تنقيد _ پريتم: هڪ جامد ڪردار : هوش محمد ڀٽي
سنڌي ٻوليءَ جي مايہ ناز ناول نگار ’رسول ميمڻ‘ پنھنجي ناول لکڻ بابت هڪ انٽرويو ۾ چيو تہ، ”هاڻي جيڪا مون ڪھاڻي لکي نہ... اها لکڻ جي Practise ڪئي، تہ جيئن منھنجو Tempo يا رڌم جيڪو آهي، اهو ٺھي ۽ مان ناول لکي سگهان.“ ناول لکڻ لاءِ هڪ پوري زندگي گهرجي ٿي. ائين رسول ميمڻ ناول لکڻ لاءِ پھريان ڪھاڻيون لکيون.
اسير امتياز بنيادي طور شاعر آهي، ناول سندس پھريون تجربو آهي. هن ڪڏهن ڪھاڻيون بہ نہ لکيون آهن. ضروري ناهي تہ ڪھاڻيڪار ئي ناول لکي سگهي ٿو ۽ شاعر ناول نٿو لکي سگهي، دنيائي اديبن جا پروفائيل ڏسون ٿا تہ شاعري، ڪھاڻيون ۽ ناولن جا هڪ کان وڌيڪ ڪتاب لکيل آهن. ان سڄي پسمنظر ۾ هڪ ڳالھہ جيڪا کُٽڪي ٿي، اها هن پاران ناول کي سنوارڻ ۾ محنت نہ ڪرڻ آهي.
’پريتم‘ ناول ۾ کوڙ سارا لوازمات آهن، جيڪي پورا ناهن. جن جو ذڪر اڳتي ايندو. پريتم هڪ سياسي ماڻھو آهي، ايترو پڙهيل بہ ڪونھي، پر سياسي جلسن ۾ ويندڙ آهي. هُو لاليءَ سان شادي ڪري ٿو. اها اڳ ۾ ئي ٻارن ٻچن جي ماءُ آهي ۽ ڪنھن وڏيري کان قرض کنيل اٿس. اها مائي قرض لاهڻ لاءِ ان وڏيري وٽ ڦاسي ٿي تہ پريتم بہ ان سان باندي بڻايو وڃي ٿو. وڏيرو هنن کي باندي بڻائي قيد ڪري ڇڏي ٿو. پوءِ اتي اهي چار ئي ماڻھو پريتم، يار محمد، لالي ۽ ان جون ڌيئرون نجي قيدخاني ۾ ڪم ڪن ٿا، پر ڪھڙو ڪم ڪن ٿا ۽ ڇا جي ڪري قيد ڪيا وڃن ٿا. مائي قرض ڇو ورتو؟ مائيءَ جو وڏيري سان ڪھڙو ناتو هو؟ وڏيري ڪھڙي بنياد تي قرض ڏنو؟ اهڙو ڪجهہ واضح نہ ڪيو ويو آهي.
