ٽرئبيُوٽ: بابا سائين حڪيم محمد سعيد
سعديہ راشد بنت حڪيم محمد سعيد، ’همدرد يونيورسٽي‘ جي چانسلر ۽ ’همدرد پاڪستان‘ جي پريزيڊنٽ هئڻ سان گڏوگڏ ’پاڪستان جاپان ڪلچرل ائسوسيئيشن‘ جي صدر پڻ آهي. سيتا رام بازار، پراڻي دهليءَ ۾ حڪيم سعيد ۽ نعمت بيگم جي اولاد جي صورت، هُن 1946ع ۾ جنم ورتو، سندس وڏڙا ’ڪاشغر‘ کان آيل هئا، جيڪو هاڻي چين ۾ ’ڪاشي‘ جي نالي سان سُڃاتو وڃي ٿو. پشاور، ملتان ۽ دهليءَ ۾ رهڻ کان پوءِ 1948ع ۾ هجرت ڪري هُنن ڪراچيءَ ۾ رهائش اختيار ڪئي. ’سينٽ جوزفس ڪانوينٽ اسڪول ڪراچي‘ ۽ ’سينٽ جوزفس ڪاليج ڪراچي‘ مان تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ هُن ماسٽرس آف آرٽس ۽ ماسٽرس آف سوشيالاجي جون ڊگريون ڪراچي يونيورسٽيءَ مان حاصل ڪيون.
هڪ لائق والد جي لائق نياڻيءَ کي فيبروري 2019ع ۾ ’آرڊر آف دي رائيزنگ سَن، گولڊ ريز وِٿ نيڪ رِبن‘ جاپاني حڪومت پاران عطا ڪيو ويو، جيڪو سندس پاران ڪيل خدمتن جي مڃتا طور ڏنو ويو. جيڪي جاپان ۽ پاڪستان وچ ۾ ثقافتي تعلقن ۽ هم آهنگي جي ميدان ۾ ترقيءَ جو واڌارو بڻيون.
هڪ محبتي نياڻيءَ پاران هڪ عظيم والد جي جِيوَن ڪٿا جي هڪ جهلڪ...
حڪيم محمد سعيد مرحوم جھڙا وجود يقينن صدين ۾ پيدا ٿيندا آهن.
ائين تمام گهٽ ٿيندو آهي تہ پورو آئيڊيل اسان کي ڪنھن ھڪ شخصيت ۾ ملي! آءٌ خوشنصيب آھيان جو مون کي اھڙي شخصيت ملي، جنھن ۾ منھنجي آئيڊيل جون سڀ خاصيتون موجود ھيون، بابا سائين، منھنجو آئيڊيل ھيو. ھُو ھڪ مڪمل شخصيت ھيو. ڌيئرون ھونئن بہ پيءُ جي ويجهو ھونديون آھن، آءٌ امان جي نسبت بابا جي وڌيڪ ويجهو ھوندي ھيس، حالانڪھ بابا کان ڊڄندي ھيس پر سڀني کان وڌيڪ محبت بہ بابا سان آءٌ ڪندي ھيس، آءٌ اھو ئي ٿيڻ چاھيندي ھيس، جيڪو بابا ڏسڻ چاھيندو ھو. آءٌ ھميشہ بابا سائينءَ جي معيار جو خيال رکندي ھيس، قول ۽ فعل جو بہ خيال رکندي ھيس، ڪٿي ڪير طنزيہ نہ چئي وجهي تہ، ”ڏسو ھيءَ حڪيم محمد سعيد جي ڌيءَ آھي.“ مون کي ھر وقت ان ڳالھ جو احساس ھوندو ھو تہ بابا سائين وڏي محنت ۽ قربانين کان پوءِ پنھنجي حيثيت ٺاھي آھي، سندس نيڪناميءَ تي ڪو حرف نہ اچي. اھو خيال مون کي ننڍپڻ ۾ ئي ٿيو ھو، جيئن جيئن وڏي ٿيندي ويس تيئن تيئن اھو احساس اڃان وڌندو ويو.
