وڇوڙي جا ورلاپَ (تعزيت ناما) ترتيب: فقير محمد ڍول
دعا آهي تہ سندس خاندان ۽ دوست سندس ادبي پورهئي جي هميشہ حفاظت ڪن ۽ ياد ڪندا رهن. مالڪ کيس سرڳ نصيب ڪري، آمين.
سرفراز راڄڙ
اي سنڌ توکي الوداع!
اي هند توکي الوداع!
تو ۾ هيو سارو جڳت،
اي جِند توکي الوداع!
(اياز)
ولي رام ولڀ سنڌ جو ٻهڳڻي ليکڪ، ڪھاڻيڪار، نقاد، ايڊيٽر ۽ مترجم، زندگي جون 82 بھارون پوريون ڪري 29 آڪٽوبر 2023ع تي سنڌ کان وڇڙي ويو. سندس سدورو پٽ ڪمليشور ۽ سٻاجهيون نياڻيون ڊاڪٽر پشڀا ولڀ ۽ پروفيسر گوري ولڀ کي تہ يتيمي نصيب ٿي، پر منھنجي نظر سنڌ جو ٽي ادبي پيڙهيون ولي رام صاحب جي وڇوڙي سبب يتيم ٿيون آهن. وليرام ولڀ سان ذري گهٽ مني صديءَ (45-40) جو واسطو هو. آءٌ جڏهن مٺيءَ ۾ 1984ع ۾ سنڌيءَ جو ليڪچر هئس تہ مٺي ويندي يا مٺيءَ مان ايندي، ولي رام ولڀ صاحب جي شمس چئمبرز حيدرآباد واري آفيسر/ گهر تي اچي ٿڪ ڀڃندو هئس. چانھہ پاڻي، روٽي پاڻي، حسب حال کائڻ کان سواءِ نہ ڇڏيندا. ظفر حسين سان اتي ملاقاتون ٿينديون هيون، ڀرسان ئي طارق اشرف جي سھڻي جو دفتر هوندو هو. ولي رام ولڀ ٻنھي ۽ غلام نبي مغل جو دوست هوندو هو. طارق اشرف سان گڏجي ولي رام ولڀ سھڻيءَ جا چار پنج پرچا ڪڍيا، آرسي ۽ عالمي ادب رسالن ۾ ولي رام ولڀ صاحب ظفر حسن شاھہ جو ٻانھن ٻيلي هوندو هو، بلڪہ آرسيءَ جي مواد جي سھيڙ، ترتيب، پروفن جي ڇپائي ولي رام جي ذمي هوندي هئي.
ولي رام ولڀ تمام ٿوريون ڪھاڻيون (6 کن) لکيون، پر ڪھاڻيءَ جي ٽيڪنڪ، فن ۽ تنقيد جو وڏو ماهر هو. هن عالمي ادب مان سوين ڪھاڻيون ترجمو ڪيون ۽ ڪتابي صورت ۾ ڇپرايون. دنيا جي چونڊ شاعريءَ جا سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا. ڪوتا ڦلواڙي اُن جو نادر مثال آهي. هن البر ڪامئو، امرتا پريتم، ڪرشنچندر، قراة العين حيدر، عابد سورتي وغيره جا ناول ترجمو ڪري سنڌي زبان کي مالا مال ڪيو. هن تمام گهڻا ادبي تنقيدي مضمون لکيا. شيخ اياز، نياز همايوني، تنوير عباسي، امداد حسيني، اياز گل ۽ ٻين جي شاعريءَ جا جائزا ورتا. ڪھاڻي ڪتابن تي سندس تنقيدي مضمون تاريخ جو حصو آهن. ولي رام ولڀ هميشہ نئين ٽھيءَ جي اديبن جو سونھون ۽ اتساهيندڙ هو. مون سان وڏو پيار ڪندو هو، سندس پيار ۽ پنھنجائپ منھنجي زندگيءَ جو وڏو اثاثو آهي. ولي رام جي زندگيءَ ڀر ياد رهندي، هن جو وڇوڙو هند ۽ سنڌ جي ادبي دنيا جو وڏو نقصان آهي.
سندس اولاد، ڀاڄائي هري ۽ ٻين کي ڀڳوان/ خدا صبر جي توفيق ڏيندو، ولي رام جي آخري سفر جو ساکي آهيان.
تاج جويو
ولي رام ولڀ صاحب جو وڇوڙو منھنجي لاءِ بہ اوترو ئي دکدائڪ آهي، جيترو ادي هري، پشپا، گوري، ڪمليش، ڊاڪٽر مرلي ۽ ليلارام لاءِ. ان ڪري تہ ولي رام منھنجي گهر ڀاتيءَ جيان هو ۽ مان سندس گهر ڀاتيءَ جيان. ولي رام صاحب ڪڏهن بہ وسري نہ سگهندو. ولي رام پنھنجي ڪتابن ۾ زندہ رهندو. اسان جي دلين ۾ زندھہ رهندو، اسان ڪڏهن بہ، ڪنھن بہ وقت وري بہ ولي رام صاحب سان ملي سگهون ٿا، ساڻس ملڻ لاءِ اسان کي فقط پاڻ وٽ موجود ولي رام صاحب جي ڪتاب کي کولڻو پوندو ۽ اسان ساڻس ملي وٺنداسين. کيس ڪيئن وساري سگهنداسين.
زيب سنڌي
ولي رام صاحب جنھن وقت کان ساڻن پيار ۽ واقفيت جو رشتو جڙيو، آخر تائين، دائم قائم رهيو. مون کي فخر ڪرڻ ڏيو تہ ڪن ٿورن قلمڪارن وانگر، آئون ۽ سائين نثار حسيني سندن گهر ڀاتي، سندن سڀ ٻار ۽ اسان جي بيحد احترام لائق هري ڀاڀي ۽ هي سارو پريوار اسان جو پنھنجو.... محفلون هجن يا ذاتي ضيافتون، اسين ولي رام صاحب کان دور ڪڏهن نہ ويٺاسين.
بطور مترجم ۽ اديب، ولي رام صاحب ويھين صديءَ جي نمايان ۽ شاندار هستين ۾ شمار ٿيا، سندن قدر زندگيءَ ۾ بہ ٿيو ۽ بعد وصال. ڏسجو هن جي ادبي ڪم ۽ ڪشالي بابت شاگرد ايم. فل ڪندا، Ph.D ڪندا ۽ ادب جي تاريخ ۾ سندن نالو سونھري اکرن ۾ لکيل ملندو. اوم شانتي- شانتي شانتي.
نصير مرزا
سائين ولي رام ولڀ صاحب سان لڳ ڀڳ اڌ صدي کان عزت احترام جو رشتو رهيو، هو جيترو وڏو نيڪ هيو، اوڏو وڏو ماڻھو هيو. هن جديد سنڌي ادب کي شاهڪار لکڻيون ارپيون. هن جا ڪتاب ترجما توڻي ترتيب ڏنل رسالا سنڌي ادب ۾ هميشہ خاص ۽ اهم حيثيت رکندا. ولي رام صاحب پنھنجي سڀاءُ ۾ انتھائي محبت ڪندڙ، گهڻو ڳالھائيندڙ، گهڻو لکندڙ اديب هيو. هن جي واتان ڪڏهن ڪو ڪوسو لفظ نہ ٻڌوسين. هن سان کوڙ ساريون خوبصورت يادون وابستہ رهيون. هو هميشہ سنڌي ادب جي تاريخ جيان مون سميت سنڌ جي دل ۾ زندہ ۽ سلامت رهيو.
پروفيسر سيد زوار نقوي
سائين ولي رام ولڀ هڪ سٻاجها، سھڪاري ۽ محبت ڪندڙ انسان هيا. ننڍن سان محبت ۽ نھٺائيءَ سان پيش ايندا هئا. نہ فقط سٺا اديب هيا پر هڪ بھترين انسان ۽ راهنما هيا. گهر جا آدرشي وڏا هيا ۽ اها ڳالھہ تمام گهڻي اتساهيندڙ هئي تہ هو پنھنجي مثبت انداز سان هر منفي رويي ۽ معاملي کي نظر انداز ڪندي، فقط تعميري سوچ ۽ روين کي اهميت ڏيندا رهيا. منھنجي لاءِ هڪ شفيق گهر جي وڏي ۽ رهنما جو درجو رکندا هيا. مون پنھنجي ڄمار ۾ گهٽ اهڙا ماڻھو ڏٺا آهن، جيڪي ايترا هاڪاري سوچ رکندڙ، مھربان ۽ مانائتا هجن. سدائين ڌيرج سان ڳالھائيندي نظر ايندا هيا ۽ اها سندن وڏي خوبي هئي.
مانواري ولي رام ولڀ پنھنجي تخليقي ڪم، نوڪري ۽ زندگيءَ جي ڪمن ڪارين ۾ مصروف رهندي بہ پنھنجي ٻارن جي پالنا ۽ تربيت ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪندا رهيا. هڪ گهر جي وڏي کي ڪيئن هئڻ گهرجي، ٻار جي ڪھڙي ريت اخلاقي تربيت ڪجي ۽ هن کي هڪ فعال ۽ مثبت فرد/ شھري بڻائجي، اهي گڻ مانواري ولي رام ولڀ مان سکڻ ۽ پرائڻ گهرجن.
سنڌي ادب ۾ سندن ادبي پورهيو کين وقت جي تاريخ ۾ سدائين امر رکندو.
