يوسف سنڌي
19 جنوري 1992ع
مانوارا دوست يوسف!
هي مواد اسان واري ڪتابڙي سلسلي جو آهي، جنهن جو نالو ”جيسين سُرُ آ سازن ۾“ تجويز ڪيو اٿئون. ٻه اکر ۽ ڪن دوستن جو رهيل مواد موڪليان پيو، ڪوشش ڪجان ته سڀني جو ڪنهن نه ڪنهن طرح اچي وڃي، پر جي صفحا تمام وڌي وڃن ته پوءِ ڀلي ڪنهن کي رهائي به ڇڏجانءِ تو واري يار ايس امداد بخاريءَ جي شاعري به هن مواد ۾ اٿئي. توتي وڏا بار وجهي ڇڏيا اٿئون، پر ڇا ڪجي تو کانسواءِ ٻيو ڪو اهڙو پرخلوص سنگتي به ته ڪونهي، جيڪو گهربل مدد ڪري. پئسن جي ضرورت پوي ته مون کي فوري طور لکجان. ڪتاب لاءِ جيڪڏهن جلدي ڪندي ته مهرباني ٿيندي.
ايندڙ عبرت مئگزين ۾ پاڻ واري پروگرام جي رپورٽنگ فوٽن سميت ضرور اچي، رپورٽنگ جي ڪنهن بهتر نه ڪئي هجي ته پوءِ هتي محمد بخش ڏاهريءَ به سٺي رپورٽنگ ڪئي، چئين ته ان کان وٺي موڪليان.
پاڻ سان مووي ريڪارڊنگ واري به ظلم ڪري ڇڏيو، آخري ٽي مقرر مسز ممتاز، آپا نذير ناز ۽ ڊاڪٽر نجم عباسي جو تقريرون ريڪارڊ نه ڪري سگهيو، ڇاڪاڻ ته هن چواڻي ته سندس موٽر رڪارڊر خراب ٿي پيو هو. بهرحال ڪيسيٽ ٻن ٽن ڏينهن ۾ ملڻي آهي، اوهان کي پهچائبي.
مجيد جيڪي فوٽو ڪڍيا هئا اهي ڪيئن آهن، پاڻ وارو مواد مون هتي جي صحافين کي ڏنو هو، پر هتي تاج لابي ڪجهه وڌيڪ ئي سرگرم ٿي وئي ۽ مان سمجهان ٿو انهن اهو بيان مٿي موڪلڻ کان روڪائي ڇڏيو. خود امان الله عباسي صاحب کي ماڻهن اهو چيو ته اوهان کي تاج مخالفن استعمال ڪيو آهي.
مون سنگت جي هاڻوڪي ويهڪ ۾ دوستن کان اهو فيصلو ڪرايو آهي ته مارچ تائين چونڊون نه ڪرائبيون. ٻيو ڪو احوال ڪونهي، تون پنهنجو احوال لک. ڪا نئين تازي خبر نام نهاد مرڪز ڇا پيو سوچي، قريشي صاحب چيو هو ته مان پاڻ ئي يوسف سان رابطو ڪندس.
ٻيو ڪل خير.
تنهنجو
سارنگ سهتو
*
16 سيپٽمبر 1990ع
ڀاءُ يوسف!
ادا! توهان جي وڏي مهرباني جو منهنجي همت افزائي ڪيوَ. مان توهان کي جلد تفصلي خط لکندس، هينئر قلم خراب آهي هي مواد موڪليان پيو جنهن ۾ ”ڊينگ ڊينگ اسيمبلي“، هڪ تنقيدي ۽ مزاحيه ڪهاڻي آهي جيڪا اسان جي ميمبرن تي ٺهڪي ٿي اچي. ٻيو سارتر تي مضمون آهي ۽ هڪ تاثر، هي سڀ مواد ورهين کان منهنجي ڪاپيءَ تي لکيو پيو هو، اوهان جي تعاون سبب اها جرئت ڪئي اٿم. وڌيڪ ٻئي خط ۾. سنڌو اخبار، سنڌو ڊائجسٽ يا عبرت مئگزين انهن مان ڪنهن به هڪ ۾ توهان ڀلي هلايو.
خط دير سان لکڻ جو سبب منهنجو بيمار ٿيڻ هو، هينئر ڪافي بهتر آهيان.
اوهان جو ڀاءُ
سارنگ سهتو
*
16 فيبروري 1994ع
پيارا ڀاءُ يوسف!