بابا ڪڏھن بہ مون کي ويھاري ائين نہ چيو تہ ھي ھيئن ڪرڻو آھي يا ھونئن نہ ڪرڻو آهي. تربيت جو طريقيڪار ھن وٽ پنھنجو ھو، ھُو چوندو هو تہ، ”آءٌ عملي ڪم ڪري ڏيکاريندو آھيان، مون کي چوڻ جي ضرورت ناھي.“ بابا منھنجي تربيت خاموشيءَ سان ڪئي، سچائي، ديانتداري، انڪساري، رواداري ۽ دينداري ھن مون کي پنھنجي عمل وسيلي سيکاريا. منھنجو گهڻو وقت بابا سان گڏ گذرندو ھو، ڪنھن تقريب، پروگرام يا پارٽيءَ ۾ بابا سان ھميشہ گڏ ھوندي ھيس. آفيس ۾ بہ بابا سان گڏ ويندي ھيس، بابا وقت جو تمام گهڻو پابند ھوندو ھو، آفيس ويندي ضروري ڪاغذ ڏسندو ويندو ھو. آفيس متعلق اسان جي گفتگو بہ ٿيندي رھندي ھئي. بابا جڏھن گورنر ھو، تڏھن بہ اسان جي تربيت ڪندو ھو. ھن کي اھو احساس ھو تہ اسان ڪنھن خوشفھميءَ يا احساسِ برتريءَ ۾ مبتلا نہ ٿيون. اسان گورنر ھائوس پورو نہ ڏٺو ھو. بابا گورنر ھائوس جي گاڏي تمام گهٽ استعمال ڪندو ھو. ننڍپڻ ۾ اسان کي چيو ويندو هو تہ، ”بابا سائين پنھنجو ڪم ڪري رھيو آھي، ٿورو بہ گوڙ نہ ڪجو.“ بابا گهر ۾ لکندو ھو تہ گهر اندر ڄڻ ڪو راڪاس ڦري ويو آهي، مڪمل خاموشي ھوندي ھئي. اسان جي شروع ۾ اھا ٽريننگ ڪئي وئي تہ جيڏي مھل بابا گهر ۾ ھجي، بلڪل خاموش رھڻو آھي. مون کي ياد آهي ھڪ ڏينھن آءٌ اسڪول وڃڻ لاءِ ڪپڙن پائڻ تي ضد ڪري رھي ھيس، شايد بابا ڪو جوس پِي رھيو ھو، بابا صبح سوير مطب مريضن جي چيڪ اپ لاءِ ويندو هو. آءٌ امان سان ڪپڙن جي معاملي تي مسلسل ضد ڪري رھي ھيس تہ اڄ آءٌ اھو چولو نہ پائينديس. انھن ڏينھن ۾ اسڪول جو ڪو يونيفارم نہ ھيو، منھنجي ضد تي بابا کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، گهڻي دير تائين پنھنجي ڪاوڙ تي ڪنٽرول ڪندو رھيو، پر نيٺ مون کي اچي پٺيءَ تي ڌڪ ھنيائين. آءٌ تہ بابا کان پھرين ئي گهڻو ڊڄندي ھيس، ڌڪ لڳڻ کان پوءِ ھيڪاري ڊڄي ويس. اھو ڏينھن اھو شينھن، مون ڪڏھن بہ ڪپڙن تي ضد نہ ڪيو. جيڪو ملندو ھو، پائي ڇڏيندي ھيس. ميچنگ ٿئي يا نہ، بس بابا جو اھو ڌڪ ئي ڪافي ھيو.
بابا سائين منھنجي تعليم متعلق فڪرمند ھوندو ھو. منھنجي تعليم جي ذميداري منھنجي مامي حڪيم محمد يحيٰ کنئي. آءٌ 14 سالن جي مس ھيس تہ بابا مون کي تقريبن ۾ وٺي وڄڻ لڳو. مون کي ياد آھي پھريون ڀيرو آءٌ چيني سفارتخاني ۾ بابا سان گڏ وئي ھيس. بابا سان گڏ آءٌ پھريون ڀيرو 1963ع ۾ ملڪ کان ٻاھر چين وئي ھئس. ھندستان تہ اسان ويندا رھندا ھئاسين، گرمين جون موڪلون اسان اڪثر وڏي بابي حڪيم عبدالمجيد صاحب وٽ دھليءَ ۾ يا نيني تال ۾ گذاريندا ھئاسين ۽ پوءِ وڏو بابو اسان وٽ ڪراچي اچڻ لڳو. بابا سائين پنھنجي وڏي ڀاءُ سان تمام گهڻي محبت ۽ سندس احترام ڪندو ھو. خبر ناھي بابا کيس ڇو ڇڏي آيو، شايد پاڪستان سان محبت جو جذبو ھو يا مسلم ليگ سان وابستگي، جو ھُو پاڪستان اچڻ تي مجبور ٿي ويو. آءٌ سمجهان ٿي اھا اللھ سائينءَ جي مرضي ھئي ۽ مستقبل ۾ کيس سٺا ڪم ڪرڻا ھئا. بابا پاڪستان جي خدمت ڪئي، ماڻھن جي ڀلائيءَ لاءِ تمام گهڻو ڪم ڪيائين. مون کي ياد آهي بابا شروع ۾ تمام گهٽ ڳالھائيندو ھو. ڪيترن ئي ڳالھين جي خبر ئي نہ پوندي ھئي، ھُو پنھنجون ڳالھيون پاڻ تائين محدود رکندو ھو. جيئن عام طور ماڻھو گهر ۾ پنھنجي ۽ ٻين جي باري ۾ ڪچھري ڪندو آهي، ائين نہ ھوندو ھو. بابا وٽ اھڙن قسمن جي ڳالھين جو وقت نہ ھو. اڪثر ماني کائڻ دوران بہ اھڙي قسم جون ڳالھيون ٿينديون آهن، پر اسان وٽ ماني کائڻ دوران ھيڪاري ڳالھائڻ تي پابندي ھوندي ھئي. ايتري تائين جو ھڏي جي گودو کائڻ دوران بہ شڙپ جي آواز تي بابا ناراض ٿيندو ھو.