شبنم گل
دادا ولي رام ولڀ
ٿر جو ڄائو دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ سڃاتو ويو، پنھنجي تعليم جي شعور کي پاڻ تائين محدود نہ ڪيو پر مختلف ٻولين جي ادب کي پنھنجي قابليت عبور سان سنڌي ادب کي مالا مال ڪيو، کين ننڍپڻ ۾ اهڙا قابل استاد مليا، جن کين خود ڏنو يا هنن پاڻ انھن کان متاثر ٿي هن قلم ذريعي پاڻ کي مڃرايو. اردو ادب ۾ ماسٽر ڪئي، سنڌي ۾ پڻ بقول ڪنھن جي ٻين ٻولين جي ڪتابن کي ترجمي ڪندڙ کي جنھن ٻولي ۾ ترجمو ڪيو ٿو وڃي (سنڌي) ان تي مڪمل عبور هجي. بلڪل دادا جن ائين ڪيو. هي جڳت مسافر خانو آهي، هت قائم نہ ڪنہ جو ٺڪاڻو آ، پر ڪنھن ڪنھن ماڻھو منجهہ اچي بُوءِ بھار جي. دادا ولي رام ولڀ جي قلم جا ماڻڪن مثل لفظ نہ صرف سنڌي ادب جو سرمايو آهن، پر تاريخ جو حصو پڻ. قرة العين جي ڪتاب جو پھريون ترجمي ڪندڙ جو شرف بہ کين حاصل رهيو. دادا جن هن ننڍڙي ديش مان ڀلي موڪلايو آهي، پر دلين ۾ سدائين پنھنجن پراون جي سمايل رهندا. پرماتما کي پراٿنا آهي تہ کين موکش ۾ ڏين.
هري اوم شانتي، پريوار لاءِ آشيرواد
ڪملا پونم، مٺي ٿرپارڪر
هي بابا جو مون کان وڇوڙو نہ پر هڪ ميلاپ آهي. جيئري تہ اسان هڪ perfection ٽائم ڪڍي ڪجهہ گهڙيون ملندا آهيون، پر سچ پچ ڄڻ سموري شخصيت سان پيو ملجي.
منھنجي بابا سان ملاقات هڪ ڪتاب جي سلسلي ۾ ’هندو ڌرم جو فلسفو‘ لکڻ جي دوران ٿي ۽ پوءِ ائين بابا مون کي ملي ويو. هي هڪ خوبصورت موقعو هوندو آهي، جڏهن توهان جي ملاقات زندگيءَ ۾ ڪنھن اهڙي شخصيت سان ٿئي، جيڪو ٻاهران پيار ڪرڻ وارو هجي ۽ سندن نظر دوربينيءَ وانگر Seen ڪندي هجي.
مون کي بابا جي خوشبو سندس پريوار مان محسوس ٿي آهي.
پشپا ڀوتراڻي
سائين ولي رام ولڀ سان منھنجي 1980ع کان ڄاڻ سڃاڻ ٿي، جيڪا زندگيءَ جي آخري گهڙين تائين قائم رهي. هُو، اسان جو محسن ۽ سونھون هو. سنڌي ادب ۾ ترجمي، تخليق، ايڊيٽنگ ۾ ولي رام ولڀ جون بي مثال خدمتون رهيون. دنيا جي بھترين تخليقي ادب کي ناول، افساني توڙي شاعري کي ولي رام ولڀ شاندار طريقي سان سنڌي ٻوليءَ جو ويس ڍڪايو ۽ سنڌي ٻوليءَ کي شاهوڪار ڪيو. مھراڻ رسالي، آرسي ۽ سنڌي ادب ۾ پڻ ظفر حسن ۽ ٻين ساٿين سان گڏجي بھترين ايڊيٽر جو ڪردار ادا ڪيو.
ولي رام ولڀ سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۽ بيورو آف ڪريڪيولم لاءِ درسي ڪتابن ۽ نصاب جي سڌارن ۽ واڌارن لاءِ پڻ اسان سان گڏجي ڪم ڪيو.
2002ع سنڌي نصاب ٺاهڻ ۾ پڻ اسان سان گڏ نصاب ڪاميٽيءَ جو ميمبر رهيو. 2005ع ۾ نئين نصاب ۾ روشني ۾ وڌيڪ سنڌي ٻوليءَ جي ڪتابن لکڻ ۾ پڻ ڀاڱي ڀائيوار هيو. اسان گڏ هئاسين منھنجي سائين سان آخري ملاقات جون 2023ع ۾ پشپا ولڀ جي ڪتاب جي پڌرائيءَ جي موقعي تي ٿي.
هُو، نھايت انسان دوست، وطن دوست انسان هو. سندس خدمتون سدائين زندھہ رهنديون.
ولي رام ولڀ جي وڇوڙي سان سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جو وڏو نقصان ٿيو آهي. ڪمليشور ۽ ٻئي اولاد کي اللھ سائين صبر جي توفيق عطا فرمائي.
ادريس جتوئي
ولي رام ولڀ سنڌي ادبي دنيا جو هڪ انمول هيرو هو، هن جون سنڌي ثقافت تاريخ ۽ نثر لاءِ ڪيل خدمتون ڪڏهن بہ وساري نٿيون سگهجن. هن جا لکيل ڪتاب، ايڊيٽر طور جاري ڪيل رسالا ۽ ادبي موضوعن تي لکيل مقالا سنڌي ادب جو وڏو خزانو آهن، جنھن کي سنڀالڻ جي ضرورت آهي. اميد تہ سائين جن جو اهو مواد جيڪو اڃا ڇاپي هيٺ نہ آيو آهي، اسان جا ادبي ادارا اهو مواد ڇپائي سنڌي ادب ۾ پنھنجو ڪردار ادا ڪندا.
ولي رام ولڀ جي وفات تي اسان سندس پونئرن سان دل جي گهراين سان تعزيت ڪريون ٿا.
مختيار علي انڙ، مھراڻ يونيورسٽي
سائين ولي رام ولڀ هن دؤر جو اهو مھان ماڻھو هو، جنھن ٻاروتڻ ۾ هندو مسلم فساد ۽ نفرتون ڏٺيون، پنھنجي وت کان بہ مٿي سنڌي ادب ۾ پنھنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. آخر ۾ هن معاشري جي ڀڃ ڊاھہ جو بہ شاهد رهيو. بس هڪ رنگ برنگي دورن جو شاهد ۽ تجربا رکندڙ انسان، الوداع ڪري ويو.
پروفيسر ڊاڪٽر ڀائي خان شر
سائين وليرام جو وڇوڙو سنڌي ٻولي، ادب خاص ڪري سنجيدہ روين جي وڏي کوٽ رهندي. هن سڄي ڄمار گهڻيون دعوائون ۽ ڏيکاءُ ڪرڻ کان گهڻو ڏور رهي، جيڪو علمي ادبي ڪم ڪيو اهو بي مثال ۽ اسان لاءِ سرمايو آهي. هن جيڪو ادب سرجيو اهو هڪ رڪارڊ آهي، پر هيءَ بہ هڪ حقيقت اهي تہ هن جيڪو عالمي ادب مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري اسان جي سامھون آندو آهي، اهو نہ رڳو هڪ شاندار چونڊ آهي، پر انھن ڪتابن کي پڙهي اسان جا ڪيترائي اديب سيڙهيون سمجهي اڳتي وڌيا. ڇاڪاڻ تہ سندس مطالعو نہ رڳو گهڻو هو، پر بنھه مٿاهون هو، سائين ولي رام تخليق، ترجمي ۽ شعوري سگهہ جي لحاظ کان سگهارو شخص هو. شخصي لحاظ کان بہ هڪ وڏو ماڻھو هو، ننڍي وڏي سان بنا فرق ملڻ، ڪچھريون ڪرڻ هر هڪ ياد ڪندو. ساڻس جڏهن بہ ملاقات، ڪچھري ٿي تہ وٽانئس ڪجهہ پرائي نڪربو. سائين ولي رام کي سڄي سنڌ سدائين ياد رکندي.
ڊاڪٽر محمد علي مانجهي
هڪ املھہ انسان جو وڇوڙو، ولي رام مون کي پھرين ڪچھري ۾ ئي پنھنجو ڪري ڇڏيو هو. جڏهن 1984ع ۾ مان پھريون دفعو اياز گل سان گڏ سندس چيمبرز ساڻس ملڻ ويو هوس. اياز گل مون کي وٽس وٺي هليو هو. ماٺيڻي سڀاءُ وارا ماڻھو مون کي وڻندا آهن، هي تہ صفا مٺڙو ماکي جھڙو لڳو هوم.
سندس وڇوڙي سبب سنڌي ادب ۾ هڪ خال پيدا ٿيو آهي، سندس سڀاءُ جھڙا ماڻھو ڪي ورلي ملندا. خدا سندس مغفرت فرمائي.