يار ڪهڙن لفظن ۾ تنهنجي مهرباني مڃان. دراصل تو مون ۾ جيئڻ جو اُتساهه پيدا ڪيو آهي، نه ته آئون هروڀرو اهو سمجهي ويهي رهيو هوس ته دنيا رڳو منافقت ۽ مفاد پرستن سان ڀري پئي آهي، هر ڪو روبوٽ مشين بنجي ويو آهي، ڪنهن جي احساسن جو ڪنهن وٽ قدر ناهي رهيو. انساني زندگيءَ ۾ زوال ۽ ڪمال ته ايندا رهندا آهن، پر مون کي اهو وهم ورائي ويو هو ته آئون اهو شخص آهيان، جنهن جي زندگيءَ جو ٻوٽو زوال ۾ اُڀريو، زوال ۾ ئي وڌيو ويجهيو ۽ دنيا جي ٻوڏن ۽ طوفانن سان ٽڪرائجندو هڪ ڏينهن آخري شڪست کائي پاڙئون پٽجي ويندو. ڪو دوست، ڪو يار، ڪو واهرو ڪونهي، آئون اڪيلو هليو ويو آهيان پنهنجي پيڙاءُ ڀوڳڻ لاءِ. هر ماڻهو اندر جو ڪارو آهي. ڪير به مون کي سمجهي ناهي سگهيو، هر ڪنهن مون سان زيادتي ڪئي آهي. زندگيءَ جو ڪو به مقصد ناهي. ماڻهوءَ جا مسئلا کٽڻا ئي ناهن. نظريا انسان جي انڌي عقيدت پڻي کانسواءِ ٻي ڪا به شيءَ ناهن، رهزن ۽ چالاڪ ماڻهو، معصوم ۽ اٻوجهه انسانن کي سدائين پنهنجي آڱرين تي نچائيندا رهندا.
اهي ۽ ٻيون ڪيتريون ڳالهيون هيون/ آهن جن مون کي مايوسيءَ جي ڌٻڻ ڏانهن پئي ڌڪيو آهي. مٿان سون جو سهاڳو وري ماڻڪ ۽ شوڪت شورو، مشتاق شورو، نورالهديٰ شاهه ۽ اهڙي ٽائيپ رکندڙ ٻين ليکڪن کي گهڻي گهرائي سان پڙهڻ سبب ٿيو. هاڻي مجموعي طور ذهن جنهن هنڌ وڃي بيٺو آهي اهو اهو ته ڪجهه به ڪرڻ اجايو آهي.
سارنگ
*
1 آڪٽوبر 1990ع
نوابشاهه
پيارا ڀاءُ يوسف!
يار! ڪهڙن لفظن ۾ آئون تنهنجي ساراهه لکان ۽ مهرباني مڃان، دراصل تو مون ۾ جيئڻ جو اُتساهه پيدا ڪيو آهي، نه ته آئون سمجهي ويهي رهيو هوس ته دنيا رڳو منافقن ۽ مفاد پرستن سان ڀري پئي آهي. هرڪو روبوٽ مشين بنجي ويو آهي ۽ ڪنهن کي به ٻئي جي جذبن ۽ احساسن جو قدر ناهي، پر توهان جي بهتر رويي ۽ موٽ کانپوءِ اهو خيال مٽائڻو پيو اٿم ۽ سمجهيو اٿم ته نه اڃا ڪي آهين ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي. توهان اهو به نه سمجهجو ته ڪو آئون پنهنجي ڇپجڻ تي ايترو ته خوش ٿيو آهيان جو هاڻي توهان جي خوشامد ۽ چمچاگيري تي لهي آيو آهيان، نه دوست نه. مون کي خوشي رڳو ۽ رڳو ان ڳالهه جي آهي جو توهان مون کي پنهنجو ساٿي سمجهيو آهي ۽ منهنجي جذباتي خط جو سنجيده جواب ڏنو اٿوَ. اها حقيقت آهي ته آئون گهڻو نه ڇپيو آهيان ۽ نه وري مها اديبن سان ڪا اٿڻي ويهڻي اٿم، پر پوءِ به الائي ڇو مان ان حوالي سان مطمئن پئي رهيو آهيان ته هن دؤر جي ڪافي تڪڙو لکندڙ گهڻن همراهن کان آئون هروڀرو ڪو ذهني طرح پوئتي پيل به ڪونه آهيان، توڏانهن مون ڪافي اهڙيون شيون موڪليون آهن، جيڪي 1986ع ۾ مون لکيون يا ترجمو ڪيون هيون ۽ اهڙيون ڪافي پراڻيون شيون اڃا تائين رف لکيون پيون آهن.