گهر جي معاملي ۾ بابا جا ڪجهہ اصول ھوندا ھئا، انھن تي سختيءَ سان عمل ڪيو ويندو هو. بابا گهر جي ملازمن جي مقرر وقت کان وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي سخت خلاف هو. ھُو چوندو هو تہ، ”ملازمن جو مقرر وقت طئہ ٿيل ھجي، ايئن نہ ھجي تہ ھُو سڄو ڏينھن بنا وقفي جي ڪم ڪندا رھن.“ بابا جو حڪم ھوندو ھو تہ ملازم نوين، ساڍي نوين وڳي تائين ڪم ڪرڻ جو پابند ھجي. اھڙي طرح ٻنپھرن جو ڏيڍ وڳي يا ٻہ وڳي تائين بہ ملازم کي گهر ۾ نہ ھجڻ گهرجي. ڪڏھن ائين بہ ٿيندو ھو، جو بابا جي اچڻ جو وقت ٿي ويندو هو ۽ ملازم ڪم رھجي وڃڻ جي ڪري گهر ۾ ئي ھوندو ھو تہ ان کي بورچيخاني ۾ بند ڪري ڇڏيندا ھئاسين.
بابا وٽ وقت جي وڏي پابندي ھوندي ھئي، منھنجي شاديءَ جي موقعي تي فوٽوگرافر آيو ۽ چيائين تہ پورٽريٽ ٺاھڻو آھي، مون کي تيار ٿيڻ ۾ دير ٿي وئي، مون چيو پورٽريٽ نہ ٺھرائيندس، دير ٿي ويندي. سھيلين جو ضد تہ پورٽريٽ ضرور ٺھندو. پر مون منع ڪري ڇڏيو، ڇو تہ اسٽيج تي پھچڻ لاءِ بابا جو جيڪو وقت مقرر ٿيل ھو، انھيءَ تي لازمي پھچڻو ھو. بابا شاديءَ ۾ رسمن رواجن جو قائل نہ ھو، ھُو گهڻو خرچائو بہ نہ هو. شاديءَ ۾ گهڻن طعامن جي بہ خلاف ھو، منھنجي شاديءَ تي بہ مختلف طعامن بدران چانھہ جو بندوبست ڪيو ويو ھو، منھنجي خيال ۾ تمام گهڻا مھمان آيا ھئا، بھترين انتظام ڪيا ويا ھئا. بابا جو خيال ھو تہ مون کي پنھنجي شاديءَ جي انتظامن جو جائزو وٺڻ گهرجي. جڏھن آءٌ ڪنوار بڻجي ويٺي ھيس، تہ ان مھل اسٽيج تي آيو ۽ چيائين، ”اٿ، ڪم ڪار کي ڏس، ڪيئن صحيح ٿو ھلي؟“ آءٌ سوچڻ لڳس آءٌ تہ ڪنوار بڻجي اسٽيج تي ويٺي آھيان، آءٌ ڪيئن انتظامن جو جائزو وٺان..! اصل ۾ بابا مون کي شاديءَ جا انتظام ڏيکارڻ چاھيندو ھو. منھنجي ڌيءَ آمنھہ جي پئدائش کان پوءِ اسان ڪيترا ئي سفر ڪيا. بابا سان گڏ سفر جي شروعات بہ ان وقت ٿي ھئي. آءٌ پنھنجي وڏي ڌيءَ ماھ نيم کي سندس ڏاڏي وٽ ۽ آمنھہ کي ناني وٽ ڇڏيندي ھئس. ماڻھو چوندا ھئا، ”تون وڏي ڀاڳ واري آھين.“ اھڙي طرح مون بابا سان گڏ ڪيترائي سفر ڪيا.