ڊاڪٽر عبدالمجيد چانڊيو
موت برحق آهي، هر ڪنھن کي هڪ ڏينھن وڃڻو هوندو آهي، پر ڪجهہ ماڻھو ڪجهہ ڪردار ڌرتي تي ڪڏهن ڪڏهن پيدا ٿيندا آهن، جيڪي پنھنجي املھہ ڪردار ذريعي هڪ تاريخ جوڙيندا آهن، اها تاريخ سماج کي اڏڻ جي هجي تہ انھي ڪردار جي مڪافت، تاريخ جو سونھري باب بڻجي ويندي آهي، ٿر ڄائو سائين ولي رام ولڀ، سنڌ جو نالي وارو ادبي هجڻ سان گڏ علمي ادبي شخصيت جي پنھنجي جوهر ۾ اهڙو مانائتو ڪردار هو، جنھن جو سنڌي ادب ۾ سندس وڇوڙي سان پيدا ٿيل خال ڀرجڻ مشڪل آهي. هو نہ رڳو ٿري هجڻ ۽ مٺي واسي هجڻ نالي ٿر جي مٽي جي سڃاڻپ ٿيو، پر سائين ولي رام ولڀ سنڌي ادب جي جنھن خاموشي سان ۽ وڏائي سان پنھنجي صدي جو هڪ مشڪل دور ۾ ڪردار ادا ڪري جيڪا خدمت ڪئي آهي، سچ پچ اسان سنڌ واسين لاءِ قابل فخر آهي. ولي رام ولڀ صاحب ڪيترائي ڪتاب، مضمون لکڻ سان گڏ ڪھاڻيون لکڻ شاعري ڪرڻ ۽ ترجما ڪرڻ سان گڏ آرسي رسالي کي سنوارڻ سميت هڪڙي دور ۽ سنڌ سنوارڻ جو سھڻو ڪردار ادا ڪري بنا ڪنھن وڏائي ۽ تڪبر، غرور جي پنھنجي حصي جو ڪيل ڪم ڪري تاريخ جو سونھري باب بڻجي ويو. اڄ سندس تڏي تي ٽيجهي جي رسم ۾ حيدرآباد پھچي ڌڻي در اها ئي دعا آهي مالڪ ڪمليش ۽ سندس پريوار کي اها سگهہ ڏي جو هو سائين ولي رام ولڀ جي ’علم‘ ادب جي روائن ڪيل واٽ کي سنڀالي هلن.
کاٽائو جاني
سائين ولي رام ولڀ صاحب اسان جي جديد سنڌي ادب جو هڪ املھہ ماڻڪ ۽ ترقي پسند، روشن خيال، انسان دوست لاڙن کي سگهہ بخشيندڙ سرموڙ Pioneers ۾ شمار ٿئي ٿو. سندن سنڌي ٻوليءَ جي لاءِ خاص طور عالمي پايي جي ادب کي ترجمو ڪرڻ واري خوبي/ ڪم هم عصر سنڌي ادب کي بين الاقوامي ‘Dimension’ ۽ ان سان ڳانڍاپي جو هڪ اهم ذريعو رهيو آهي. سندن وفات سان اسان جي ڌرتي هڪ اعليٰ قدرن جي مھندار، خوش اخلاق، صبر سان اڻ ٿڪ محنت ڪندڙ، هڪ شفيق ۽ معاون انسان کان خالي ٿي وئي آهي. سندس چاهيندڙن ۽ ڪٽنب وارن سان ڏک ۾ برابر جا شريڪ آهيون.
امداد چانڊيو، حيدرآباد
سائين ولي رام ولڀ، سان منھنجي ڪڏهن بہ ملاقات نہ رهي، پر سندن ڪردار تي ڪير سنڌ دوست انسان وساري نٿو سگهي. سندن ڪردار سان سٿرو، سنڌ دوست انسان دوست رهڻ ۽ پاڻ صاحب ڪردار انسان هئا. سندن وڇوڙو سنڌ لاءِ وڏو نقصان سمجهان ٿو. سندن خال صدين تائين ڀرجڻ مشڪل آهي. آءٌ سندس خاندان سان ڏک ۾ برابر جو شريڪ آهيان.
امير علي ٿيٻو، جنرل سيڪريٽري، سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي
سائين ولي رام ولڀ جي چالاڻي تي بيحد دل اداس آهي. مون کي ايس. ايم. ايس ۾ جيئن صبح سوير خبر ملي تہ آءٌ سندن آخري ديدار ڪرڻ تڏي تي پھتو هئس. معصوم ۽ مرڪندڙ چھرن (ڊاڪٽر مرلي ۽ ڊاڪٽر ڪمليش) تي ڏک ۽ غم جي شديد ڪيفيت مون کي ويتر ڏکارو ڪري ڇڏيو هو.
سائين وليرام، اسان کي ٿر سان واسطو رکندڙ اديبن ۽ عالمن جو رهنما ۽ سونھون هو. منھنجي ساڻن واقفيت روبرو 2009ع ڌاري ٿي هئي. پوءِ اهو رشتو پنھنجائپ ۾ بدلجي ويو. ساڻن ڊگهيون ڪچھريون ٿينديون هيون، جن ۾ تمام گهڻو سکڻ لاءِ ملندو هو.
اسان کي خوشي ٿيندي هئي تہ، ٿر جو برک عالم، سنڌ جي تمام وڏن ادبي ادارن ۾ مکيہ عھدن ۽ بورڊ آف گورنرس جو ميمبر رهيو. هن مون سميت سمورن نوجوانن کي هميشہ علم ادب جي ميدان ۾ تمام گهڻو همٿايو. ساڻن آخري ملاقات ادي پُشپا ولڀ جي ڪتاب جي مھورتي تقريب، حيدرآباد ۾ ٿي هئي. پاڻ گهڻي دير ويھڻ ڪري ٿڪجي چڪا هئا. ان ڪري ٻئي ڀيري ملاقات جو چئي کانئس موڪلايو هومانس.
جڏهن ڊاڪٽر ڪمليش پڙهائيءَ خاطر ٻاهر ملڪ، شايد ڪئناڊا، ۾ هو. ان دوران پاڻ مون کي گهرائيندو هو ۽ اتي رڳو ادب، سندن ادبي پورهئي، عالمن سان خط و ڪتابت تي ڪچھري ٿيندي هئي. ان دوران سندن شاهڪار ڪتاب ’کير ڌارا‘ ڇپائيءَ لاءِ تيار ٿي رهيو هو. انھن ڪچھرين دوران ائين محسوس ٿيندو هئم تہ، ٿوريءَ دير لاءِ ڪافڪا، سارتر، البر ڪامو، قرة العين حيدر، امرتا پريتم ۽ ٻيا اعليٰ پايي جا عالمي سطح جا اديب منھنجي اکين اڳيان ڳالھائيندا هجن. ڪھڙيءَ ريت حيدرآباد ڄائي ’سيتا ميرچنداڻي‘ تي لکيل ناول ’سيتا هرن‘ جي سنڌي ترجمي تي قرة العين کيس داد ڏنو هو ۽ ڳالھين جو طويل سھڻو سلسلو هلندو هو، منھنجا خوشنصيب ڪَنَ، جيڪي اهڙيون ڳالھيون، حڪايتون ۽ افسانہ ٻڌڻ لاءِ پُنر جنمن کان ترسندا هئا، تن کي هڪ منفرد ۽ يگاني عالم جي صحبت ۽ شفقت ملڻ مون لاءِ ڪنھن نعمت کان گهٽ نہ هئي. جڏهن بہ پاڻ سنڌي لئنگئيج اٿارٽي آفيس ايندا هئا، تہ واپسيءَ دوران reception وٽ بيھي، مون کي گهرائيندا هئا ۽ شفقت ۽ پيار ڏئي پوءِ هليا ويندا هئا.
سندن وڇوڙي سان سنڌ هڪ يگاني، منفرد ۽ اعليٰ پايي جي عالم، اديب ۽ ترجمي نگار کان محروم ٿي وئي آهي. ڀڳوان در وينتي آهي تہ سندن روح کي شانتي ملي ۽ ڊاڪٽر ڪمليش ۽ ڊاڪٽر مرليڌر صاحب سان بہ اُهو ئي پنھنجائپ وارو رستو قائم رهي.
تولارام سوٽھڙ، سائين جو هڪ ڏکارو شاگرد
سائين ولي رام ولڀ سنڌ جو اهو ناميارو دانشور، اديب ۽ مترجم ۽ بھترين ملنسار انسان هئا، سندس ترجمان سنڌي ادب جي جهول ۾ معياري ادب جي کوٽ کي ڪنھن حد تائين پورو ڪيو. سائين جو جنم مٺيءَ ۾ ٿيو ۽ مٺيءَ لاءِ مشھور آهي تہ مٺيءَ جا ماڻھو ڏاڍا مٺا ۽ ملڻسار ۽ مھان نواز هوندا آهن، ايئن ئي سائين جي شخصيت کي ڏٺوسين. سائين وليرام ولڀ ڪيولرا ملڪاڻيءَ جو ڪتاب ”سنڌ ڪھاڻي“ ترجمو ڪيو، جيڪو انتھائي بھترين ڪتاب آهي ۽ ان کان علاوه پاڻ ادب جي مختلف صنفن تي بہ لکيو آهي. اسان نوجوانن کي سدائين لکڻ ۽ پڙهڻ لاءِ همٿائيندو رهندو هو. سندس وڇوڙو سنڌي ادب ۽ سنڌ لاءِ هڪ خال ۽ هاڃي مثل آهي. سائين سموري زندگي سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ادب لاءِ جاکوڙيو، لکيو ۽ ترجما ڪيا، اهڙن ئي امر ڪردارن لاءِ لطيف سائين لکيو آهي ته:
جان جان هئي جيئري، ورچي نہ ويٺي،
وڃي پونءِ پيئي، ساريندين کي سڄڻين. ]شاھہ لطيف[
سارنگ جويو
جنين ساھہ سريکي سنڌ اها مٽي لھي مان،
ٻولي جن جي ٻهڳڻي سمجهن ساھہ سمان،
ڀيٽي ڏسو ماڻھو سڀ مترجم مھان
ڪٿي ٻيو ترجمان اهڙو عالمي ادب جو
هيمن چنداڻي
سنڌ ڌرتي ڪيترائي مھان ودياوان عالم اديب پيدا ڪيا آهن، جن جي سڳنڌ سرهاڻ هن ڌرتي جون سرحدون اورانگهي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پھتي، اهڙن مھان هستين مان سائين ولي رام ولڀ بہ هڪ هئا. مٺي ڄائي هن موتي مھان انسان سنڌي ادب توڻي جڳ جهان جي ادب کي سنڌي ٻولي ۾ ترجمو ڪري جرڪائي ڇڏيو. سڄي زندگي هڪ کليل ڪتاب آهي، جيڪو سوچ ۽ فڪر سان ڀريل آهي. سندس والد صاحب ڪيول رام پوليس ۾ نوڪري ڪندي چيلھار ۾ سائين رائچند راٺوڙ سان هن جو واسطو ٿيو ۽ هن پنھنجي اولاد ۾ اهي انسانيت جا گڻ پيدا ڪيا، ذات پات کان مٿاهون انسان آهي. انھي حوالي سان سائين مذهب ۽ ذات پات کان مٿاهون ٿي اهو پنھنجي قلم جي نوڪ سان ڪوري ڪڍيو، جنھن سڀني جون دليون جيتي ورتيون. سائين جو نالو جيسين هي دنيا قائم ۽ دائم آهي، تيسين هن ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڳائبو رهبو.
