جنهن جو سڄو عالم ثنا خوان آهي!
هيءُ شهر عجيب شهر آهي. سُڪون جو شهر آهي، محبت جو شهر آهي، احترام جو شهر آهي، برڪت جو شهر آهي، هن شهر سان جيتري محبت ڪئي وڃي ٿي. علامه محمد اسد چواڻي، ”ڪڏهن به ڪنهن شهر کي، ڪنهن واحد هستيءَ جي ڪري ايتري محبت نه ملي آهي، ڪڏهن به ڪنهن شهر سان ايترن ماڻهن پاران عشق نه ڪيو ويو آهي، جيترو هن شهر ۾ گنبذ خضريٰ جي هيٺان آرامي اُن هستي سان ڪيو ويو.“
هي شهر به ڪوئي شهر آ،
هن شهر جي ڇا ڳالهه ڪجي.
اُمام مالڪ ته مديني ۾ پير اُگهاڙا ڪري هلندو هو ۽ پاڻ مديني کان تمام گهٽ ٻاهر نڪرندو هو. کيس اهو خدشو هوندو هو ته ائين نه ٿئي جو سندس مديني کان ٻاهر وفات ٿي وڃي ۽ هو مديني جي مٽيءَ ۾ مدفون ٿيڻ کان محروم ٿي وڃي. امام مالڪ کي مديني ۾ ئي ”جنت البقيع“ ۾ دفن ٿيڻ جي سعادت حاصل آهي.
امام ابو حنيفه جي باري ۾ اها روايت مشهور آهي ته پاڻ جڏهن مديني آيو ته کائڻ پيئڻ صفا گهٽائي ڇڏيائون.... ته جيئن کيس گهڻو پائخانو نه ٿئي، پاڻ اُن سرزمين تي پائخانو ڪرڻ نٿي چاهيو، جنهن سرزمين تي رحمة العالمين جا پير گهميا هجن...
مدينو شهر ئي اهڙو آهي...
مديني جي محبت ڪيئن دلين ۾ گهر ٿي ڪري، اُن جو هڪ مثال ترڪ عالم محمد فتح الله گولن پنهنجي ڪتاب ”نور سرمدي“ ۾ لکيو آهي...
هڪ ڀيري حج جي سفر ۾ اُن وقت جي قومي اسيمبليءَ جو ميمبر محترم عارف حڪمت اسان سان گڏ هو. هن باس باسي هئي ته مديني پهچي اُن جي مٽيءَ ۾ ليٿڙيون پائيندو... سو اسين جڏهن مديني پهتاسين ته هن پنهنجو پاڻ کي کڻي زمين تي ڦٽو ڪيو ۽ مٽيءَ ۾ ليٿڙيون پائڻ لڳو...
۽ خود فتح الله گولن مديني جي پنهنجي دل ۾ محبت هيئن ٿو بيان ڪري:
سچ اهو آهي ته جنت اسان سڀني جي اُميدن جو مرڪز آهي ۽ ان ڳالهه جو تصور به ممڪن ڪونهي ته اسين جنت ۾ وڃڻ جي خواهش نه رکندا هجون. اسين ته صبح ۽ شام الله سائينءَ جي اڳيان ليلائي دوزخ کان پناهه ۽ جنت جي حصول جي دعا ڪونه گهرندا آهيون؟ پر اهو سڀ مڃيندي به جيڪڏهن مونکي اهو مرتبو پيش ڪيو ويو ۽ جنت ۾ گهڙڻ جي دعوت ڏني ويئي ته شايد آئون پنهنجي پالڻهار کان روضي مبارڪ ۾ ترسڻ جي موڪل گُهرندس. ڪنهن کي اهو گمان هرگز نه ٿئي ته ڪو آئون پاڻ کي اُن عظيم سعادت جي لائق سمجهان ٿو. پر منهنجو مقصد ته رڳو پاڻ سڳورن سان پنهنجي والهانه محبت جو اظهار ڪرڻ آهي، نه ته مون ته سڄي زندگي الله تعاليٰ کان اها دعا گهرندي گذاري آهي ته مونکي پاڻ سڳورن جي صحابين مان ادنيٰ صحابيءَ جي خذمت ڪرڻ جي اعزاز سان نوازي ۽ پاڻ سڳورن جي صحابي سڳورن جي پيرن جي پڻيءَ سان پنهنجي پيشاني گسَائڻ جي خواهش هڪ گهڙي به منهنجي دل مان ختم نه ٿي آهي. منهنجي زبان تي ان قسم جون دعائون هونديون آهن.
