يادگيريون _ مَنَ اندر جون ڪھاڻيون: آصف جمالي
پروفيسر مٺا خان مري چوندو ھو، ”فلسفو ضرور پڙهو، پر فلسفِي نظر اچڻ جي ڪوشش نہ ڪريو. اھڙا ٿي اچو. جو اوھان کي ڏسي دل بھار بھار ٿئي.“ سائين اسان جو استاد ھو. صبح جو پھريون پيرڊ سائين وٺندو ھو، جيڪو پڙھندو ھو. صبح جو شاگردن سان شيئر ڪندو ھو. اسان پارن جي شاعري ٻڌي چوندو ھو تہ هھڙي شاعري ڪريو:
تون ڳالھ ڪرين ٿو زلفن جي
مان اڻڀن اڻڀن وارن جي
تون ڪُوڪ سڻين ٿو ڪوئل جي
مان پيٽ بکايل ٻارن جي
سائين جو ھر ڪنھن سان رويو محبت شفقت وارو ھو، پر مون کي تمام گهڻو ڀائيندو ھو. ھڪ ڀيري ڪلاس ۾ سائينءَ کان پڇيم، ”سائين جيڪڏھن آءٌ مري وڃان تہ توھان کي ڏک ٿيندو؟“
سائين چپ ٿي ويو. ڪلاس ۾ خاموشي ڇانئجي وئي. ڪجهہ پل ترسي چيائين، ”رستي تي جيڪڏھن ڪو مئل گڏھ ڏسندو آھيان تہ بہ اکين ۾ ڳوڙھا اچي ويندا آھن. تون تہ ھڪ ماڻھو آھين.“ پوءِ سڄو ڪلاس روم ٽھڪن سان گونجي پيو. ھڪ ڀيرو سائين ادب تي ڳالھائي رھيو ھو. سڀ ڌيان سان ٻڌي رھيا ھئا، پر سائينءَ جون ڳالھيون گهڻن شاگردن جي ھڪ ڪن مان گذري ڦيري پائي ٻئي ڪن مان نڪري وينديون ھيون. ڪنھن ڇوڪر شرارت ڪندي پڇيو، ”سائين اديب ڇا کي چئبو آھي؟“
سائين سمجهي ويو سوال ۾ شرارت آھي، پر بلڪل سنجيدہ ٿي ويو، ”دوستن تي دائمي چَٽي، مائٽن تي آسماني آفت ۽ آخر بک ۾ مري ويندڙ کي اديب چئبو آھي.“ سائين ائين چئي ٻاھر نڪري ويو. ڪلاس ۾ ڪيتري دير تائين خاموشي ڇانئجي وئي.
ڪنھن شاگرد پيرڊ ھلندي سڪندر بادشاھ جي حوالي کان اھا ڳالھ ڪئي تہ جڏھن سڪندر بادشاھ سنڌ تي حملو ڪيو ۽ ھتان کان مور پکي پنھنجي ماءُ ڏانھن موڪليو تہ ماءُ مور پکي ڏسي حيران ٿي وئي، ”جنھن ديس جا پکي اھڙا سھڻا آھن، اتي جا ماڻھو ڪيترا محبتي ھوندا پُٽ سنڌ تي حملو نہ ڪر، موٽي اچ.“
سائين ڳالھ ٻڌي ترديد ڪندي چيو، ”اھو مور پکي نہ پر ڪانگ ھو.“ چيائين، ”جنھن ديس جا پکي ايترا چالاڪ تہ ماڻھو ڪھڙا چالاڪ ھوندا... پٽ موٽي اچ. شڪست تنھنجو نصيب آهي.“ شاگرد تہ اھا ڳالھہ ٻڌي کلي پيا پر سائين بلڪل سنجيدہ ھو. سائينءَ جي ڳالھ ۾ حڪمت ھئي. ڪانگ پنھنجي آکيري ڀرسان بہ ھروڀرو ڪنھن کي لنگهڻ ڪونھي ڏيندو. سائين منھنجي باري ۾ ھڪ اڳڪٿي ڪئي، آصف ڏسان پيو تلھار جي اروڙين تي تون ڪاڳر چونڊيندي.“
آءٌ بہ انھن ڏينھن پنھنجي حد اورانگهي ويو ھئس. سائين جڏھن بہ ملندو ھو اھا ڳالھ ڪندو ھو. زندگيءَ ۾ ھڪ عجيب ڦيرو آيو. انٽر کان پوءِ نوڪري ڪرڻي پئجي وئي. اڃان رزلٽ بہ نہ آئي هئي تہ ٽائون ڪميٽيءَ ۾ سينيٽري انسپيڪٽر ٿي ويس. شام جو شھر جي اھڙي جاءِ تي بيٺو ھئس. جتي ڪچرو پيو ھو. سائين، ڀر مان مَٽيو تہ مون تي نظر پئجي ويس. چيائين، ”مون سوچيو بہ نہ ھو منھنجي اڳڪٿي ايترو جلدي سچ ثابت ٿيندي، ڏس ڪاڳر چونڊين پيو نہ!“
مون چيو، ”سائين توھان ٿورو ٿڙي ويا آھيو. آءٌ ڪاڳر چونڊيان نہ پيو، پر چونڊرايان پيو.“ سائينءَ وڏو ٽھڪ ڏنو.