هيمنداس چنداڻي، مٺي ٿرپارڪر
تمام افسوس سان لکڻو پوي ٿو جو اڄ وليرام ولڀ جھڙي شخصيت اسان جي وچ ۾ ڪونہ آهي. اهڙا ماڻھو دنيا ۾ گهٽ پيدا ٿيندا آهن. هي هڪ مُدبر ۽ سنڌي ادبي ۽ سنسڪرت جي ڄاڻ رکندڙ شخص هو. هن جو تعلق اسان جي شھر مٺي سان هو. مون کي وڏو فخر آهي جو هن جو تعلق اسان جي وڏن سان تمام ويجهو گِهرو هو. هن کي سنسڪرتي زبان جي تمام سُٺي ڄاڻ هئي. سنڌي ادب سان واسطو تمام گهڻو هو. هي جسماني طور ضرور اسان کان پري ٿيو آهي، پر روحاني طرح هميشہ زندھہ رهندو. اسان جي دعا آهي تہ ڀڳوان هن کي جنت ۾ جاءِ ڏيندا. هن جي خاندان کي پويان همٿ نصيب ٿيندي.
ڊاڪٽر مھيش ڪمار ملاڻي، مٺي
سائين ولي رام ولڀ جو وڇوڙو!
وليرام ولڀ جي ادب ۾ تمام وڏي خدمت آهي، سنڌ جا جيڪي نامور اديب رهيا آهن، انھن سائين ولي رام جو نالو نمايان آهي، پاڻ ڪيترائي انگريزي ادب جا ڪتاب سنڌي ۾ ترجمو ڪيا، ان کان سواءِ ناول، ڪھاڻيون، ادب ۾ شاهڪار ڪھاڻيون آهن. سائين وليرام ولڀ سان منھنجي پھرين ملاقات 2020ع ۾ سائين تاج جويي سان گڏ ٿي، پاڻ شريف سڪوائر حسين آباد، حيدرآباد پنھنجي گهر جي پھرين منزل تي خوب ڪچھري ڪئي. سائين سان ملڻ وقت محسوس ٿيو تہ پاڻ تمام نرم دل، حساس طبيعت رکندڙ ۽ هر ننڍڙي ڳالھہ بہ غور سان ٻڌندا هئا، ۽ مھمان نوازي بہ گهڻي پنھنجائپ محسوس ڪرائيندا هئا. افسوس! اڄ سائين سنڌي ادب ۾ هڪ وڏو خال پيدا ڪري ويو آهي. اهڙا اديب صدين ۾ پيدا ٿيندا آهن.
گلشير ڪوريجو، سنڌي ادبي سنگت، حيدرآباد
سائين ولي رام ولڀ هڪ انسان دوست ڌرتي ڌڻي، اديب، انمول انسان هو. هن جو وڇوڙو اسان سنڌ واسين صدمي کان گهٽ ناهي. هن لاءِ اهڙي سنڌ کي سٽ ناهي جنھن سان ملائي لکان. ان لاءِ جيترو لکجي سو گهٽ آهي.
ارڏو اترادي، سنڌي ادبي سنگت، ڪمشور، سنڌ
اڄ سائين ولي رام ولڀ جي پڳڙين (ٽيجهي) واري رسم ۾ شرڪت لاءِ سٽيزن ڪالوني حيدرآباد اچڻ ٿيو، ڪجهہ اڻٽر سببن جي ڪري سندس آخري رسمن ۾ شرڪت نہ ڪري سگهيس، جنھن جو زندگي ڀر ارمان رهندو. سائين ولي رام ولڀ جو وڇوڙو اسان سنڌ واسين، لوهاڻا برادري توڙي ڏات ڌڻين لاءِ وڏو سانحو آهي. سائين ولي رام ولڀ اسان جي سنڌي ادب جو سرموڙ اديب، ليکڪ، مترجم ۽ سرمايو هو. سندس خال ڪڏهن بہ ڀرجي نہ سگهندو.
اسان سائين ولي رام ولڀ جي وڇوڙي تي سندس پونيئرن ۽ سوڳوارن ڊاڪٽر پشپا ولڀ، ڪمليشور، گوري ولڀ ۽ ٻين سان دلي تعزيت ۽ گهري ڏک جو اظھار ڪريون ٿا. مالڪ کيس پنھنجي چرنن ۾ جاءِ ڏي.
ڀارومل پريمي، ليکڪ، سوشل ايڪٽويٽ
سائين ولي رام ولڀ سنڌي ادب جو هڪ مھان نالو، سنڌي ادب جي ايتري سڄاڻ ماڻھن کي نمڻ ارپن ڪجن ٿا. سائين جي آتيما جي شانتي لاءِ هر دم پراٿنا ڪجي ٿي.
ڊاڪٽر اشوڪ ديواڻي، ڏيپلو ٿرپارڪر
سائين وليرام ولڀ سائين جي شفقت سدائين ياد رهندي.
سائين وليرام ولڀ سان روح جو رشتو رهيو آهي، جيڪو ڪڏهن بہ ختم نہ ٿيندو. ادا ڪمليشور، ڪڏهن بہ پاڻ کي اڪيلو نہ سمجهندا. هي فقير سدائين توهان سان گڏ هوندو، پوءِ ڪھڙي بہ حال ۾ هجي.
مالڪ در اها عرضي رهندي تہ توهان کي ڪڏهن بہ ڪوسو واءُ نہ لڳي.
اشوڪ صوفي
سچ تہ سائين وليرام ولڀ جي باري ۾ ڳالھائڻ جي مون کي جرئت تہ نہ آهي، پر دل چوي ٿي تہ گهڻو ڪجهہ لکان.
مون جڏهن ڇھہ ڪلاس ۾ مٺي جي پبلڪ لائبريري ۾ وڃڻ ٿيو، تڏهن کان سائين وليرام جي ڪتاب تي نظر پئي ۽ پوءِ ڪجهہ ڏينھن ۾ رسالي عبرت ۾ ڪالم پڙهڻ سان معلوم ٿيو تہ سائين هڪ هند ۽ سنڌ جو وڏو ماڻھو اِها ڳالھہ 1982ع-1983ع جي آهي، انھي کان پوءِ هڪ دل جي خواهش هئي تہ سائين سان ملاقات ڪجي، پر اها سڪ کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ لاءِ سدائين، سڌيالاجي جا دورا ڪيا ۽ سائين ملاقاتون ڪيون بہ اهو اظھار مون 2023ع ۾ ڪيو تہ سائين مان توهان هڪ عجيب ديوانو آهيان، جيڪو توهان ڪجهہ چوڻ جي جرئت نٿو رکان، پر ٻڌڻ ڄاڻان ٿو. سائين ڪمليشور جي مھرباني جنھن تقريبن ٻہ ڪلاڪ ڊگهي ملاقات ڪرائي. انھي ملاقات جو مزو ۽ خوشي شايد هتي لکي يا ٻڌائي نٿي سگهجي، پر محسوس ڪري سگهجي. سائين ولي رام ولڀ سان ملڻ هڪ نصيب جي ڳالھہ آهي، جيڪا منھنجي زندگي جي سونھري لمحو آهي.
ڊاڪٽر سُوجومل ميگهواڙ
ڇا لکان
ادب جو گلدستو يا اخلاق جي نرسري
پيار ۽ قرب جو سمنڊ
سائين وليرام ولڀ صاحب پنھنجي پيار ۽ پاٻوھہ جي درياءَ ۾ مون جھڙي الاجي ڪيترن ئي ماڻھن کي سيراب ڪيو هوندو.
