پڳھہ ڇوڙي پنڌ پيا _ بس ڪر اللھ... : الطاف شيخ
اسان وٽ مرچنٽ نيوي ۾ آهي تہ جهاز جي آخري پوسٽ تي پھچڻ بعد جهاز ڇڏي ڪناري جي نوڪري ڪري سگهجي ٿي. جهاز جا ڪئپٽن، جهاز ڇڏڻ يعني سمنڊ ڇڏڻ بعد ڪنھن بندرگاھہ ۾ پائليٽ ٿي ڪم ڪندا آهن، شپنگ ڪمپنين ۾ مئنيجر ٿي ڪم ڪندا آهن يا جهاز ۽ سمنڊ سان واپاري نوعيت جي ڪاروبار کي ڏسندا آهن، جيئن تہ اسٽيوڊورنگ، چارٽرنگ، بروڪريج، شپ بيچنگ وغيره يا ڪنھن اڪيڊمي يا يونيورسٽيءَ ۾ جهازي سبجيڪٽ پڙهائيندا آهن. جهازن جا چيف انجنيئر جهاز يعني سمنڊ جي نوڪري ڇڏڻ بعد شپ يارڊن ۾ ڪم ڪن، جتي نوان جهاز ٺھن ۽ پراڻن جي مرمت ٿئي. جهازن جي ڪمپنين جا ٽيڪنيڪل مئنيجر ٿي ڪم ڪن. بندرگاهن ۾ مڪينيڪل برانچ جا انچارج ٿي ڪم ڪن، جتي بندرگاھہ جي ٽگ (Tug) ٻيڙين، ڊريجرن ۽ ڪرينن جي سنڀال ڪن يا ڪئپٽنن وانگر مئرين اڪيڊمين ۽ يونيورسٽين ۾ پڙهائين. مون کي شروع کان پڙهائڻ جو شوق هو سو جيئن ئي موقعو مليو تہ جهاز ڇڏي مون پڙهائڻ جي نوڪري قبول ڪئي. ڪجهہ سال ڪراچيءَ ۾ مئرين ڪاليج ۽ اڪيڊمي ۾ پڙهايم. اڪيڊمي ۾ انٽر (مئٿس) ڪري آيل ڪئڊٽن کي پڙهائڻو پوندو آهي ۽ ان کي Pre-Sea ڪورس چئجي ٿو يعني سمنڊ تي وڃڻ کان اڳ وارو ڪورس. سمنڊ تي انجنيئر يا نيويگيشن آفيسر ٿي وڃڻ بعد بہ هُو پروموشن لاءِ پڙهائي ۽ امتحان ڏين ٿا، جنھن ڪورس (پڙهائيءَ) کي Post-Sea ڪورس سڏجي ٿو.
هاڻ جڏهن مون ڪراچيءَ ۾ پڙهائڻ شروع ڪيو تہ پھريون ڀيرو محسوس ڪيم تہ شاگردن جا نالا ياد رکڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. روز جي ليڪچر تيار ڪرڻ ۽ ڏيڻ تي ڌيان ڏجي يا نالا ياد رکجن. هُونءَ چوندا آهن تہ آفيسر اهو سٺو آهي، جنھن کي پنھنجي ڪم وارن جا نالا اچن. چيو وڃي ٿو تہ نيپولين بونا پارٽ کي پنھنجي سڄي فوج جي سپاهين جا نالا ياد هئا. ماستر ٿي مون ان ڳالھہ کي اڃا بہ وڌيڪ Appreciate ڪيو. Post Sea وارو ڪورس ڪرڻ لاءِ جهازن جا آفيسر ٻن يا ٽن مھينن جي مدي لاءِ شاگرد ٿي رهندا هئا. انھن جا نالا تہ ڪڏهن بہ ياد ڪري نہ سگهيو آهيان، پر Pre Sea جا ڪئڊٽ جن جو ٻن سالن جو ڊگهو ڪورس ٿئي ٿو، انھن جا نالا ياد رکڻ بہ ماستر لاءِ ڪو سولو ڪم ناهي. پنجاھہ پنجاھہ ڪئڊٽن (شاگردن) جا چار ڪلاس. هر ڪلاس ۾ ساڳيو يونيفارم پھريل ساڳي هيئر ڪَٽ ۾ ويٺل هڪ جهڙن ڇوڪرن جا نالا ياد رکڻ، گهٽ ۾ گهٽ مون کي هميشہ ڏکيو لڳو آهي. منھن جي نڪ نقشي مان هڪ کي ٻئي کان ڌار ڪري سگهڻ ۾ ضرور سوَلائي رهي ٿي تہ هي ملئي آهي ۽ هي چيني.