پريتم ۽ سندس ڪھول باندي بڻائڻ کان پوءِ وڏيرو پنھنجي ڌيءَ کي انھن مٿان چوڪيدار بڻائي ٿو، پر ڪمدار قادو بہ هنن تي پھرو ڏيندو رهي ٿو ۽ انھن تي تشدد بہ ڪري ٿو. مسرت کي باندين تي اک رکڻ لاءِ رکيو ويو آهي پر هُوءَ پريتم ۽ سندس خاندان کي رحم جوڳي نگاھہ سان ڏسي ٿي ۽ پريتم سان پريت بہ ڪري ٿي، پر پريتم ڪا بہ دلچسپي نٿو وٺي. پريتم جون ڌيئر جيڪي هن جي زال لاليءَ جي اڳئين مڙس مان آهن. لاليءَ جي اڳئين مڙس جو بہ ڪو اتو پتو ناهي. هڪ ڌيءَ کي پيٽ ٿي وڃي ٿو، ان کي ٻار بہ ٿئي ٿو. ٻي ڇوڪري جواڻ جماڻ آهي ۽ وڏي ڌيءَ خودڪشي ڪري ٿي. پريتم جي زال بہ اڳتي هلي ڪاري ڪامڻ ۽ شگر جي بيمارين ۾ مري وڃي ٿي. هن جي وڏي ڌيءَ حوري جو ٻار بہ حويلي ۾ استري جي کليل تار وات ۾ وجهڻ سان مري وڃي ٿو. هن جي ننڍي ڌيءَ وڏيري جي ڌيءَ مسرت سان حويلي ۾ رهي ٿي. پريتم ڪٿي ۽ ڪيئن قيد آهي؟ اهڙو ڪوبہ منظر پيش نہ ڪيو ويو آهي. جنھن مان نظر اچي تہ هُو ڪيئن قيد ٿيل آهي؟
ناول جو ٿيم وڏيرا شاهي ۽ نجي قيدخانن بابت آهي. ليکڪ ان تي وڌيڪ گهرائي سان ڪم نہ ڪيو آهي. ڪردارنگاريءَ ۾ بہ هُو مار کائي ويو آهي. وڏيرو يار محمد بنا ٻڌائڻ جي پنھنجي ڌيءَ مسرت کي اسلام آباد وٺي وڃي ٿو، جڏهن هُوءَ پريتم سان قيد مان ڀڄي وڃڻ جو منصوبو ٺاهي ٿي. وڏيرو پريتم جي ڌيءَ کي بہ اسلام آباد کڻي وڃي ٿو ۽ ان ۾ هن جون اکيون هونديون آهن ۽ اتي هن سان نڪاح ڪري ٿو ۽ مسرت جي پنھنجي ڀائٽيي سان شادي ڪرائي ڇڏي ٿو. ان جي باوجود بہ مسرت اسلام آباد مان ڀڄي ٿي ۽ هيڏانھن پريتم جيل مان ڀڄي ڪراچيءَ پھچي ٿو.
ٻي مھاڀاري لڙائي کان پوءِ گڏيل قومن انساني حقن جو عالمي پڌرنامو شايع ڪيو ويو. ان ۾ هڪ حق اهو بہ آهي تہ ”هر ماڻھو کي ڪنھن بہ ملڪ مان جنھن ۾ هن جو پنھنجو ملڪ بہ شامل آهي، ٻاهر وڃڻ ۽ پنھنجي ملڪ ۾ واپس اچڻ جو حق حاصل آهي.“
ٻين لفظن ۾ هيئن چئون ٿا تہ انسان جي چرپر تي پابندي هڻڻ اخلاقي طور غلط آهي. هي ناول انساني حقن جي استحصالي ۽ غضب ٿيڻ جي ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ انسانن سان جانورن جھڙو ورتاءُ ڪيو ويو آهي.
ليکڪ پنھنجي پاران ۾ لکي ٿو تہ، ”ناول جي ڪھاڻي حقيقت تي ٻڌل آهي.“
پريتم ناول سڌو سنئون Direct Epic ۾ لکيل آهي. جنھن ۾ ناول نگار مؤرخ وانگي واقعن کي بيان ڪندو آهي. ان جي باوجود بہ ناول نگار ڪردارن ۽ واقعن ۾ موجود هوندو آهي. ناول ۾ ڪردار نگاري بنيادي اهميت رکندي آهي ۽ منظر نگاري اتفاقن هوندي آهي. هن ناول ۾ منظر چٽا ناهن. جيئن ناول جو منڍ ئي اڻ گهڙيو ۽ اوچتو محسوس ٿئي ٿو.
”هي ناول هڪ ئي ويھڪ ۾ پڙهي سگهجي ٿو ۽ هڪ ڀيرو پڙهجي ويندو آهي.“ اهڙي گول مول ۽ روايتي ڳالھہ هن ڪتاب جي مھاڳ ۾ لکيل آهي.