ملندا هئاسين تہ خبر ڪانہ پوندي هئي تہ منٽ ۽ ڪلاڪ ڪيترا گذري ويا، سائين پنھنجي دانائي مان موتي پيو ورهائيندو هو. هڪ مڪمل پيار جو وڻ هو، جنھن هيٺ ويھي آنند ايندو هو، سندس سپوتر ڪمليشور بہ سائين کان مليل موتي پيار جا ماڻھو کي اڳتي وڌڻ جا ورهائيندو رهندو آهي. ايشور در اها آواڌنا آهي تہ سائين ولي رام ولڀ صاحب کي سرڳ ۾ جايون ڏي، سندس پونيئرن کي انھي جدائي سھڻ جي شڪتي ڏي.
هري اوم شانتي اوم شانتي
ڌيرائو ماڌواڻي، لعل اسلام ڪوٽ حال، حيدرآباد
ولي رام ولڀ مٺي ڄائو، سنڌ جو وڏو ناليوارو ليکڪ، ترجمي نگار، اديب ۽ شاعر هو، جنھن جي وڇوڙي تي دلي صدمو پھتو آهي. ولي رام ولڀ جون سنڌي ادبي ميدان ۾ تمام وڏيون خدمتون آهن، خاص طور تي مختلف ٻولين جي عالمي ادب کي سنڌي ٻولي ۾ ترجمو ڪرڻ سندس وڏي ڪاميابي آهي. ولي رام ولڀ مترجم سان گڏوگڏ ڪھاڻيڪار ۽ شاعر بہ هو. ولي رام جي ادبي ۽ علمي خدمتن کي سنڌ جا ماڻھو ڪڏهن بہ وساري نٿا سگهن. ولي رام ولڀ بھترين ليکڪ سان گڏوگڏ هڪ بھترين ڪردار جو مالڪ ۽ شخصيت هو. هميشہ نوجوانن کي لکڻ پڙهڻ لاءِ اتساهيندو هو. ولي رام ولڀ حيدرآباد کان جڏهن مٺي ايندو هو تہ سنڌي ادبي سنگت شاخ مٺي جي گڏجاڻين ۾ نہ رڳو شريڪ ٿيندو، پر اسان جي ڀرپور رهنمائي ڪندو هو. آئون ان وقت سنڌي ادبي سنگت شاخ مٺي جو سيڪريٽري هوندو هوس. اسان سنڌي ادبي سنگت پاران سائين ولي رام ولڀ سان هڪ تاريخي ۽ شاندار شام پڻ ملھائي هئي. ولي رام جو تمام وڏو ادبي پورهيو آهي، جنھن کي سنڌ هميشہ ياد ڪندي رهندي. اسان ولي رام جي وڇوڙي تي سندس خاندان سان ڏک ۾ برابر شريڪ آهيون. دعاگو آهيون تہ ڀڳوان پنھنجي چرنن ۾ جاءِ ڏي.
نند لال مالھي، مٺي
سائين ولي رام ولڀ
هڪ عظيم شخصيت سان گڏوگڏ سنڌ جو هڪ ماڻڪ موتي هو. هڪ باشعور، اعليٰ تعليم يافتہ هڪ ليکڪ ڄڻ هڪ پورو انسان هيو. سائين جو سرڳ ڏانھن سفر اسان جي هن ڌرتيتي هڪ خال ڇڏي ڏنو آهي. جيڪو شايد صدين تائين ڀرجي نہ سگهي.
ڌڻي در پرارٿنا آهي تہ سائين کي پنھنجي چرنن ۾ رکي.
ڊاڪٽر پورن ڪمار ڪوهستاني
مسٽر وليرام ولڀ عظيم انسان، تمام هوشيار ۽ بھترين ماڻھو، مٺي جو هجڻ ڪري مون کي ان تي فخر آهي، ايشور آتما کي ست گتي پراپت ڪري.
ارجن ڪمار آسناڻي
سائين ولي رام ولڀ 1941ع ۾ اهن ننگري مٺي ۾ ڄائو ۽ 2023ع ۾ هوائن جي شھر حيدرآباد ۾ پنھنجي جيون جو سفر انت آندو، سائين انھي عرصي ۾ شاندار زندگي گذاري ويو. تمام سھڻي انداز ۾ رشتا ناتا سنڀاليا. ادبي سفر ۾ ترجمي نگار، ليکڪ مطلب تہ گهڻ رخي شخصيت جو مالڪ رهيو. ادب جي خدمت جو مثال اهو آهي تہ گهڻي عرصي کان لکندو رهيو ۽ ڪا وڏي هام نہ هنيائين، دعويٰ نہ ڪيائين تمام صاف سٿري زندگي گذاري مالڪ ڌر اداس آهي تہ سائين وليرام ولڀ صاحب جو اهو سفر سڦل ڪري آتما کي شانتي ڏي. هري اوم
شانتي
رام ساگر
ولي رام سائين
انساني زندگي مختصر آهي، پر سچي دل سان ڪيل پيار جو پورهيو امر آهي. اوهان جو ڪم، اوهان جو، پنھنجن ماڻھن سان قرب، مٽي سان محبت امر آهي. اوهان مون کي سدائين اُتساهيو، سدائين پيار ڏنو، سدائين رهنمائي ڏني.
دل سان شراتانچلي ارپڻ آيو آهيان. شال قبول پوي.
ڀارومل امراڻي، چيلھار، اوهان جو شاگرد
سائين ولي رام ولڀ سان منھنجو تعلق 1984ع کان هو، سائين سان منھنجو تعلق انتھائي پنھنجائپ، پيار، سڪ ۽ علمي هو. ولي رام صاحب، نماڻو، سٻاجهڻو، سادو، دور انديش، علم ۽ ادب جو وڏو ڄاڻو هو ۽ سائين وڏو بھادر ۽ Resilion ماڻھو هو. ولي رام صاحب جون علمي ادبي خدمتون ڪنھن کان بہ ڳجهيون ناهن. سائين جي ترجمن جي سليڪشن جو ڪو مثل نہ آهي.
وجئہ منڌاڻ
جان جان هئي جيئري ورچي نہ ويٺي
وڃي ڀونءِ پيٺي، ساريندي کي سڄڻين.
سائين ولي رام جو وڇوڙو سنڌ پرستين ۽ ادب دوستن ساڃاھہ وندن لاءِ انتھائي ڏکوئيندڙ آهي، سندس جي وڇوڙي سان هي خال ڀرجي نہ سگهندو.
عابد لغاري, يوگا,راڻي باغ، حيدرآباد
ماڻھو سڀ نہ سھڻا پکي مڙيو ئي نہ هنج
ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهہ اچي بوءِ بھار جي.
بھار جھڙو خوشبو رکندڙ عظيم انسان محترم ولي رام ولڀ جي ديھانت جو ٻڌي دلي صدمو محسوس ٿيو.
ولي رام ولڀ جھڙا عظيم ۽ آدرشي انسان سالن ۾ نہ، پر صدين ۾ پيدا ٿيندا آهن. سندن وڇوڙي سان سنڌي ادب ۾ پيدا ٿيل خال ڀرجڻ ۾ ڪيئي سال لڳندا.
ڊاڪٽر اشوڪ چنجلاڻي
مٺيءَ شھر جا هونءَ تہ تمام گهڻا حوالا آهن، پر هي شھر علم، ادب، آرٽ ۽ موسيقي جي حوالي سان تمام گهڻو Rich شھر رهيو آهي. مٺي شھر جو هڪڙو نالو وليرام ولڀ هو، جيڪو سراپا عشق هو، مٺي جي سڃاڻپ هو، جنھن سنڌي ادب ۾ پنھنجو نالو جرڪائي ٿر کي سموري دنيا ۾ سڃاڻپ ڏني. وليرام ولڀ سان منھنجي تمام گهڻي نيازمندي رهي آهي. مختلف وقتن تي حسين آباد واري گهر وڃڻ ٿيندو هو. علم ادب سان وابستگي هجڻ سبب هو مون کي تمام گهڻو ڀائيندو هو. جڏهن گذريل ڏينھن سائين وليرام جي وڇوڙي جي خبر پئي تہ دل ڏکاري ٿي پئي. مٺيءَ شھر سوڳوار بڻجي ويو، سنڌ ۾ سائين ولي رام سان محبت ڪندڙ ماڻھو ڏکارا بڻجي ويا. هن سال مٺي شھر جا ٻہ وڏا ماڻھو اسان کان وڇڙي ويا، هڪڙو ڊاڪٽر اشوڪ بختاڻي ۽ ٻيو سائين ولي رام ولڀ. هنن ٻن Learned ماڻھن جھڙا وري پيدا نہ ٿيندا. سندن وڇوڙي جو ڏک هميشہ دل ۾ موجود رهندو.
دولت رام کتري
هي زندگي هڪ ڏينھن ختم ٿئڻي آهي، پر اسان جو ڪردار ڪڏهن بہ ختم نہ ٿيندو آهي. لطيف سائين فرمايو آهي ته:
جا ڀون پيرين مون، سا ڀون مٿي سڄڻين،
ڌڱ لٽبا ڌوڙ ۾ اڀي ڏٺاسون،
ڏينھن مڙئي ڏون، اٿي لوچ لطيف چئي.