ياد ٿو اچي آخري ڀيرو پروفيسر مٺا خان مري کي مون سن ۾ سائين صالح محمد شاھ سان گڏ ڏٺو. ٻئي ڄڻا اڇي ھرک جي وڳي ۾ ڄڻ فرشتن جو روپ ڌاري ويٺل ھئا. مُنجهي پيس انھن مان ڪھڙو مٺا خان مري آهي. سچ پچ ھنجهن انھي جوڙي کي ڏسي ڪيتري دير تائين ٽِڪ ٻڌي بيٺو رھيس. جڏھن سائين ڇوڪرا چئي سڏيو تہ منھنجي پريشاني دور ٿي وئي. ھونئن تہ ٻنھي پيارن انسانن کان گهڻو متاثر ھئس، پر انھي ڏينھن ٻنھي کي ائين مَحوِ گفتگو ڏٺم تہ ڏاڍو وڻيا پئي.
سائينءَ جي ڪشادي اڱڻ ۾ تمام گهڻي رش ھئي، پوءِ ٿورو پرڀرو اچي بيھي رھياسين تہ مٿان کان اسان جو دوست مجيد چانڊيو اچي ويو. جيڪو پنھنجي حُليي جي ڪري، ھر ڪنھن کي متوجه ڪندو ھو، پر تڏھن بہ ملڻ وقت پنھنجو تعارف ضرور ڪرائيندو ھو. اوچتو گرمجوشيءَ سان اچي مليو، ”مجيد چانڊيو...“
سائينءَ ڏسندي چيس، ”ابا گدڙ کي ھر ڪو سڃاڻي، پر گدڙ ڪنھن کي نہ سڃاڻي.“ ھُو چُپ ٿي ويو، نالي کان پوءِ پنھنجو عھدو نہ ٻڌائي سگهيو.
تاج محمد جمالي
ڦاٽڪ کان پليٽ فارم تائين ھڪڙي پَٽڙيءَ تي پير پير تي رکي ھلندي ڳچ پنڌ ڪري ويندا ھئاسين، پر ڪڏھن بہ ڪو پليٽ فارم تائين نہ پھچي سگهيو. ڪڏھن وري ٽرين اچڻ کان پھرين پٽڙي تي سِڪا رکي ٽرين جي اچڻ جو انتظار ڪندا ھئاسين. اھي سڪا ٽرين جي لوھي ڦيٿن ھيٺان اچي ماني جي شڪل وانگر ٿي ويندا ھئا. ڪڏھن ٽرين پليٽ فارم تي بيھندي ھئي تہ ھڪ دروازي تان چڙھي ٻئي دروازي مان لھي اچبو ھو، پر ڪڏھن ڪڏھن ائين بہ ٿيندو ھو، گاڏي ھلندي لھڻ ڏکيو ٿي پوندو ھو تہ وڃي بدين نڪرندا ھئاسين، پر ڪو ڊپ ڊاءُ نہ ھوندو ھو. بس ٽي ٽي جي نظرن کان بچڻ لاءِ ھر جَتن ڪندا ھئاسين. اھو يقين ھو تہ ٽرين