سنڌي ناول ۾ ايڊيٽنگ جي وڏي کوٽ آهي، جنھن لاءِ آئون بار بار لکندو رهيو آهيان. هن ناول جو ليکڪ بہ هڪ ايڊيٽر ۽ نقاد آهي، پوءِ بہ هن ڪي بنيادي ۽ اهم ايڊيٽنگس نہ ڪيون آهن. جيڪو نھايت ئي افسوسناڪ ۽ اڻ پروفيشنل عمل آهي. جھڙوڪ: اڌ دم، سڄو دم ۽ واڪ جون نشانيون بہ نہ ڏنل آهن. مٿان وري لفظن جو ورجاءُ پڙهندڙ کي ڏاڍو تنگ ڪري ٿو ۽ منجهائي وجهي ٿو. جن جا مثال ضرور ڏبا. ناول ڇپائڻ کان اڳ ۾ بار بار ايڊٽ ڪرڻ جي تصنيف آهي، پر هي ناول مون کي لڳي ٿو تہ موبائل تي ڪمپوز ڪري ڪمپيوٽر ۾ لاهي ڇپايل آهي.
ناول جا ڪردار پريتم، لالي، وڏيرو يار محمد، حوري، موتي، مسرت ۽ ڪمدار قادو انھن جي مصوري ۾ ليکڪ جا رنگ ڇڊا آهن. ڪنھن بہ ادبي تخليق جي سرجڻ لاءِ لفظ اهم مسئلو آهن، پر هن ناول ۾ ليکڪ لفظ ڄڻ ڀرتي ڪيا آهن. ڪنھن بہ تخليق لاءِ لفظن جو رچاءُ دلچسپ هجڻ گهرجي. ليکڪ جا هڪ پيراگراف ۾ ورجايل جملا:
”اهو خوبصورت فلسفو مسرت بہ ٻڌي رهي هئي. پريتم جي اهڙي ادائيگي ويتر مسرت کي پنھنجي ويجهو آڻڻ جو ڪم سرنجام ڏئي رهي هئي، مسرت بہ بيھي رهي ۽ هن لاليءَ ۽ پريتم جي گفتگو کي دل سان ٻڌڻ پسند ڪيو هو. لاليءَ، پريتم سان جو مخاطب ٿيڻ لڳي تہ مسرت بہ پنھنجو غور انھن طرف ڪيو.“
مٿئين پيراگراف ۾ مسرت جي ٻڌڻ جي ڳالھہ کي ٽي ڀيرا ورجايو ويو آهي. اهڙا الاهي سارا ٽڪرا هن ناول ۾ آهن، جن ۾ لفظن جو ايترو تہ ورجاءُ آهي جو ماڻھو پڙهي پڙهي تنگ ٿو ٿي پوي. وري هي ڏسو:
”پريتم پاسو ورائي هڪ نھار پنھنجي گهرواري کي ڏٺو، جنھن جون اکيون کليل هيون، پريتم کليل اکين سان پنھنجي گهرواري کي ڏٺو.“
ڪھڙي ڳالھہ تان ڳوٺاڻن کي قيد ڪيو ويو آهي، اهو چٽو ڪونھي! جيڪڏهن قرض ڏنو ويو آهي تہ اهو قرض ڇا جو ۽ ان جو پسمنظر ڪونھي!!
ڪردار اوچتا آهن انھن جو بہ تعارف خاص ناهي! جيئن نوريءَ جو ڪردار. ناول جي شروعات جي بہ خبر ئي نٿي پوي تہ ڪيئن ٿئي ٿي ۽ هڪ ماڻھو بس ڳالھائڻ شروع ڪري ٿو. ان جو ڪو اڳ پٺ يا بيھڪ ناول نگار نہ ٺاهي آهي. فلسفي لفظ جو بيجا استعمال آهي. هڪ اڌ سياسي ماڻھو جيڪو قيد آهي، اهو عام رواجي ڳالھيون ڪري ٿو تہ ان کي مسرت فلاسافر ٿي سمجهي. جڏهن تہ مسرت فلسفي/فلاسافر جي ڳر کان واقف ئي ناهي.