مديني سان محبت الله جي محبوب رسول ﷺ سان محبت آهي ۽ رسول اللهﷺ سان محبت خود اللهﷻ سان محبت آهي!
مدينو ڇا آهي- آئون ته بيان ئي نٿو ڪري سگهان... لطيف جي لفظن جو ئي سهارو وٺڻو ٿو پويم.
وَنئن مَديني، مڱڻا!، اکيون پير ڪري
جتي ماڻڪي محمدﷺ مير جي، جرڪيو جوت ڪري،
پَسيو جوت جمال جي، اُمتن نين ٺري،
پريتئون پير ڀري، ڪج زيارت ذوق سين.
۽ جيڪي مڪي مان ٿي موٽن ٿا، مديني ۾ روضو پاڪ رسول جو اکين سان پَسن ٿا، تن جا ڪيڏا نه ڀلا ڀاڳ هوندا آهن.
وڏو ڀاڳ سَندون، جي مَڪو ڀيٽي آيا
وڃي سو ڏٺون، روضو پاڪ رسول جو.
اهوروضو مبارڪ اسان سڀني جي محبت ۽ اميدن جو مرڪز آهي ۽ اُن ۾ هڪ اهڙو شخص آرامي آهي، جيڪو سڄي دنيا ۾ تبديليءَ ۽ انقلاب جو رهبر آهي، جنهن جي آندل انقلاب ماڻهن جون تقديرون بدلائي ڇڏيون. سندن اُن آندل انقلاب ۽ تبديليءَ تي جيترو سوچجي ٿو، جيترو غور ڪجي ٿو ته عجب وٺيو وڃي.
جڏهن ڪو مسجد نبوي ۽ روضي پاڪ رسولﷺ تي اچي ٿو ته ضرور روئي ٿو. مون پاڻ سميت هتي ايندڙ ڪو اهڙو شخص نه ڏٺو جنهن هتي اچي لڙڪ نه ڳاڙهيا هجن. اهي پڪ سان خوشيءَ جا لُڙڪ هوندا آهن. پر ان جي پسمنظر ۾ اهي منظر هوندا آهن، جيڪي تاريخ ۾ لکيل آهن ۽ وِک وِک تي احساس ٿئي ٿو ته رسول اللهﷺ هِتي هيءُ چيو هو يا هُتي هيءُ ارشاد فرمايو هو. ٻين لفظن ۾ سڄي تاريخ اکين جي اڳيان ڦري ٿي وڃي ۽ محسوس ٿئي ٿو ته هن عظيم قائد ڪهڙي جاهل قوم کي هڪ لڙيءَ ۾ پوئڻ جو ڪيترو نه ڏکيو ڪم سرانجام ڏنو، اهو ايڏو وڏو ڪم آهي، جيڪو پاڻ سڳورن کانسواءِ ٻيو ڪو سرانجام ڏيئي نٿي سگهيو.
مهذب قومن ۾ ريفارمر جو اچڻ هڪُ سُٺي ڳالهه آهي، پر ٻين مصلحين کي جيڪي قومون مليون، اهي مهذب هيون ۽ انهن جي لاءِ وڏيون سهولتون هيون، پر رسول اللهﷺ کي جيڪو ملڪ، قوم ۽ آب هوا ملي، اها ڪنهن ٻي قسم جي هئي، اها بي حد ابتريءَ واري هئي، انهن حالتن کي بدلائڻ لاءِ صرف رسول اللهﷺ جي گهرج هئي. پاڻ سڳورن کانسواءِ ٻيو ڪو به انهن حالتن کي ٺيڪ ڪري نٿي سگهيو. اڄ جي هن ترقي يافته دور ۾ اسين جڏهن انهن واقعن تي سوچيون ٿا ته گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ننڍڙي دماغ ۾ ته اها ڳالهه اچي ٿي ته جيڪو ڪارنامو محمدعربيﷺ ان سرزمين تي سرانجام ڏيئي ڏيکاريو، ان جو تاريخ ۾ ڪٿي به مثال نٿو ملي، هاڻ ته معاملا بدلجي ويا آهن. نه ڪو اهڙو مذهب اچڻو آهي ۽ نه ڪو پيغمبر. پر اڄ جي دور ۾ جيڪڏهن ڪو سياسي سُڌارا ڪرڻ چاهي ته کيس ڪيترن ئي ڪَنڊائن رستن تان گذرڻو پوندو آهي ۽ ڪنهن بگڙيل سماج کي ايتريون ته تڪليفون برداشت ڪرڻيون پونديون آهن، جو هو يا ته همت هاري ويهندو آهي، يا ڦاسيءَ تي چاڙهيو ويندو آهي. جيڪو ڪم لکيل پڙهيل ۽ مهذب ماڻهن ۾ اڄ ٿي نٿو سگهي، اهو ڪم هِن عظيم ذات اُن زماني ۾ ڪري ڏيکاريو، جڏهن علم جي روشني گهٽ هئي ۽ ماڻهن جي ذهنن تي وحشت سوار هئي ۽ بُڇڙايون عام هيون.