هن زمين تي ڪيترائي انسان آيا مري ويا، پر تاريخ جو حصو اهي ٿيا، جن ڌرتي جي ماڻھوءَ سان نڀاءُ ڪيو ۽ پنھنجي تاريخ پاڻ جوڙي. اهي ڪڏهن بہ ختم نہ ٿيڻا آهن. آئون ڪيترا ڀيرا سوچيو تہ سائين ولي رام ولڀ سان ملان پر عجيب ڳالھہ آهي تہ سائين سان زندگي ۾ نہ ملي سگهيان سين. اڄ تاريخ 2023-10-29 آئون ڪراچي ۾ هئس تہ منھنجي دوست سارنگ ٻڌايو تہ سائين ولي رام ولڀ هي جهان ڇڏي اسان کان وڇڙي ويو آهي. اسان طئي ڪيو تہ سائين تڏي تي پھچي عزيزن سان ملجي. جنھن ياسين بهڻ ۽ سڪندر اوٺو ۽ آئون سارنگ سان گڏي پھتاسين. آخر ۾ اهو چوندوس سائين سنڌ لاءِ جيڪو ڪم ڪيو آهي، سائين پنھنجي تاريخ ڇڏي ويو. سائين جو ڪم نہ وسرندڙ آهي، جيڪو تاريخ جي صفن ۾ هميشہ زندھہ رهندو.
محب آزاد ايڊووڪيٽ، سنڌ سجاڳي فورم
ولي رام ولڀ جي دهيانت جي خبر ٻڌي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ اُن کان وڌيڪ افسوس ٿيو جو ادب جي دنيا ۾ هو منھنجو استاد هو، هڪ وڏو تاريخدان ۽ وڏو مودي ۽ وڏو اديب ۽ شاعر رڳو سنڌ جو نہ پر هنڌ جو بہ وڏو اديب هو. اسان اڄ هڪ عظيم انسان کان محروم ٿي وياسين. ڇو جو اهڙا ماڻھو وري صدين ۾ پيدا ٿيندا آهن. مالڪ هن کي جنت ۾ جائي ڏي ۽ پونيئرن کي هن ڏک سھڻ جي طاقت فرمائي. آمين.
مسٽر ۽ مسز قيمت سنڌي
سائين ولي رام ولڀ سان ملاقات سندس ڪتابن ۽ ترجمن جي ذريعي ٿي، جڏهن آئون پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ پڙهندو هئس، سائين کي منھنجو والد صاحب تمام چڱي نموني سڃاڻيندا هئا. منھنجي ساڻن ڪڏهن ملاقات نہ ٿي، حالانڪھ ارادو هو، ڀڳوان کيس شانتي ڏي.
ڊاڪٽر مبارڪ حسين نوھڙيو، نيورو سرجن، لمس ڄامشورو
اي ڌرتي توکي پيٽ ڏنا، ڪنھن لڙڪ ڦرا ڪنھن ماڪ ڦڙا
جن توکي پنھنجو جيون ڏنو سي پنھنجو پاڻ ملھائي ويا. (اياز)
-
آيو آهين ڪارڻ ڪُجھہ، ڪري وڃج ڪي ڪارج
’نيڻو‘ آهي ڪو ڇڄ، ڍوري هل ڏک سُک سنسار جا (سنت نيڻورام)
سائين ولي رام ولڀ جي ڄڻ گهر ۾ پلياسين، ناناڻا هئا سائين سان زندگي جو لمبو ساٿ ئي رهيو، هميشہ ٻُڌندا ۽ گڻ ڳوليندا رهياسين ۽ گهڻو ڪجهہ پرايوسين، سست نيڻورام صاحب جا نسخا لکندو هوس تہ اهو ئي چوندو هيو تہ سلام ڪوٽ ۾ سنت پيدا ٿيو اُتائين گل ڦٽن ٿا....! هري اوم شانتي شل آتما کي پر ماتما آنند ميہ رکي....
هيمن موٽواڻي، ڪراچي
سائين ولي رام ولڀ کي اسڪول ۽ ڪاليج واري زماني کان پڙهندا آيا آهيون. هو سنڌ جو هڪ مايا ناز اديب هيو ۽ ان جون سنڌي ادب لاءِ ڪيل خدمتون هميشہ ياد رهنديون. سندس صالح پٽ انجنيئر ڪمليش ور اسان جو ڪلاس فيلو ۽ محبتي دوست آهي.
It is really sad to about the death of saen wali ram valib. May his soul rest in peace and give patience to his family to bear the loss.
My heart felt and deepest... ten cas wth Engineer Kamleshwar and his family. Regards,
Engr. Yousif Rustamani (90EL68)
Engr. Raja Asghar Ali (90EL62)
محمد اسماعيل لغاري
ڪي ماڻھو پنھنجي سڀاءُ ۽ ڪردار ۾ املھہ موتي مثل هجن ٿا. سائين ولي رام ولڀ سنڌي ادب جي کيتر ۾ اهڙو ئي هڪ ڪردار رهيو، جنھن جي منھن تي مرڪ مزاج ۾ شائستگي ۽ ڪردار ۾ پاڪائي سندس شخصيت مان پئي لڳندي هئي. هن جو ادب سان لڳاءُ ان حد تائين هيو جو آخري گهڙين تائين بہ هن ادب جو ساٿ نہ ڇڏيو. سندس لکڻيون ترجما ۽ ايڊيٽر وارو سندس پورهيو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ هڪ الڳ حيثيت بخشين ٿا. سنڌ سندس ادبي پورهئي ۽ خدمت کي صدي تائين ياد رکندي.
انعام ڀٽي
سائين ولي رام ولڀ صاحب
نھايت ئي شفيق ۽ محبت ڪندڙ انسان هئا. منھنجي انھن سان گهڻي ملاقات تہ نہ رهي پر جڏهن بہ ڪنھن موڙ غمي يا خوشي ۾ ملاقات ٿي تہ مون سائين جن کي هڪ بھترين ۽ محبت ڪندڙ انسان ڀايو ۽ محسوس ڪيم تہ سائين جن هر ماڻھو سان انھي طريقي سان رويو رهيو. سائين جن جو وڇوڙو شايد ..... ياد رهي. سندن خال تہ ڀرجڻ جو نہ آهي. اسان سندن پونئرن سان هن ڏک ۾ برابر جا شريڪ آهيون، .... سائين جن جي پريوار کي هي ڏک برداشت ڪرڻ جي همٿ ڏي.
تلسيداس لوهاڻو، ٽنڊو محمد خان
دادا وليرام دشتي جي لحاظ سان ’ڀيڻئو‘ هئا، پر آءٌ جي وڏو ڀاءُ چوان تہ بہ گهٽ نہ. انھي جا قرب وسارڻ جھڙا نہ آهن، سائين جو منھنجي سڄي اولاد پوٽن پوٽي ساڻ پيار گهڻو. لکان پر اکيون لکڻ نٿيون ڏيندا. منھنجي پرماتما کي اداس آهي، انھي جي آتما کي شانتي ملي.
داس چيتن يوڌناڻي
سائين ولي رام ولڀ سان 1991ع ۾ پھرين ملاقات ٿي ۽ پوءِ سندس پيار ۾ جڪڙجي رهجي ويس. انتھائي شفيق، پيار ڪندڙ ۽ همدرد انسان اڄ مون کان تہ ڇا سنڌ کان پري هليو ويو. سنڌ جيڪا سندس دل ۾ ڌڙڪندي هئي، سنڌي ادب کي ترجمن جي صورت، شاهوڪاري بخشيندڙ، ادب کيتر جو وڏو نالو دوستن جي سار لھندڙ ولي رام ولڀ جھڙا انسان هزارن سالن بعد ڄمندا آهن. هر ڪنھن کي عزت ڏيڻ وارو انسان هو.
رمضان ٻرڙو، دولتپور
سائين ولي رام ولڀ نہ هڪ سٺو اديب هيو، پر هڪ سٺو انسان بہ هيو. سائين جو سنڌي ادب ۾ سٺو ڪردار رهيو آهي. ڌڻيءَ در دعا آهي تہ سائين ولي رام ولڀ جي مغفرت فرمائي ۽ آخرت ۾ آساني ڪري آمين.
محمد امين جوڻيجو، مستد
مرحوم سان منھنجي ملاقات ننڍپڻ ۾ پنھنجي نانا مرحوم انور هالائي سان گڏ سائين مخدوم طالب الموليٰ صاحب جن جي حويلي هالا ۾ ٿي هئي. اها ملاقات مون کي سرسري ياد آهي، مرحوم جو فرزند ڊاڪٽر ڪمليشور لوهاڻا صاحب اسان جو colleague آهي ۽ اميد آهي تہ اللھ پاڪ سائين جن کي ۽ سندن خاندان کي صبر جميل عطا فرمائي ۽ مرحوم جا درجات بلند فرمائي (آمين). سائين جو Loss سنڌي ادب لاءِ هڪ وڏو Loss آهي.
ڊاڪٽر قاضي محي الدين، مسٽڊ
آءٌ سائين ولي رام ولڀ کي پھريون ڀيرو سنڌالاجيءَ ۾ ڏٺو هو ۽ پوءِ ٻيو ڀيرو سائين ظفر حسن سان گڏ ڏٺو هو. پوءِ مون سندس ۽ سائين ظفر حسن جي ايڊيٽرشپ ۾ ’آرسي‘ رسالي/ ڪتاب ۾ سندس نالو ڏٺو ۽ پوءِ سندس ڪھاڻيون ۽ سندس ترجما پڙهيا. اهڙيءَ طرح سائينءَ سان سٻنڌ رهيو. پر ڪڏهن بہ ڪا باضابطه طور ڪا ملاقات يا ڪچھري ڪانہ ٿي.
سندس ڪتاب، ترجما ۽ مضمون ۽ ڪھاڻيون وغيره پڙهيون. ساڻس تعلق ٻولي، ادب، سنڌيت ۽ قوم جو رهيو. سائين پنھنجين لکڻين ۾ زندھہ رهندو.