مسرت پريتم کان پڇي ٿي تہ ڇا ٿيو؟ تہ پريتم مان مان ۾ لڳي وڃي ٿو. لفظ اصليت بہ ليکڪ ائين استعمال ڪيو آهي جو معنيٰ جي خبر ئي نٿي پوي تہ هاڪاري آهي يا ناڪاري. پريتم هڪ جاءِ تي لاليءَ کي ڏاڍي هاڪاري خيال واري ڳالھہ ڪري ٿو، جو ان جي سوچ تي پيار اچي ٿو:
”ها لالي هي پھريون ڀيرو تاريخ ۾ ٻار ڄمندو، جيڪو پنھنجو نہ هوندي بہ، پنھنجو ڪنداسين، معاشري جا اڪثر ماڻھو تہ اهڙي ٻار کي حرامي چوندا آهن.“
ناول نگار لکي ٿو تہ، ”پريتم جي اکين تي ڪڏهن ڪڏهن پٽي ٻڌي هڪ ٻنيءَ جي ٽڪري کان ٻنيءَ جي ٻي ٽڪري تائين کيس موڪليو ويندو هو ۽ اڪثر پيرن ۾ زنجير پيل هوندي هئي.“
وري ٻي هنڌ لکي ٿو تہ ”گهر جي ماحول ۾ سواءِ اداسيءَ جي هاڻي ٻيو هيو بہ ڇا؟“
اهو ڪھڙو جيل آهي، جيڪو پريتم کي هڪ ٽڪري کان ٻئي تائين پٽي ٻڌي وٺي وڃي ٿو. وري ڪير ڏسي نٿو سگهي. ٻني ۽ حويلي ايڏو پري آهن يا ايڏو نامعلوم علائقو آهي. ليکڪ ڪنھن بہ طرح تز بياني کان ڪم نہ ورتو آهي. منظر منجهيل ۽ واضح ناهن. وري باندي آهن تہ گهر ڪنھن جو ۽ ڪٿان جو. ليکڪ ڪردارن جا نالا بار بار ورجائي ٿو. تقريبن هر سٽ ۾ نالو آهي. ان سان گڏ پڙهڻ جي رواني ۾ مزو نٿو رهي.
پريتم جي زال وڏيري جي ظلم ڪري باندي بڻجي وڃي ٿي. هن جي ڌيءَ خودڪشي ڪري ڇڏي ٿي پر پريتم وٽ وڏيري لاءِ نفرت پيدا نٿي ٿئي، پوءِ بہ هٿ ٻڌيون هن جي اڳيان بيٺو آهي.