ڪراچيءَ ۾ ڪجهہ سال پڙهائڻ بعد هتي ملائيشيا جي شھر ملاڪا ۾ پڙهائڻ لاءِ اچڻ ٿيو آهي. هتي ٽي قومون رهن ٿيون: ملئي، چيني ۽ انڊين. ملئي ۽ انڊين شاگرد ٿورا آهن، باقي اڌ کان وڌيڪ چيني آهن. ٿورن ڏينھن ۾ اسين پاڪستاني پڙهائڻ وارا: چيف انجنيئر آصف غيور، ڪئپٽن ذوالفقار عباسي وغيره اهو تہ سڃاڻي ويا آهيون تہ اسان جي شاگردن ۾ چيني ڪھڙا آهن، ملئي ڪھڙا ۽ انڊين ڪھڙا آهن، جن ۾ سڀ ڏکڻ هندستان جا تامل ڳالھائيندڙ آهن. باقي نالا ياد ڪرڻ هتي تہ اڃا بہ ڏکيو ڪم آهي. خاص ڪري چينين جا. جيڪي نالا اچارڻ ۾ تہ بيشڪ سولا آهن، پر هڪڙو مسئلو اهو آهي تہ چند چيني نالا ايترو تہ عام آهن جو لڳي ٿو تہ هر ٽئين چوٿين ماڻھوءَ جو نالو ساڳيو هجي ۽ ٻي ڳالھہ اها تہ سڀني چينين جي شڪل بہ هڪ جھڙي لڳي ٿي. ٻين کي کڻي نٿي لڳي، پر اسان کي تہ ايئن ئي لڳي ٿو. گهٽ ۾ گهٽ اسان پاڪستانين کي. ڪئپٽن ذوالفقار خبردار ڪندي چيو تہ، ”اهو تمام حساس ٽاپڪ آهي، متان ان بابت چينين کي ڪجهہ چيو اٿانوَ.“
چيومانس، ”آئون اڳھين پنھنجي هڪ ڪليگ چيني ڪئپٽن کي چئي چڪو آهيان. تنھن ٻڌي ٿورو ناراضگيءَ مان چيو، ’توهان پاڪستاني بہ تہ سڀ هڪ جھڙا لڳو ٿا.“
”پوءِ تو ڇا چيس؟“ ڪئپٽن ذوالفقار پڇيو. ذوالفقار ۾ مڙيئي پُڇ پُڇ جي عادت گهڻي آهي. ڪوڙ ڳالھائي ٻڌايومانس تہ، ”مون ان چينيءَ کي چيو تہ: ڪٿي آئون پاڪستاني شھزادو ۽ ڪٿي ڪئپٽن ذوالفقار!“
ذوالفقار اهو ٻڌي وڏا ٽھڪ ڏنا. چرچائي تہ آهي. ٽھڪ ڏئي پوءِ چيائين: ”يار، تو ائين هرگز نہ چيو هوندس. آخر هُو انڌو تہ ناهي. سمجهي ٿو تہ ڪير وڌيڪ سھڻو آهي.“ ۽ پوءِ وري هڪ عدد ٽھڪ ڏيئي چيايئن، ”چڱو پارٽنر ’ڪئپٽن چانگ‘ کي جيڪي چئي سو ٺيڪ آهي، پر پاڻ واري چيني ٽائيپسٽ ڇوڪري ’مِس تَانِ‘ سان مڙيئي منھنجي تعريف ڪري ڇڏيندو ڪجانءِ.“
ڪئپٽن چانگ دراصل جڏهن چيو تہ توهان پاڪستانين جون شڪليون بہ تہ هڪ ٻئي سان ملن ٿيون تہ مون چيومانس، ”پر اسان جا نالا تہ نٿا ملن. توهان چينين جا تہ نالا بہ ملن ٿا.“ ان تي هُو خاموش ٿي ويو هو.