ڌڻي در دعا آهي تہ کيس سرڳ ۾ جاءِ ڏئي. آمين.
محمد يوسف جويو، ڄامشورو
Man is liable to decay but his fame lives forever
”انسان فاني آ/ ختم ٿيو وڃي، پر هن جي شھرت/ خلوص سدا زندھہ رهندي آهي.“
سائين ولي رام ولڀ پنھنجي محنت، ٻوليءَ جي خدمت ۽ نہ ٽٽندڙ لاڳاپي سبب هميشہ پنھنجي لکڻين، ترجمن ۽ ادبي پورهيي ذريعي بنديل رهندو، ياد ڪيو ويندو، بلڪہ هو هميشہ ادبي کيتر ۾ زندھہ رهندو.
جنھن جو ڪو پڙهندڙ/ اسڪالر يا تحقيق ڪندڙ هن جي لکڻين کي پڙهندو، لاڀ پرائيندو تہ هن جو روح شانتي محسوس ڪندو. هو لوڪ پڌاري بہ لوڪ ۾ آهي. هن جي ذات، ڏانءَ، سڀاءَ کان ويندي ادبي ذائقي ۾ بنھه نرالو هيو. سندس روح جي دائمي سڪون لاءِ دعاڳو آهيان.
نواب علي راهو، ڊپٽي ڊائريڪٽر ايجوڪيشن، ڊاڪار ڄامشورو
سائين ولي رام ولڀ سنڌي ادب جي دنيا جو روشن ستارو هيو، جنھن اسان کي نھايت قيمتي بلڪہ املھہ سوين ڪتاب جهوليءَ ۾ وڌا. سندس وڇوڙو سنڌ جي ادبي دنيا لاءِ تمام وڏو نقصان آهي.
حاڪم منگي، سنڌي ادبي سنگت، شاخ ڏوڪري
ولي رام ولڀ ادب جي دنيا ۽ خاص طور سنڌي ادب جو تمام وڏو ۽ مٿانھين مقام وارو انسان هيو، هن سنڌي ادب کي ڪيترائي املھہ ڪتاب ترجمو ڪري ڏنا. سندس ترجمن سان سنڌ جو عوام عالمي ادب تان نہ صرف متعارف ٿيو، بلڪہ سنڌ جي ڪوڙھہ کاڌل سماج کي لوڏڻ ۽ نئين سوچن کي اڀارڻ ۾ وڏو مددگار ٿيو. سنڌي ۾ عالمي ادب کي متعارف ڪرائڻ ۾ محمد ابراهيم جويو کان پوءِ وڏو ڪم ولي رام ولڀ ڪري سنڌي ادب کي وڏو خزانو ڏنو. انھن ٻن ماڻھن مستقل مزاجي سان ۽ پنھنجو فرض سمجهي غير سنڌي خاص طور يورپ جي شاهڪار ادب کي سنڌي روپ ڏئي سنڌ جي نہ صرف اڄ ۽ ڪلھہ جي پيڙهي کي پر مستقبل جي پيڙهيءَ کي بہ وڏو خزانو ڏنو. هر هڪ انسان جو پنھنجو ڪردار هوندو آهي، يقينن اتي هلي بہ اهڙا وڏا ماڻھو پيدا ٿيندا پر هن وقت تائين ڪو اهڙو اديب ۽ ان جي ساڃاھہ رکندڙ ماڻھو هن وقت موجود نہ آهي.
امداد قاضي، سيڪريٽري جنرل ڪميونسٽ پارٽي پاڪستان
ڏامرو مل، جنرل سيڪريٽري سنڌ هاري ڪميٽي
اڄ پڻ اوطاقن ۾ طلب تنوارين
آديسي اُٿي ويا، مڙيون مون مارين،
جيڪي جيءَ کي جيارين سي لاهوتي لڏي ويا.
ولي رام ولڀ صاحب اسان کان هن دنيا کان موڪلائي ويو، مالڪ حقيقي سان مليو، پر يادون ضرور ڇڏي ويو، وسرندو مور نہ. وڌيڪ مون کي لکڻ ۾ نٿو اچي تہ ڇا ڇا لکان،
نانڪرام تلومل، حال رهندڙ ميرپورخاص، اصل ڳوٺ مٺي
ادا ولي رام ولڀ سنڌ جو انمول تحفو هو، اهڙا هيرا ڪڏهن ڪڏهن وري جنم وٺندا آهن، تمام گهڻو ناياب خزانو سنڌ لاءِ ارپي ويو،
”جنم وٺي وري اچڻو آهي.“
راڻو ريواچند لوهاڻو، جهڏو
ولي رام صاحب جھڙو عمر جي آخري حصي سھڻو سيبتو ۽ خوبصورت انسان هيو، اهڙو ئي اندر جو اجرو ماڻھو هيو. گهڻ رکي شخصيت جو مالڪ جيڪو هڪ وقت تي اديب املڪ، مترجم، ناول نگار، سندس ويجهي مستقبل ۾ ڀرجڻ ڏاڍو ڏکيو ٿو لڳي ڇو جو اهڙي شخصيت جا مالڪ ورلي پيدا ٿيندا آهن.
ڊاڪٽر خوشحالداس ڪلاڻي، حيدرآباد
سائين ولي رام ولڀ صاحب سنڌ جو عظيم اديب، دانشور، مترجم هو. سندس مرتيو سنڌي ٻوليءَ لاءِ تمام وڏو نقصان آهي، پاڻ ايڏو خال پيدا ڪري ويو آهي، جيڪو ڀرجڻ شايد ناممڪن هجي. سندس جدائي جا اثر سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ تي تمام گهڻي وقت تائين رهندا. سندس وڇوڙو نہ صرف سندس ڪٽنب پر سنڌ ڌرتي لاءِ وڏو نقصان آهي. ولي رام ولڀ صاحب وري اسان کان ڳولھيو نہ لڀندو.
اڄ نہ اوطاقن ۾ طالب تنوارين
آديسي اٿي ويا مڙهيون مون مارين
جيڪي جيءَ کي جيئارين، سي لاهوتي لڏي ويا.
ڊاڪٽر ٽيڪچند ٿانوراڻي، ٿاڻو بولاخان
سائين ولي رام ولڀ صاحب سنڌ ادب جو وڏو نالو آهي ۽ رهندو، سندس مرتيو سندس فئملي جو نقصان تہ آهي پر سنڌ ڌرتي جو بہ نقصان چئجي. ترجمي جي حوالي سان سندس ڪاوشون ڪنھن کان بہ ڳجهيون ناهن. پاڻ سنڌي ادب ۾ جيڪي بہ ڪاشون ڪيون آهن، ان جي مھانتا سنڌ جي تاريخ ۾ هميشہ رهندي.
انجنيئر ديارام ايسراڻي، وائيس آف ڪوهستان
]ڪوهستان جي ديوان ڪميونٽي جي فلاح بهبود لاءِ ڪميٽي) حيدرآباد سنڌ[
ولي رام ولڀ هڪ تمام سٺو انسان هئڻ سان گڏوگڏ سنڌي ادب جي خدمت ڪرڻ وارو ماڻھو هو، مون سان تہ ڪافي رکندا هئا، منھنجو من پسند رائيٽر سان گڏوگڏ منھنجو وڏو بہ هو. ان انسان کي وسارڻ ڏکيو آهي.
ڊاڪٽر بيکارام ديوراجاڻي
وليرام ولڀ صاحب اسان جي ڪميونٽي جو بھترين ليکڪ اديب هو، ان سان گڏ هڪ بھترين انسان پڻ هو، جنھن روايتن کان هٽي ڪري پنھنجي نياڻين کي تعليم ڏيڻ سان گڏوگڏ سماج کي پيغام پڻ ڏنو تہ نياڻيون پٽن برابر آهن، اسان مٺي جا لھاڻا وليرام صاحب جا معياري آهيون، اسان هن کي اهو مان مرتبو نہ ڏئي سگهياسون.
ڪنور امر
سائين ولي رام جي زندگي:
سچ جي ڳولا
واھہ رات ۾
مچ جي ڳولا
ترنجن
ڪجهہ ماڻھو ٿر مان اٿيا ۽ انھن غير معمولي ڪم ڪيا ۽ پنھنجو نرلاو مقام ٺاهيو، جن روايتي خانداني ڪم، علائقائي ڪرت وغيره کان هٽي ڪري ڪ ڪيا جيئن مسڪين جمال خان کوسو، ڪٿي مسڪين جو لقب ۽ ڪٿي جمال خان کوسو ٻروچ! ائين سائين ولي رام ولڀ صاحب بہ لوهاڻڪي خانداني ڪرت بدران ادب جي دنيا جا تمام وڏا ماڻھو، نرالو اصلوب ۽ ڪم جيڪو سندن سڃاڻپ ۽ اُها بہ الڳ ۽ صفا نج بنار ڪم جو ڇا چئجي!