رسول خدا هڪ ننڍي شهر کان پنهنجي تحريڪ شروع ڪئي، ۽ سندس پيغام وڌنڌي وڌندي سڄي دنيا ۾ پکڙيو، اسلام ته عام ماڻهوءَ جو مذهب آهي، اهو ننڍن ماڻهن کان شروع ٿي وڏن ماڻهن تائين پهتو ۽ ان ملڪن کي پنهنجي دامن ۾ ميڙي ورتو ۽ بادشاهن کي پنهنجي قدمن ۾ جهڪايو ۽ فقيريءَ جو سبق ڏنو*.
مدينو ڇا آهي ۽ مديني جي اهميت ڇو آهي... رسول الله جي دربار جي شاعر حضرت حسانرضه بن ثابت اهو پنهنجي هڪ مرثئي ۾ هنن لفظن ۾ اظهاريو آهي:
مديني طيبه ۾ رسول الله صلي الله عليھ وآلھِ وسلم جي منزل ۽ مقام جا سدائين روشن رهڻ وارا آثار آهن، جڏهن ٻين ماڻهن جا نالا ۽ نشان پراڻا ٿي مٽجي ويندا آهن ۽ هن احترام لائق هنڌ جون نشانيون ڪڏهن به مَٽجي نٿيون سگهن، جنهن ۾ هادي برحق جو اهو منبر موجود آهي، جنهن تي چڙهي پاڻ واعظ فرمائيندا هئا. جنهن ۾ پاڻ سڳورن جا ظاهري اثر ۽ سدائين رهڻ وارا يادگار آهن ۽ پاڻ سڳورن جو اهو سڳورو گهر آهي، جنهن ۾ پاڻ سڳورن جي نماز پڙهڻ جي جاءِ ۽ پاڻ سڳورن جي سجدي گاهه آهي ۽ جنهن ۾ اهي گهر موجود آهن، جن جي وچ ۾ الله جو نور نازل ٿيندو هو ۽ جنهن کي ڀڙڪائي خوب روشني حاصل ڪئي ويندي هئي.
۽ پاڻ سڳورا ڇا هئا. سندس ڪوڙين ڪايائون... ڇا لکي ڇا لکان... هڪڙو قلم... هڪڙو مان ڪين پورو پوان..
پر منهنجي قلم وٽ ته ڪي لفظ ئي نه آهن، جو تنهنجو ڪوڙين ڪايائون لکان.. آئون ته بس اُڌارن لفظن جو سهارو وٺان ٿو.. ۽ وري به حضرت حسان بن ثابت جا لفظ ئي منهنجي ترجماني ڪن ٿا.
... ۽ اُن مهل جڏهن سڀ کان وڏو عطا ۽ بخشش ڪندڙ شخص به پنهنجي موروثي قديم دولت بچائي رکندو ۽ بخل ڪندو هو ته پاڻ سڳورا پنهنجي نئين ۽ پراڻي موروثي دولت کي خرچ ڪرڻ ۾ سڀني کان اڳرا هوندا هئا...
... هو روشني هو، هو نور هو، جو اسين خدا کانپوءِ هن جي پيروي ڪندا هئاسين (آهيون)... هو اسان جي ڪن ۽ اسان جي اک هو.
.... ۽ اڄ تائين الله تعاليٰ پنهنجي سڄي مخلوق مان ڪوبه اهڙو انسان پيدا نه ڪيو آهي، جيڪو پاڙيسريءَ جي ذميداري ۽ پنهنجو وعدو ان هستيءَ کان وڌيڪ پورو ڪندڙ هجي، جيڪا اسانجي اندر ۾ هئي، جنهن جي وسيلي روشني حاصل ڪئي ويندي هئي. جنهن جو هر معاملو برڪت وارو هو، جيڪو عدل ۽ انصاف ۽ نصيحت ۽ هدايت جو سرچشمو هو....