واپسيءَ ۾ تلھار اچي ڇڏيندي. ٽرين ۽ پليٽ فارم سان ڪيتريون يادون جڙيل آھن، پر ھاڻي انھيءَ پٽڙيءَ جي حالت ڏسي دل اداس ٿيو وڃي. خبر ناھي ھي ڪھڙي مخلوق آھي ريلوي ٽريڪ جو لوھ ڪاٺ جا سليپر مٽي بہ کائي رھي آھي. شايد ھي اھي ماڻھو آھن جن زمين تي خالي پٽڙي وڇايل ڏٺي ھجي. انھن لاءِ اھا پٽڙي فضول ھجي، ڪڏھن گاڏين کي ڪُوڪيندي ھتان گذرندي نہ ڏٺو ھجي. پنھنجن ھٿن کي لوڏي دري وٽ ويٺل اڻ ڄاڻ مسافرن کي نہ کيڪاريو ھجي. انھن کي ڪھڙي خبر تہ ھي پٽڙيون ماڻھن کي انھي دؤر ڏانھن وٺي وينديون آهن، جيڪو ھاڻي واپس اچڻو ناھي. انھن کي فضول لوھي ليڪا سمجهي ڊاٺو پيو وڃي. بلوچستان جو اڳوڻو وزيرِاعليٰ تاج محمد جمالي ڪيترن اعليٰ منصبن تي فائز رھندي ھميشہ ٽرين جي سفر کي اوليت ڏيندو هو.
سينٽرل ايشيا جي نوَن آباد ٿيل ملڪن ڏانھن روڊ رستي ويو هو. هڪ انٽرويو ۾ ڪمپيئر پڇيس، ”جهاز ۾ ڇو نہ چڙهندا آهيو؟“
چيائين، ”خوف ٿيندو آهي.“
ڪمپيئر چيس، ”حياتي جڏهن پوري ٿيڻي هوندي تڏهن ٿيندي؟“
حاضر جوابيءَ کان ڪم وٺندي چيائين، ”پر هڪڙي پائلٽ جي حياتي فلائيٽ دوران پوري ٿئي ته؟“
مون کي ٽرين ۾ سفر ڪندي اھڙا ڪيئي دلچسپ ماڻھو مليا، جن ٽرين کان سواءِ ڪو سفر نہ ڪيو. اھي ماڻھو تہ نہ رھيا آهن. انھن جي عشق جي نشانيءَ کي بي درديءَ سان نہ مَٽايو وڃي.
قبرستان
شھر جي چئني پاسن کان چار قبرستان آھن. لطف علي، حيدر شاھ، گل شاھ ۽ روشن شاھ... ھندو بہ پنھنجن کي انھن جي پاسي کان پر ٿورو پرڀرو پوريندا آھن. گهڻو پھرين عيسائين جي ڪوشش ھئي تہ کين پنھنجي قبرستان لاءِ جدا ٽڪرو ملي پوءِ مليو يا نہ، ھُو بہ پنھنجي پيارن کي روشن شاھ ڀرسان دفن ڪندا ھئا.