مون کي سائين جن جو Low profile ٿي ڪم ڪرڻ ۽ ڪڏهن بہ ’آئون‘ يا ’مان‘ واري هٽ کان پري نماڻي ۽ نھٺائي واري طبيعت سان پيار جو پورهيو ڪري ويا! ڪووڊ دوران ڊاڪٽر ڪمليش ور سان گڏ سندن گهر ويس، سائين سان ملائڻ لاءِ چيم تہ خبر پئي تہ سائين کي Covid+Ve آهي ۽ ڊاڪٽر جو خيال هيو تہ آئون نہ ملان. پر مون بہ ضد ڪيو تہ زندگي جي سج لھڻ جي تہ ڪنھن کي بہ خبر ڪونھي پوءِ ڇو نہ اڄ جو ملاقات جو موقعو هٿان وڃايان. سو نيٺ Mask لڳائي وڃي سائين سان ڪمري ۾ ملاقات ڪيم ۽ تفصيلي ڪچھري ٿي، سائين بہ حيرت جو اظھار ڪيو، پر مون پنھنجي دل واري ڳالھہ سڌي ٻڌائي انھي تي سائين خوشي جو اظھار ڪيو ۽ دعائون ڏنائون. اسان ٿرين کي پنھنجي اهڙن املھہ ڪردارن تي فخر آهي ۽ هميشہ رهندو.
علي اڪبر راهمون
علم کا کوئی مذہب نہیں ہوتا٬
علم حاصل کرو اور آگے پہنچا دو۔
اس مقصد کو مسٹر ولی رام نے خوب پہچانا اور اپنا مقصد اور الفیھان قلب بنایا۔
ولی رام نے مذہب سے بالاتر ہوکر سندھ اور سندھیوں کی خوب خدمت کی اور اپنی خواہشات کو مسٹر کمیلیش میں منتقل کیں۔
میں ایک مسلم راولپنڈ ی سے آج یہاں صرف خراج عقیدت پیش کرنے آیا ہوں٬ اور دُعاگو ہوں کہ اللہ سبحان تعالیٰ جیسے آپ الیشر کہتے ہیں ان کی خدمات کے سلسلہ میں جنت الفردوس میں جگہ عطا کرے۔
دُعاگو چوہدری عبدالرؤ ف مٹھو، کارگل راولپنڈی
ولی رام ولبھ نہیں رہے۔وہ ہمیں چھوڑ گئے، سندھی ادب ایک قد آور شخصیت سے محروم ہوگیا۔ ’عالمی ادب‘ اور آرسی کے مدیر، ایک بڑے مترجم، اسکالر اردو سندھی ادب میں ان کی حیثیت ایک مضبوط پل جیسی تھی۔حیدرآباد شہر کی تاریخی عمارتوں، کی ایک ایک اینٹ کی تاریخ انھیں ازبر تھی۔ تقسیم سے پہلے کا حیدرآباد آخری دم تک ان کے اندر سانس لیتا رہا۔ ان کی وفات میرے لیے ذاتی نقصان ہے۔ مجهے یہ اعزاز حاصل ہے کہ وہ میری نظموں کے سب سے پہلے مترجم تھے۔چالیس بیالیس سال کی رفاقت، زندگی کے کمزور لمحوں میں سائیں جس اپنائیت سے میری راہنمائی فرماتے تھے اس محبت کا قرض میں کبھی ادا نہیں کر سکوں گا۔ اسی کی دہائی میں ولی رام کی توسط سے جن سندھی کے ادیبوں سے میرا ربط ضبط بڑھا ان میں جناب حلیم بروہی، جناب طارق اشرف، علی بابا، ظفر حسن، مدد علی سندھی اور جناب تاج جویو صاحب شامل ہیں۔ ولی رام کے بعد اب کون رہ گیا ہے جو حیدراباد شہر کی روح کو نئی نسل کے سینوں میں اس طرح منتقل کر دے۔
سيد سعيدالدين
قرت العین حیدر کو جب بتایا گیا کہ ان کے ناولوں کا سندھی میں ترجمہ ولی رام ولبھ نے کیا ہے تو وہ چونک گئیں۔ حیرانی اور خوشی کی کیفیت میں بے ساختہ کہا ’ولی بھی اور رام بھی، ایک ساتھ‘ اس منفرد نام سے انھوں نے خوب لطف لیا۔
سندھی کے معروف ادیب ولی رام ولبھ کا جنم صحرائے تھر کے شہر مٹھی میں ہوا۔
“ایم اے سوشيالوجی کے ساتھ انھوں نے ایم اے اردو میں بھی کیا۔سندھی کے اہم جریدے آرسی کی اشاعت میں بھی شامل رہے۔سندھ کےادبی اداروں میں اہم عہدوں پر فائز رہے۔
انھوں نے کہانیوں اور شاعری کے ساتھ اردو اور سندھی میں عمدہ تراجم بھی کیے۔ ان کے ہندی سے تراجم اردو کے اہم جریدے آج میں بھی شائع ہوتے رہے ہیں۔
ولی رام ولبھ ان چند شخصیات میں سے ہیں جو “ستائش کی تمنا اور صلے کی پروا کیے” بغیر زندگی بھر اپنے ادبی اور علمی کام میں مصروف رہیں۔
انتیس اکتوبر دو ہزار تئیس کی رات وہ ہم سے بچھڑ گئے۔
مصطفيٰ ارباب
WONDERFUL SOUL: One of the prominent figures of Sindhi literature, Vali Ram Vallabh, passed away recently. Hailing from Mithi, Tharparkar, he had done his master’s in Urdu literature, and translated illustrious writings from both Urdu and English into Sindhi language. He also learned Sanskrit at a local school established
Bhagat Khemchand.
Vali Ram Vallabh!
Today is Birthday of great scholar, writer and poet Shri Vali Ram Vallabh Lohano. Shri Vali Ram Vallabh Lohano. He was born on 18th August 1941 in Mithi, this is his real birth date. In school register, his date of birth is 16th March 1944. He is writer, researcher, got early education in Thar, Sindh then in Sachal College and Sindh University. He did his MAS in Urdu Literature, Sociology and secured first position in MA Mass Communication and .LL.B degrees. Beside Sindhi and Urdu, he knows Sanskrit, Dhatki, Gujrati and Punjabi.
He served as Publication Officer in the Institute of Sindhology and Deputy Director of Sindh Museum Hyderabad.
He has written and translated dozens of books. He also authored book of my grand father late Khemchand Asnani.
मूं वटि नका पेती नको कुल्फ कड़ो
He is an extremely soft-spoken person with a pure mind and tender heart. He has translated numerous books of different languages in Sindhi.
Jayanti Thakkar
Vali Ram Vallabh
My great cousin's brother left us. He has been proud to our Murla /Hans Pariwar, who earned his name a fame. We miss you and your services forever. May god bless you in heaven. Regards,
Parkash Hans
Vali Ram Vallabh "An art of Living" "A personality with Purpose of LIFE. I as brother in law of Vali Ram Vallabh, I learnt a lot of things from him during my stay and continuous connection. May god give peace to his soul and patience to all of us.
Dr. Lohana Jiwad Pardhan
Great man- Every sindhi, love’s his lost: poetry, I proud this great person.
Tayyab Memon
Vali Ram Vallab
Not only a man
But a humble human.
A passionate person.
Wise and saint Not only a writer
But intellectual scholar
A literary laurate
An articulator
Not a only a logical
But constant rational
Reasoned and reasonable
Balanced and analytical
Not only a constructive cardio
But truthful realistic
Frank and soft-spoken
Open and honest
Not only loving
But kind and caring
Generously adoring
Affectionately admiring
Vali Ram vallabh
Amargel real gentlemen
Remain alive
In hearts of millions
Dr Ranomal Pryans
He is a treasure that has been well preserved under earth now. Saeen Wali Ram Vallabh was a great contribution in Sindhi Adab, and a person with a great concern of social development through intellectual change. Though he is no longer with us, his work and thoughts are with us in the shape of his literary work. I pray to the almighty that he will rest in peace after that meteral life. I also will and hope for patience to his leelored left behind
Dr. Shah M. Kamram MUISTD
The cruel death snatched. Great scholar, writers, poet, polite person of principles, very good guide and encouraging personality with good guidance for forward movement - In 1990, when me filed form for candidate for provincial election, he sympathizes and encouraged and told to honorable, Sobho Gianchandani Sb, may eshwar keep his soul at highest place. Also, I used to visit him along with my cousin, Dr Jethanad, at his residence near Gool Building. We were always encouraged and guided for future careers. No words to say in his mourn, only pray to Eshwar to keep his soul in Suarg and give courage to the mourning family. Om shanti
Dr Shero Moti - Rathole
Mr Wali Ram Wallabh, the personality who had no conflict with any one in Sindh and globe. He served the mother tongue by doing lots of things and keeping the language alive. He extended unconditional help and support to me while I and my spouse were translating a book from English to Sindhi. His love for us and emotional attachment with Sindhi literature and language will remain in our hearts forever. He is physically not with us, but still I feel he is a part of us and will remain in our hearts till the existence of the world.
Dr Mohan Bhootrani
Sain Vallabh Sb was a great scholar, writer and a pleasant personality being theri, we feel proud of him. I had a chance to meet Sain on his birthday, 2023, at his residence Hussaiabad and that meeting come Dinner/Birthday party was indeed unforgettable We found him in good health and happy mood that day. He was so keen and active while we talked to him about his literary work and overall life journey. He was full of life and wanted to contribute more in Sindhi literature. His obedient son, Dr: Kamleshwer sb was our host and serving his great father with smiling and caring attitude We pray for his departed Son, Sain Waliram Vallabh Sb and Sindhi literature will remember his contribution forces
Dr. Gulzar Usman LUMHS/TAF
Very legendary personality, had chance to interact with him during HHP activities c/o his son my class fellow Dr. Kamleshwar. Very much supportive, calm, cool, positive nature.
Dr. Darshan Lal Nankani