منھنجي ڌيئرن جي ڄمڻ کان پوءِ بابا جي مزاج ۾ تبديلي اچي وئي، منھنجي ٽئين ڌيءَ فاطمہ الزھرہ جي ڄمڻ تائين بابا جي مزاج ۾ ڪافي تبديلي اچي وئي. ايتري تائين جو منھنجون ٽيئي ڌيئرون بابا جي ڪمري ۾ وڃي گوڙ ڪنديون هيون. بابا اھو سڀ ڪجهہ برداشت ڪندو هو. بابا پنھنجي ڪم ۾ ايترو تہ مصروف ھوندو ھو، کيس خبر ئي نہ پوندي هئي تہ سندس ڀر ۾ ڇا ٿي رھيو آھي. مون کي ياد آهي ھڪ ڏينھن فاطمھ ڪمري ۾ سندس ميز جي چوڌاري ڊوڙي رھي ھئي، ھُوءَ مسلسل ڊوڙي رھي ھئي ۽ بابا لکندو پئي ويو، کيس کڙڪ ئي نہ پئي تہ ڪو ڪمري ۾ آيو آهي. ڪيترائي ڀيرا ائين ٿيو تہ آءٌ ڪمري ۾ ويندي ھيس، بابا لکي رھيو ھوندو ھو، آءٌ خاموشيءَ سان ويھي رھندي ھيس، بابا لکندو رھندو ھو، صفحو مڪمل ڪرڻ کان پوءِ، ٻيو صفحو اٿلائيندو ھو تہ مون کي ڏسي پڇندو هو، ”ڇو آئي آھين؟“
ھمدرد جي آفيس ۾ بابا نظم و ضبط قائم رکندو ھو. آءٌ پھريون ڀيرو آفيس ويس، کين بابا سائين چيم تہ چڙي پيو ۽ چيائين، ”In office I am not Abba Jan.“ منھنجي لاءِ ايترو ئي ڪافي ھو، پوءِ تہ بابا کي چيئرمين صاحب ۽ حڪيم صاحب چوڻ جي اھڙي تہ عادت پئي جو کيس گهر ۾ بہ انھن ئي نالن سان پڪارڻ لڳس.
بابا ڪو فيصلو ڪرڻ کان پھرين پنھنجي ساٿين سان مشورو ڪندو ھو، ھُو ’و امرھم شوريٰ بينھم‘ تي عمل ڪندو ھو. جيڪي ماڻھو سندس اعتماد ۾ ھوندا ھئا، انھن جي راءِ کي اھميت ڏيندو ھو. ھڪ دفعو فيصلو ڪرڻ کان پوءِ ان تي قائم رھندو ھو، پنھنجي مقصد ۾ ڪاميابيءَ لاءِ ھن کي تمام گهڻي محنت ڪرڻي پئي. ’ھمدرد‘ جي تعمير ۽ ترقي ۽ ٻئي طرف ’طبِ يوناني‘ (جنھن کي بابا ’اسلامي طب‘ سڏيندو ھو) جو نالو دنيا ۾ روشناس ڪرائڻ ۽ علم جي دنيا ۾ ان جي اھميت مڃائڻ، ھي سڀ تمام وڏا ڪم ھئا. انھن ڪم ڪارين جي سلسلي ۾ بابا گهڻو فڪرمند رھندو ھو. آخري ڏينھن ۾ مون کي چيائين، ”ھاڻي مون کي ننڊ ھڪ ڪلاڪ گهٽ ڪرڻي پوندي.“
مون چيو، ”بابا اھو توھان ڪيئن ڪندؤ؟ ڪل چار ڪلاڪ تہ ننڊ ڪندا آھيو.“
چيائين، ”نہ مون کي تمام گهڻو ڪم ڪرڻو آهي. مون کي پنھنجي ڪم لاءِ ھڪ ڪلاڪ وڌائڻو پوندو.“
مون کي ھاڻي محسوس ٿيندو آهي تہ بابا کي ايتري جلدي ڇو ھئي، ھن کي پنھنجو مشن پورو ڪرڻو ھو، جيڪي ٻوٽا ھن لڳايا ھئا، انھن کي وڻ ٿيندي ڏسڻو ھو. بابا جي ڪنھن سان بہ دشمني نہ ھئي، ھن ڪڏھن بہ ڪنھن جي لاءِ خراب نہ سوچيو، ڪنھن کي بہ تڪليف نہ ڏنائين. بابا جي ڪم ۾ جن ماڻھن رنڊڪ وڌي، نقصان ڏنو، انھن سان بابا چڱائي ڪئي. مون کي سمجه ۾ نٿو اچي اھڙي نيڪ انسان کي گوليون ھنيون ويون، جيڪو ھميشہ ٻين جي ڀلائيءَ ۽ بھتريءَ لاءِ ڪوشان رھندو ھو.
بابا سدائين چوندو ھو، ”ٻين جي خدمت ڪرڻ وارا ڪڏھن بہ مرندا ناھن، اھي امر ٿي ويندا آهن.“
...۽ بابا بہ امر ٿي ويو.
اورڻ اِهو ئي ٿيو