... اي ان آمنه جا لال! جنهن جو هيءُ لال مبارڪ ثابت ٿيو ۽ آمنه جو اهو لال جنهن کي هزارين ڀاڳن سان هڪ پاڪ امڙ جنميو هو. جيڪو اهڙو نور هو، جنهن سڄي جهان کي سُهائو ڪري ڇڏيو ۽ جيڪو به اُن مبارڪ نور کان هدايت جي رستي تي هليو، اهو سنئين واٽ تي ئي هليو...
مون وٽ ته رڳو اُڌارا لفظ آهن...جيڪي محبوب مدنيءَ جو ڪايائون لکن ٿا...
ڪوڙين ڪايون تنهنجون لکن لک هزار...
جي سڀ ڪنهن جيءَ سين درسن دارون دار،
پريم تنهنجا پار، ڪهڙا ويهي ڪهڙا لکان.
اُن عظيم هستي جي ڇا واکاڻ ڪجي، جنهن جا اسين اُمتي آهيون، جنهن جي محبت جي اڳيان هر محبت هيچ آهي... جنهن جي قدمن جي مٽي سُرمون ڪري اکين ۾ وجهان... جنهن جي محبت سڀني محبتن کان مٿي آهي. جنهن جي محبت جو ديرو هر دل ۾ آهي.
اے تو کے ہست ہر دل محزن سرائے تو
آوردہ ام سرائے دگر از برائے تو
]اي حضور! هر دکي دل ۾ تنهنجو ديرو آهي، مون به هڪ رهائش گاهه اوهانجي لاءِ آندي آهي... ته جيئن اوهان منهنجي دل ۾ ديرو ڪري منهنجي درد کان آشناتي سگهو.[
خواجہ بہ تخت بندہ تشویش ملک و مال
ہر خاک اشکِ خسرد دوراں گدائے تو
(فیض احمد فیض)
]حاڪم جيڪو تخت تي ويٺو آهي، سو ملڪ ۽ مال جي فڪر جو غلام آهي، اوهانجو مٽيءَ ۾ ويٺل هي فقير، وقت جي شهنشاهه جي لاءِ حسرت ۽ رشڪ بڻيل آهي.[
مدينو.... جيڪو هر وقت منهنجي تصور ۾ رهي ٿو، سندس گهٽيون ۽ گام منهنجي اکين جي اڳيان ڦرن ٿا. هر گهڙي مديني وڃڻ جي تانگهه رهي ٿي.
پرين تنهنجي پار، مون وجهائيندي ورهه ٿيا.
(شاهه)
۽ ڪيڏي نه خوشنصيبي آهي هن شهر جي جيڪو *يثرب مان ڦري ”مدينة النبي“ بڻيو. نه ته اڳ ۾ اهو شهر فساد، خرابي ۽ ملامت جي نالي مان سُڃاتو ويندو هو، پوءِ جڏهن رسول الله هن شهر ۾ پنهنجا پير ڌريا نه سڀ فساد، خرابيون ۽ ملامتون ٽري ويون... ۽ هي شهر جانان... مدينة النبي بنجي ويو ۽ هن ئي شهر ۾ پاڻ آرامي آهن ۽ هن ئي شهر مان پاڻ اٿاريا ويندا... هن شهر سان محبوبن ڪريمن جي ڪيتري نه محبت رهي... ”مدينو منهنجي هجرت گاهه آهي ۽ ان ۾ منهنجو مستقل گهر آهي، اتان ئي آئون (قيامت جي ڏينهن) اُٿاريو ويندس. هن شهر جا رهاڪو منهنجا پاڙيسري آهن ۽ منهنجي اُمت تي فرض آهي ته هو منهنجي پاڙيسرين جو خيال رکن.“ (حديث)
هي شهر پهرين ڇا هو... پوءِ ڇا ٿيو...
بُروهو ڀنڀور، اچي آرياڻيءَ اجاريو.
۽ پوءِ اهي اُن شهر جا ڀاڳ، جنهن ۾ آرياڻي محو خواب آهن.
خاک يثرب از دو عالم خواشتراست
اي خنڪ شهر ڪ آن جا دلبر ست
(اقبال)
]منهنجي لاءِ يثرب جي مٽي ٻنهي جهانن کان بهتر آهي، آهه! دل ۽ اکين کي ڪهڙو نه ٺاريندڙ شهر آهي... جت منهنجو محبوب محو خواب آهي.[
قدسيو، ترسو، وضو زم زم جي پاڻيءَ سان ڪيو،
عرش کان وڌ، ادب جو آهه هي نازڪ مقام،
هيءُ مٽي سُرمون ڪري پايو اکين ۾ پو ڏسو،
هي مناره ۽ نور آهي، قابل صد احترام.