خير ان قصي کي ڇڏيون ٿا. تون ٻڌاءِ ڪيئن پيو وقت گذارين. سياسي حوالي سان ڇا پيو ڪرينءَ. پاڻ ته يار تنگ اچي ويا آهيون سياست مان. رڳو ٺڳي ۽ منافقت کانسواءِ ٻيو آهي به ڇا. هينئر به ڏس. هڪ طرف اهي ليڪچر به ڏين ٿا ته هن ملڪ ۾ ڪوبه حق ملڻ مشڪل آهي ۽ ڪنهن به شيءِ جي ڪابه ضمانت ڪانه آهي ته ٻئي طرف چونڊن ۾ اهي ائين لهي پيا آهن ڄڻ سنڌ جي سڀني سورن جو واحد علاج سندن اسيمبليءَ ۾ وڃڻ آهي، پليجو هڪ طرف آهي ته سنڌ قومي اتحاد ٻئي پاسي. هوڏانهن ”خاد مان سنڌ“ جو پنهنجو پليٽفارم آهي. هڪ طرف ووٽ جي اهميت ٿا بيان ڪن ته ٻئي پاسي سنڌين جي ووٽ کي پاڻ هٿ سان ورهائي رهيا آهن. جيڪڏهن غداري ۽ سچائيءَ جو مسئلو آهي ته پوءِ حفيظ ۽ پليجي ۾ ڪو فرق آهي ڇا؟ يا وري حميده کهڙو، ممتاز ڀٽي ۽ حميد جتوئي صاحب وارا وري ڪي واقعي سچا سنڌ دوست آهن ڇا؟! سائينءَ سڳوري به ڄام صادق ۽ پاڳاري جي ته هينئر ئي حمايت ڪري ڇڏي آهي. هي پراڻا جاگيرداري هيئت رکندڙ سياستدان سچي پچي مان ته سمجهان ٿو ته اسان جي مفادن وٽان قطعي سياست ڪونه پيا ڪن.
ادبي دنيا ۾ جيسين ڪا ذاتي بهترين تخليق نه سرجيان تيسين ترجمن ذريعي پاڻ کي زنده رکڻ ٿو گهران. مون تمام گهڻا ترجما ڪيا آهن جيڪي سٺن موضوعن تي آهن، جيڪڏهن تون سهڪار ڪندي ته ڇپجي ويندا نه ته اهي رف ئي پيا هوندا.
ذاتي زندگي ذليل نموني گذاري رهيو آهيان، پرائمري ماستر آهيان، پگهار مان گذر ڪونهي، ٻارن سان مٿو ڌار ۽ اجايون سجايون سوچون ڌار. چوويهه ڪلاڪ ائبنارمل ۽ اپ سيٽ.
تون به ڪو پنهنجو قيمتي وقت ڪڍي تفصيلي خط لک ۽ پنهنجين نيڪ سوچن ۽ خيالن کان آگاهه ڪر.
تنهنجي موٽ جو منتظر
سارنگ سهتو
*
17 ڊسمبر 1990ع
پيارا يوسف سدا خوش هجين شال!
ڀاءُ! تنهنجو خط ڪافي ڏينهن اڳ ۾ مليو، پر جواب ۾ دير ٿي ان لاءِ معافي. ڪجهه گهرو مسئلن اچي گهيراءُ ڪيو آهي، ان ڪري ذهني طور ڏاڍو ڊسٽرب ٿي ويو آهيان. مواد ڪافي پيو آهي پر فيئر ڪرڻ پُڄي ئي ڪونه ٿو. باقي تنهنجا سوين احسان آهن.
توهان خط ۾ پنهنجي سياسي توڙي ذاتي حال احوال کان واقف ڪونه ڪيو آهي. سو مهرباني ڪري ايندڙ خط ۾ ضرور پنهنجي سوچ کان واقف ڪندا.
ادا! هڪڙو ٻيو عرض آهي ته منهنجو هڪڙو پيارو دوست آهي ’فياض حسين چَنڊ ڪليري‘ ان عبرت مئگزين ۾ ”هڪ شاعر“ لاءِ مواد موڪليو آهي، ڪافي وقت ٿيو اٿس، پر همراه کي وارو نه مليو آهي، سو مهرباني ڪري اهو سندس تعارف سميت عبرت مئگزين ۾ هلارائيندا ته مهرباني. سندس تعارف به مون لکيو آهي. هونئن آئون پنهنجي نالي ڇپائڻ يا دوست جي مقبوليت وڌائڻ جي حوالي کان ڪونه ٿو چوان، پر هي نوجوان آهن، هنن ۾ اڳتي وڌڻ جو جذبو آهي، صلاحيتون آهن، سٺو لکن پيا، ان ڪري کين اڳتي اچڻ جو موقعو ڏيڻ گهرجي. باقي اسان وٽ ياري باشيءَ جام هلي ٿي، ان ڪري ڪيترا ويچارا سٺا شاعر ۽ اديب يا ته مايوس ٿيو وڃن يا وري کين مناسب مقام ڪونه ٿو ملي. اميد ته اها واهر ضرور ڪندا ۽ فياض جي حوالي سان سنڌ ۾ ٻيا به جيڪي نوجوان ۽ سٺو لکندڙ آهن انهن کي به اڳتي اچڻ جو موقعو فراهم ڪندا، اهو اوهان جو فرض آهي ۽ منهنجو عرض آهي. ٻيو ڪل خير آهي، وڌيڪ حال احوال نارمل ٿيڻ کانپوءِ لکبا. وسيم سومري تعارف لاءِ توهان کي خط لکيو هو مليو يا نه.؟
اوهان جو
سارنگ سهتو