ھر ڪنھن جون پنھنجون ريتون رسمون آھن. پراڻي ڦليلي جي ڪپ تي سوامي ليلا شاھہ جي مڙھي بہ ھوندي ھئي. جتي ڪاريا ميت ساڙڻ ڪريا ڪرم جي رسم ڪندا ھئا. ننڍي ھوندي ’سوائيءَ جي ميلي‘ تي وڃڻ لاءِ اھو ھڪڙو ئي رستو ھو. جنھن تي گوڏي جيتري ڌڌڙ ھوندي ھئي. ميلي جا مور انھي ڌڌڙ جي دريا مان ترندي ميلي ۾ پھچندا ھئا. شھر مان نڪرڻ شرط ڦليليءَ جي ڪناري پھرين سوامي ليلا شاھ جي اھا مڙھي ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. ان جي ڀرسان سيدن جو بہ مقام آھي. ڦليلي جي ڦٽل پيٽ ۾ ٻارنھن مھينا پاڻي ھوندو ھو ۽ ڪناري سان گهاٽا وڻ ھوندا ھئا. نائين محرم تي ماڻھو پنھنجن عزيزن کي ياد ڪندا آھن. قبرن تي مٽي وجهڻ لاءِ قبرستان جو رخ ڪندا آھن. ھي ھڪ اھڙو ڏينھن ھوندو آھي. جيڪي ماڻھو شھر ڇڏي ويا. اھي بہ پنھنجن مٽن مائٽن عزيزن جي قبرن تي مٽي وجهڻ ضرور ايندا آھن، پر پوءِ بہ ھزارين قبرون رھجي وينديون آھن. جن تي پاڻيءَ جو ڇنڊو نہ لڳندو آھي. گلن جون پتيون نہ ھونديون آھن. جنھن مان لڳندو آھي. ھاڻي ھن دنيا ۾ انھن جا وارث نہ رھيا آھن. جي آھن تہ انھن لاءِ مري ويا آھن يا ھي شھر ڇڏي ايترو پري ھليا ويا آھن. جو انھن جو ھڪ ڏينھن ۾ پھچڻ ناممڪن ھوندو آھي. ڪجهہ ماڻھو اھڙا بہ ايندا جن کي ھاڻي ڪير بہ نٿو سڃاڻي تہ ڪير آھن. ھر ماڻھو محسوس ڪندو آھي تہ اوپرا آھن. انھن کي بہ شھر ۽ شھر جي جيئرن ماڻھن سان ڪو غرض نہ ھوندو آھي. انھن کي اھي قبرون ڇڪي اينديون آھن. پوءِ پنھنجن ٻارن کي انھن قبرن متعلق ٻڌائيندا آھن. جيئن اھي سڀاڻي قبرون وساري نہ ويھن. ھن ڀيري ھڪ بنہ پراڻي قبر جنھن جي ڪتبي جا لفظ ۽ تاريخون مِٽجي ويون آھن. ھڪ فيمليءَ جا ڪجهہ فرد ۽ ٻار گلن جي چادر چاڙھيندي قبرستان ۾ موجود سڀني ماڻھن جي نظرن جو مرڪز ھئا. ڪير ھئا خبر نہ پئجي سگهي. مون پھرين بہ ڪيئي ڀيرا قبر جي ڪتبي کي پڙھڻ جي ڪوشش ڪئي پر وقت جي تيز وھڪري سڀ ڪجهہ ميساري ڇڏيو. پر اھا قبر انھن جي دل ۾ اڻ مٽ ياد ھئي. اھي ماڻھو خبر ناھي ڪٿان ڇڪجي آيا هئا..!
چاڪنگ
اڳي ديوارن تي چاڪنگ جو رواج گهڻو ھوندو ھو. جنھن جا اکر سٺا ھوندا ھئا، اھو يارن مان اڙجي ويندو ھو. ايم ايڇ سومرو تہ اجورو ڏيئي ديوارن جو ڪارو منھن ڪندو ھو، پر اھي دلبر مفت ۾ دڙڪو داٻ ڏيئي ڪم ڪڍي وٺندا ھئا. سھڻن اکرن سان ٿيل چاڪنگ تي مالڪ منھن ڦٽائي زھر جو ڍڪ پي ويندو ھو، پر بي سُرن اکرن سان ٿيل چاڪنگ تي ايندي ويندي ڌڻي پڄرندو ھو. ڪا سھڻي ديوار اھڙي جُٺ کان بچي ويندي ھئي تہ ٻئي ڏينھن ٻيو گروپ اڇو منھن ڪري ويندو ھئس. ڪير ڪڇي... پر ڪڏھن ڪو کڙڪو ٻڌي گهر ڌڻي جاڳي پوندو ھو تہ ميڙ منٿ ڪري پنھنجي ڀت کي رڱجڻ کان بچائي وٺندو ھو. آخر گهڻا ڏينھن... وري بُل ملندي رڱجي ويندي ھئي. نيٺ شھر جي ھڪ سيٺ حل ڪڍي ورتو. پينٽر کي وٺي اچي گهر جي ٻاھرين ديوار تي مقدس آيات لکائي ڇڏيائين ۽ پوءِ بي کٽڪو ٿي ويو. ھونئن چاڪنگ سان ورندو سرندو ڪجهہ ڪونہ ھو. مڙئي سياسي تنظيمن جي پاڻ ۾ چٽاڀيٽي ھوندي ھئي.
