽيءَ مان اليڪٽريڪل انجينيئرنگ جي شعبي ۾ ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ مان بزنس جي شعبي ۾ ماسٽرس ڪرڻ کان پوءِ آسٽريليا هليو ويو جتان هُن ’ڪوئنسلينڊ يونيورسٽيءَ‘ مان سوشل سائنسز ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ واپس اچي سنڌ يونيورسٽيءَ مان ساڳئي شعبي ۾ پي. ايڇ. ڊي. جي ڊگري حاصل ڪرڻ کان پوءِ هاڻي مھراڻ يونيورسٽيءَ ۾سائنس ۽ ڊيولپمينٽ جي شعبي ۾ اسسسٽنٽ پروفيسر جي طور خدمتون سرانجام ڏيئي رهيو آهي. ھُن ڀاٽيا فيميلي ۾ انيتا سان شادي ڪئي آھي. کين اولاد ۾ٻہ نياڻيون ڀاونا، تانيا ۽ ٻہ پٽ جتن ۽ لڪش آھن.
ولي رام ولڀ مختلف ادبي، ثقافتي ۽ سماجي تنظيمن توڙي سرڪاري ادارن جو ميمبر پڻ رهيو. هُو روٽري ڪلب حيدرآباد جو ميمبر پڻ رهيو. ھُو پنھنجي مختصِر ڪٽنب سان حيدرآباد ۾ سنڌو درياءَ جي ڀرسان واقع شريف اسڪوائر، حسين آباد واري علائقي ۾ رھائش پذير رھيو ۽ اتي ئي 29 آڪٽوبر 2023ع تي سندس ديھانت ٿيو.