چينين جي نالن بابت ڪجهہ اهم ڳالھيون: چيني پنھنجي ’ذات‘ اڳيان لکن ۽ ’نالو‘ پوءِ. چينين جا خانداني نالا يا ذاتيون تہ هزارين آهن پر چار سؤ کن عام آهن ۽ انھن ۾ بہ ويھارو کن تمام گهڻو عام آهن. جيئن هالا جي نوي سيڪڙو ماڻھن جي ذات ميمڻ آهي يا ٽنڊو قيصر ۾ اڌ کان وڌيڪ نظاماڻي آهن. تيئن ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ بہ توهان کي ڪي ذاتيون عام نظر اينديون. مثال طور ’لي‘ پوءِ ڪي Li لکن تہ ڪي Lee. چون ٿا تہ چين ۾ نوي ملين (نو ڪروڙ) ماڻھو ’لي‘ ذات جا آهن. اهڙيءَ طرح پندرنھن ڪروڙ ’وانگ‘ ذات جا آهن، جيڪي ذهانگ بہ سڏجن ٿا. ڪن چيني ٻولين ۾ اهي چانگ چيونگ اچارجن ٿا. ياد رهي تہ عربي وانگر چيني هڪ زبان ناهي. چين ۾ ڪيتريون ئي چيني ٻوليون ڳالھايون وڃن ٿيون، جن مان ڏهاڪو کن تمام مشھور آهن، جھڙوڪ منڊارين، ڪئنٽونيز، ٽيوچو، هڪا، هوڪين وغيره. جن ۾ ساڳي شئي لاءِ مختلف نالا ۽ اچار آهن. جيئن مائوءَ جو نالو ڪي مائو زي تنگ چون ٿا تہ ڪي مائوزي ڊانگ (Zedong) اچارين ٿا. زي ڊانگ جي معنيٰ آهي ’اوڀر جو واڌارو‘. چيني ماڻھو پنھنجن ٻارن جا نالا گهڻو ڪري اهي رکن ٿا جيڪي شيون هُو پنھنجن ٻارن ۾ چاهين ٿا. جيئن تہ ’دولت‘. ڪيترن ٻارن جي نالي جو مطلب ملڪيت، دولت، پئسو آهي. ڇوڪرين جا نالا گهڻو ڪري وڻن، ٻوٽن، گلن، خوشبوئن، ڳھه ڳٺن ۽ اوچن ڪپڙن جي نالن تان کنيا وڃن ٿا. پُٽ جي سِڪ ڪارڻ هُو ڪڏهن ڪڏهن ڇوڪرين جو نالو ’پانڊي‘ يا ’ڊاڊي‘ بہ رکن ٿا، جنھن جو لفظي مطلب آهي ’ننڍي ڀاءُ لاءِ اميد‘ يعني هن کان پوءِ ننڍو ڀاءُ ايندو يعني پٽ ڄمندو.
چيني زبان ۾ ڏھہ هزار کن شڪلين وارا اکر آهن، جن مان ٽي هزار اچار نالن ۾ ڪم اچي سگهن ٿا. ذات کان پوءِ نالي لاءِ انھن ٽن هزارن مان ڪي بہ ٻہ اکر ملائي سٺو گل، خوشبودار ٻوٽو، مٺو ميوو، جهجهي دولت، سنھي ململ وغيره نالو ٺاهي سگهجي ٿو. ڪن گهرن ۾ تہ اهڙا نالا رکيا وڃن ٿا جن جو پھريون اکر ساڳيو ٿئي، جيئن پاڻ وٽ غلام علي، غلام محمد، غلام عباس وغيره يا خوش بخت، خوش دل، خوش عالم وغيره. هڪ اهڙي چيني فئملي جنھن ۾ هر هڪ جي نالي جي شروعات مِنگ (يعني روشن) سان ٿئي ٿي، انھن چرچي خاطر پنھنجي ستين ٻار جو نالو رکيو مِنگ زو (Mung Zu) يعني ’هاڻ گهڻي ئي مِنگ ٿيا‘ يا کڻي چئجي تہ اهو مطلب ٿيو تہ ’اڳھين چڱا مِنگ اچي چڪا آهن.‘
اسان جي هڪ مائٽ کي هڪ ٻئي پويان پٽ ئي ڄاوا. سندس نالو اسداللھ آهي، سو پٽن جا نالا بہ ان ئي ترنم سان رکندا ويا. حبيب اللھ، عنايت اللھ، اسرار اللھ، ذڪاءُ اللھ، هدايت اللھ. کين ڌيءُ جو شوق هو پر هتي هڪ ٻئي پويان پٽ پئي ڄاوا. آخر ڪنھن صلاح ڏنن تہ هاڻ جي پٽ ڄمي تہ ان جو نالو رکجو، ”بس ڪر اللھ.“