جڏھن ڪو احتجاج ٿيندو ھو تہ سڀ کان پھرين نعرا ٺھي ويندا ھئا. ھاڻي تہ اھي نعرا نہ رھيا آھن. انھي وچ ۾ ڀتين کي ڪيئي رنگن جون پونچيون اچي ويون ۽ آواز بہ نڙي ۾ گهٽجي ويو. پر اھو ياد آهي، ڪھڙو دوست ڪھڙي نعري جو خالق رھيو آهي. نوي کان پھرين منھنجو ھڪ نعرو معروف ٿي ويو. ڪنھن جلوس ۾ ٻڌي سرشار ٿي ويندو ھئس، پر پوءِ اھو نعرو بہ مري ويو، ڇو جو ان ۾ لعنت ۽ غير اخلاقي لفظ نہ ھئا. جڏھن شھر جي ديوارن تي لکيل ھڪ نعرو سانوڻيءَ جي تيز برسات ۾ پونچي ڊھڻ ڪري ظاھر ٿي پوندو ھو. انھي نعري تي مرڪي پوندو ھئس. ھاڻي تہ اھي ڀتيون بہ نہ رھيون آھن.
پياري غلام علي ٿيٻو جا ھٿ اکر سٺا ھوندا ھئا، فضيلت ڀريا نعرا لکندو ھو. وطن دوست تنظيم جو ترجمان آڱڙيو جيڪو ليٿو مشين تي ڇپبو ھو. غلام علي لکندو ھو. ٽياسيءَ ۾ جيل ياترا کان پوءِ شگر مل ۾ لڳي ويو. سمجهي ويو بنڊ ڳرو آهي تہ ماٺ اختيار ڪيائين، پر يارن وانگر رنگيني تي ھرکجي، ھيڏانھن ھوڏانھن نہ ٿڙيو.
پنکَ هوتَي تو...
شھر ۾ رھندي، رستي پنڌ ھن کي ڏسندو ھئس، پر ياد ٿو اچي ھن سان ملاقات نوي ڌاري ٿي ھئي. ھڪ سرد رات جو گهر جي ٻاھران بيٺو ھئس. پريان ٽنڊو باگو روڊ تي اي شاھ جي ڪئبن تي ظفر علي جي ڪيسٽ ’چھلک پڑتے ہیں ظالم کے آنسو قربان تیرے مرنے والے‘ لڳل ھئي، جيڪو ھر روز رات ڏھين بجي ڪنھن فرمائش تي سڄي شھر کي ٻڌڻو پوندو ھو. اي شاھ جو پتي وارو پان گهڻو مشھور ھو. پري پري کان شوقين ايندا ھئا. ڪئبن بند ڪندي رات جو دير ٿي ويندي ھئس. ٻارھين کان پوءِ لتا جي ڪيسٽ لڳندي ھئي: پنکھه هوتے تو اڑ آتی رے۔رسيا او بالما، تجهے دل کا داغ دکھلاتي رے... آواز جي لھرن تي چھل قدميءَ لاءِ ماڻھو ماني کائي گهرن کان ٻاھر نڪري ايندا ھئا. سر ۽ آواز سان رات جي حسن جي گهٽين ۾ آوارگي سحر طاري ڪري ڇڏيندي ھئي. ھي جنھن دوست سان گڏ ھو. اھو اخبارن ۾ لکندو ھو. سلام دعا کان پوءِ ھن تعارف ڪرايو تہ، ”ھي جاويد سمان آهي، لکندو آهي.“ سندس نالي ۾ ’سمان‘ مون کي منجهائي وڌو، وضاحت ڪندي چيائين، ”سمان ذات نہ پر منھنجو تخلص آهي.“
ھن جو والد صاحب چاچا علي تلھار جو معروف ڪارپينٽر ھو. ھن جو دڪان اسان جي آفيس جي سامھون ھو. جتي روز ڪجهہ مخصوص ماڻھن جو ميڙو مچندو ھو. اھي ماڻھو تمام ڌيرج سان ڳالھائيندا ھئا. محسوس ٿيندو ھو ڀر ۾ ويٺل بہ سندن ڳالھيون مشڪل سان ٻڌندو ھجي. اھي ماڻھو پنھنجي طور طريقي حليي مان پراسرار محسوس ٿيندا ھئا، جو سندن ھٿن ۾ ڪتاب بہ ڏسندو ھئس. پوءِ اھو اندازو ٿي ويو تہ شايد ٽوڻن ڦيڻن جو چڪر ھجي. جاويد کي بہ ڏسندو ھئس تہ ھُو دڪان تي والد جو ھٿ ونڊائيندو ھو. پر ھن ڪم ۾ دل نہ لڳندي ھئس. عرفان کلندو ھو، جاويد چاچا علي کان ايترو سکيو آهي جو بنڊ مان اٽي ٺاھي ويندو. ان ملاقات کان پوءِ آءٌ بہ ھن جي دڪان تي وڃڻ لڳس. پھرين اھو تجسس ختم ٿيو، ھتي جيڪا ڪچھري ٿيندي آهي، اھي سڀ محوسي آھن. انھن کي سونُ ٺاھڻ جو خفت آهي. ان خفت ۾ ھنن جون عمريون ڳري ويون.