(محمد علي جوهر)
۽ مدينو اها ڌرتي آهي، جتي جي قربت هر محبوبِ خدا جي عاشق جي خواهش آهي.
تنهنجي قدمن ۾ مَران مونکي هي قربت هجي،
ساهه ڀي نڪري هِتي، ۽ هِتي تربت هجي.
(جوهر)
۽ آئون هر گهڙي ان محبوب هستي کي سڏيندو ٿو رهان.
ڍڪَ ڍڪيندو، مون نه ڇڏيندو، شفيع شافع سُپرين
هائو، منهنجو هٿ نه ڇڏيندو، منهنجو شفيع شافع ٿيندو، هِت هُت حامي ٿيندو، اُتي عبدالطيف جو، هادي هٿ جهليندو.
هوت ۾ ڇڏيجان هيءَ
سائين لڳ سميع
پرين پيادي پنڌ ۾
(مصري شاهه)
غريبم يا رسول الله غريبم
ندارم درجهان خرتو حبيبم
برين نازم ڪه هستم اُمت تو
گنهگارم و ليڪن خوشنصيبم.
(حافظ شيرازي)
]يا رسول الله! آئون غريب آهيان، آئون اجنبي آهيان، هن سڄي ڪائنات ۾ اوهان کانسواءِ منهنجو ٻيو ڪو به محبوب ڪونهي، مونکي اُن تي ناز آهي ته آئون اوهانجو اُمتي آهيان، بي حد گناهگار، پر وڏو ڀاڳن وارو به.[
ننڍي هوندي اسڪول ۾ پڙهڻ جي دوران اسانجو هڪ اُستاد مرحوم ڪريم بخش پياسي جان محمد جتوئي (مرحوم) جو هڪ مولود ڳائيندو هو.
سَهڻا شان تنهنجو شاهي شرف ٿيو
ڳائي ڳائي ٿڪا نه پورو حرف ٿيو
سڄي هن جهان جي ٻاڙي ٻاڙي تي محبوب خدا جي ثناءَ ۾ شاعرن ساراهه جا حرف لکيا آهن ۽ لکندا ٿا رهن، ۽ سنڌي زبان ۾ به محبوب مٺي مدنيءَ جي شان ۾ شاعر حرف لکي پورا ئي نٿا پون... ميان سرفراز ڪلهوڙي جي لکيل مدح ته سنڌي زبان ۾ هيستائين پهرين معلوم مدح آهي. پر اهڙيون هزارين مداحون آهن.
بسم الله، لڳ الله، محمد شاهه، ڪر پناهه پرين تون
منجهه درگاهه، ڪيم آهه، مٿي راهه، رسين مون
ڀلا ڄام، هن غلام سندو سوال سُڻج تون.
هي ننڍڙو ڪتاب آقا... محبوبِ خدا... جنهن جي شان ۾ سڄو عالم ثنا خوان آهي...ڪجهه ساراهه جا آلاپ آهن.. جيڪي انهن شاعرن جي اندر مان لفظن جو روپ وٺي نڪتا... مون گدلي ۽ گنهگار انهن خوشبوء دار گلن کي هڪ هنڌ گڏ ڪري عقيدت طور سچي سردار جي خدمت ۾ پيش ڪيو آهي، جنهن لاءِ ڪائنات جي ربّ قرآن ۾ پاڻ فرمايو آهي ”بيشڪ اسان تنهنجي لاءِ تنهنجو ذڪر بلند ڪيو آهي.“
اُن اميد سان ته بارگاهه رسول ۾ قبول پوندو....
عشق تیرا درکار اَسانوں، ہر ویلی ہر حیلی
پاک رسول محمد صاحب، میری خاص وَسیلی
بُلھی شاہ جی ملی، لکھ کراں شکرانے
عشق اسان نال کیھی کیتی، لوک ہریندی طعنی۔
يوسف هاشمي
حيدرآباد، 17 آگسٽ 2016ع
======================================================
* گھنگھرو ٹوٹ گئے۔ قتيل شفائي.. ص 41-440، الحمد پبليڪيشنز 2007ع
* يثرب: لغت ۾ يثرب جي اهائي معنيٰ ٿئي ٿي.