پوري ناول ۾ پريتم هڪ جامد ڪردار طور سامھون اچي ٿو ۽ هن ۾ بغاوتي عنصر ڀرڻ واري بہ مسرت آهي. جيڪا هن کي اتان ڀڄڻ تي مجبور ڪري ٿي، باقي پريتم جي ڪردار ۾ حالتن آهر تبديل ٿيڻ جي سگهه ناهي ۽ هو بار بار مايوسيءَ جون ڳالھيون ڪري ٿو. جيئن صفحي 96 تي هُو چوي ٿو: ”مسرت مان هن حال ۾ بہ مطمئن ناهيان، بلا جي زهر جھڙي زندگيءَ کان بھتر موت ڀانيان ٿو، ڪٿان ڪو زهر آڻي ڏينم تہ کائي مري وڃان، هاڻ هن دنيا ۾ پل پل جي پريشاني ۾ ساھہ ٿو منجهي.“
مسرت بہ سمجهہ ۾ نٿو اچي تہ ليکڪ کي شايد ياد نہ رهيو آهي تہ هُو ڪردارن کان ڪرائڻ ڇا ٿو گهري. مسرت، پريتم کي ڀڄي وڃڻ جي بہ صلاح ڏئي ٿي ۽ وري هيئن بہ چئي ٿي:
”مون بابا کي پنھنجي رهائي جي باري ۾ چئي ڇڏيو آهي، ڪجهہ ئي ڏينھن ۾ تنھنجي رهائي ٿي ويندي، پوءِ تہ آزاديءَ سان پنھنجي زندگي گذاري پنھنجو پاڻ کي وکرڻ کان بچائيندي نہ.“
سموري ناول ۾ پريتم سُتو پيو آهي. مسرت اچي ٿي وري وڃي ٿي. پريتم اٿي ٿو ويھي. عجيب جملا ۽ اٿ ويھہ ۽ ننڊ جاڳ کان سواءِ ڪي ٻيون ڳالھيون ٿين ئي نٿيون. پريتم ڪردار جو ٻيو وڏي ۾ وڏو نقص اهو آهي تہ هن جي ڀيڻ پسند جو پرڻو ڪري ٿي تہ هُو ان کان نفرت ڪري ٿو ۽ بدلي جي باھہ سندس رڳن ۾ ڊوڙڻ لڳي ٿي. ڪامريڊ ٿي ڪري بہ اهڙي سوچ ڪردار جي جوڙجڪ سان ٺھڪندڙ ڇا، ان کان ڪوهين ڏور آهي.
پريتم جيئن تہ ٻڌل آهي ان کي زنجيرن جا نشان بہ ٿي وڃن ٿا. وري ٻڌل ماڻھو ماني ڪيئن پچائيندو. ڪمدار قادو ۽ پريتم جي ڳالھہ ٻولھہ 116 صفحي تي ٿيل آهي جنھن ۾ ڪمدار چئي ٿو:
”زمانو هلائڻو پوي ٿو تون اڪيلو ناهين، جو توکي کارايان، سردار جي هوڏانھن واري ٻنيءَ تي تو وانگي يارنھن باندي آهن.“
جڏهن ايترا باندي آهن تہ ليکڪ انھن جو ڪوبہ منظر ناول ۾ پيش نٿو ڪري ۽ اهي ڪھڙي ڏوھہ ۾ باندي آهن؟ بس ناول نگار پريتم ۽ مسرت تي فوڪس رکيو آهي. ناول نگار جي ٻولي ڪمزور پاسن سان گڏوگڏ ڪٿي ڪٿي هُو سٺا محاورا بہ لکي وڃي ٿو: جيئن:
”سندس اميدون ڪچا ٻار ڪيرائڻ لڳيون هيون.“
”هڪڙا ڪتا انسان جي روپ ۾ بہ هوندا آهن جيڪي بہ ڏاڙهين ٿا.“
ليکڪ ڪردارن جي اڻت ۾ ماري کائي ويو آهي. انھن جا رخ ۽ لھجا انھن جي صورتحال سان نٿا ملن، پر الڳ بيٺا آهن. مسرت جي زبردستي شادي ٿئي ٿي ۽ پيار هُوءَ پريتم سان ڪري ٿي پر ڪمدار قادو کي چئي ٿي تہ منھنجا ڪپڙا سنڀالي کڻي اچجان. اها ڳالھہ تہ منھنجي سمجهه کان بالاتر آهي. جيڪا خود ليکڪ ئي سمجهائي سگهي ٿو.
منھنجو خيال آهي تہ ليکڪ کي ناول ڇپرائي پڌرو ڪرڻ کان پھرين هڪ ٻہ ڀيرا پڙهڻ گهرجي ها ۽ ان جي ڪمزور پھلوئن تي ڌيان ڌرڻ گهرجي ها، جيڪو عمل تمام گهڻو ضروري هيو.