جاويد پھرين ملاقات ۾ مون کي ھڪ خطن جو فائل ڏيکاريو. ھي محي الدين نواب جا خط آھن. محي الدين نواب کي اھو اعزاز حاصل آهي تہ هن دنيا جو طويل ناول قسطن ۾ لکيو. جاويد بہ ڊائجسٽن ۾ لکندو ھو. هي ڊائجسٽن جي دنيا جو ماڻھو لڳو. پوءِ مون ڏٺو تہ حيدرآباد کان اسماعيل بن واصف بہ ايندو ھئس. اسماعيل بن واصف کي پنھنجي فلم لاءِ ڪنھن ھيروئن جي ڳولا ھئي. مون ھڪ ملاقات ۾ اسماعيل بن واصف کان فلم جي اسٽوري ٻڌي تہ رات ٿي وئي. پڇيم، ”اسماعيل صاحب رات ڪٿي بسر ڪندؤ؟“ چيائين، ”پٺاڻ جي ھوٽل تي!“ منھنجي پيرن مان زمين نڪري وئي. مون گهران بسترو گهرائي ھن کي پريس ۾ سمھاري ڇڏيو. ھفتي کان پوءِ اسماعيل بن واصف دل جي دوري ڪري وفات ڪري ويو. فلم نہ ٺھي سگهي.
چاچا علي جو دڪان شھر مختلف ھنڌن تي شفٽ ٿيندو رھيو، شام جو جاويد وٽ وڃڻ ٿيندو ھو. ڪارپينٽر جي دڪان تي ڪاٺ ڪٻاڙو ئي ھوندو آهي. ھڪ ڀيري جاويد ڪجهہ ڳوليندي ھڪ ٻورو کوليو تہ ٻوري مان نيم پليٽ جون تختيون نڪتيون. تڏھن ننڍن شھرن ۾ گهرن ٻاھران نالي واري تختي جو رواج گهڻو ھو. گهڻو ڪري پنھنجي نالي سان ڊگري بي اي، ايم اي، ايل ايل بي بہ لکيو ويندو ھو. مون اھي تختيون ڏاڍي اشتياق سان پڙھيون. نالا پڙھندي احساس ٿيو اھي ماڻھو ڪيترا شائستہ ھوندا. اڻ ڏٺل ماڻھن جي رعب ۾ دٻجي ويو ھئس. افسوس ٿيو ھاڻي انھن نالن وارا ماڻھو شھر ۾ نہ ھئا. ھڪ پراڻي طرز جي روڪنگ چيئر ٽاٽ جي ڪپڙي واري آرام ڪرسي پيل ھئي.
چاچا علي ٻڌايو تہ، ”مالڪ ڪرسي ريپئرنگ لاءِ ڏيئي ويو، پر فساد ٿي ويا کڻڻ نہ آيو. پوءِ اھا ڪرسي دڪان تي رھجي وئي.“ مون بہ ھن ڪرسيءَ جو خوب مزو ورتو پر نيٺ ڪرسي دڪان تان ڪو دوست کڻي ويو.
جاويد بہ ڪجهہ ڏينھن پھرين اھو چئي چپ چاپ شھر ڇڏي ويو:
میں نے ہجرت کو چُن لیا صاحب،
ساتھ رہنے میں بھی خسارہ تھا۔