يوسف رستماڻي
جيهي تيهي ذات جي، جنبش ناهي جاءِ،
مون سان هلي ساء جا جيءَ مٺو نه ڪري.
(شاهه)
منهنجا مٺڙا مانوارا دوست يوسف رستماڻي
شال سدائين سکيو هجين!
تون ڪجهه ڏينهن کان ڏاڍو ياد پيو اچين، سوچيم خط لکان، پر وري سوچيم ته پاڻ خط ڪونه ٿو لکي ۽ وساري ڇڏيو اٿائين ته پوءِ آئون ڪيئن ياد ڪيان ۽ خط لکانس. خير تو مون کي وساري ڇڏيو، ۽ خط پٽ کان به محروم ڪري ڇڏيو اٿئي، پر آئون ياد ڪيائين پيو ۽ هي پترڙو به موڪليائين پيو، اميد اٿم ته ملندئي ۽ خوش ٿيندين.
هن خط ۾ اڄ هڪ خوشخبري به لکائين پيو، جيڪا سمجهان ٿو ته توکي بلڪل خوشخبري ڪانه لڳندي ۽ ائين به ممڪن آهي ته تون مون سان تعلقات به ٽوڙي ويهي رهين. پر ٻيلي ائين نه ڪجانءِ. تون منهنجو سٺو دوست آهين (گهٽ ۾ گهٽ آئون ته ان خوش فهميءَ ۾ مبتلا آهيان، باقي تون ان ڳالهه کي ڪيتريقدر ٿو مڃين سا پروڙ ڪانه اٿم) تون مون کي وساري ڇڏيندي ته مون کي گهڻو يا ٿورو پر ڏک ضرور ٿيندو. زندگيءَ ۾ ڏاڍا ٿورا ماڻهو مليا آهن، جن کي مون چاهيو آهي، پر افسوس ته انهن منهنجي چاهت جو ڪو به خير مقدم نه ڪيو آ ۽ مون کي گهڻو ڪري ته ڀلائي ڇڏيو آ. لڳي ٿو ته تون به انهن ماڻهن جي صف ۾ شامل ٿيڻ جا سانباها ڪرين پيو، جي سانباها نٿو ڪرين ته هن خط کانپوءِ ضرور انهن جي صف ۾ شامل ٿي ويندين. پر مان توکي وري به ايترو چوندس ته ”پاڻ آزاديءَ جا قائل آهيون، پوءِ اها انفرادي هجي يا اجتماعي هر ماڻهوءَ کي پنهنجي سوچن ۽ ويچارن رکڻ جو پورو پورو حق آهي، پر شرط اهو آهي ته اها آزادي اهي سوچون ۽ ويچار انسانيت جي عظمت جا انڪاري نه هجن ۽ ان جي خلاف ڪم نه ڪن.“ ته ٺيڪ. تون به اهو ئي نظريو رکين ٿو نه! ته پوءِ تون مون سان نه ڪاوڙجانءِ، بلڪ آئون ته چوان ٿو ته تنهنجو به ڀلو ان ۾ آ ته تون به مون سان اچي مل. ته پوءِ مون هڪ اهڙي ئي نظرئي جي پيروڪارن جي لسٽ ۾ نالو ڳڻايو آهي، جيڪي انسانيت جي آزادي، سک ۽ امن لاءِ جدوجهد ڪن ٿا. جن جو چوڻ آهي ته براين، بدعنوانين ۽ جهيڙن جهڳڙن جو ۽هڪ ٻئي جي استحصال جو بنياد ذاتي ملڪيت آهي. لحاظھ ذاتي ملڪيت جو خاتمو جيڪڏهن آندو وڃي ۽ اشتراڪي (برابريءَ وارو) نظام جيڪڏهن نافذ ڪيو وڃي ته اهي سڀ برايون ۽ جهيڙا جهڳڙاختم ٿي سگهن ٿا. ۽ ٻيو ته طبقن جو خاتمو، هاري ۽ زميندار طبقو، مزدور ۽ سرمائيدار طبقو، مالڪ ۽ نوڪر طبقو، وغيره جو خاتمو. پر ذاتي ملڪيت جي خاتمي سان انهن طبقن جو خاتمو ازخود ٿي ٿو وڃي. اسان جو (انسانيت جي نظرئي جي پيروڪارن جو) خيال آهي ته سڀني تضادن جو (قومي تضاد وغيره) جڙ (بنياد) طبقاتي تضاد آهي، تنهنڪري طبقاتي تضاد جو بنياد جيڪڏهن ڊاٺو وڃي ته اهي ٻيا سڀ تضاد (قومي تضاد وغيره) پاڻهي ختم ٿي وڃن ٿا.
اسان چؤن ٿا ته پنجاپي، پٺاڻ ۽ بلوچ هتي ان ڪري ٿو اچي ته کيس پنهنجي وطن ۾ ڪوبه روزگار ڪونه ٿو ملي. هو بُکيو آهي، تڏهن ٿو بک جي باهه کي اجهائڻ لاءِ مجبور هيڏانهن اچي. اسان جا ماڻهو ڀلا سعودي عرب يا دبئي وغيره روزگار لاءِ ڇو ويندا آهن،ان لاءِ نه ته هتي کين نه صحيح روزگار ٿو ملي ۽ نه وري صحيح پگهار. هو مجبورن سعودي عرب يا دبئي وغيره وڃن ٿا، نه ڪي شوق سان. ڀلا جيڪڏهن هنن کي هتي صحيح روزگار ملي ۽ صحيح پگهار ملي ته پوءِ هو سعودي عرب يا دبئي وغيره ويندا؟ نه قطعي نه. بلڪل ائين پنجاپي، پٺاڻ ۽ بلوچ هتي مجبورن اچن ٿا. انهن کي اتي روزگار ڪونه ٿو ملي، تڏهن ٿا هيڏانهن ڀڄن، بُک جي باهه کي اجهائڻ لاءِ. نه ته ڪنهن کي شوق رکيو آهي، جو پنهنجي وطن ۾ سڀني سهوليتن هوندي مٽن مائٽن کي ڇڏي، پرديس ۾ وڃي نوڪري ڪري.
قومي تضاد کان اسان قطعي انڪار ڪونه ٿا ڪريون، اسان چؤن ٿا ته بابا اوهان جي اها ڳالهه سؤ في صد سچي ته اسان وٽ قومي تضاد اُڀريل آهي، پر ان جي حل ڪرڻ جو اهو طريقو ڪونهي، جيڪو اوهان چؤ ٿا. اوهان صرف سنڌ جي آزادي چاهيو ٿا، پوءِ اها ڪير به وٺي ڏئي، آمريڪا يا برطانيا يا ڀارت. اوهان کي ليڊر جي ضرورت آهي، پوءِ اهو ڪير به ٿئي، جي ايم سيد يا جتوئي، حميده کهرو يا ممتاز ڀٽو. اوهان واقعي سنڌ سان سچا، اوهان جي سچائيءَ کان انڪاريءَ کي منهن تي موچڙو، پر اي مسٽرؤ! توهان ڪڏهن اهو سوچيو آهي ته جي ايم سيد يا جتوئي، حميده يا ممتاز اوهان سان ڪيترا سچا آهن.ا نهن کي اوهان سان (سنڌي ورڪرن ۽ عوام سان) پيار ڪونهي، پر انهن کي پنهنجي مفادن سان پيار ضرور آهي. انهن کي سنڌ جي آزاديءَ جي ايتري ڳڻتي ڪونهي، جيتري سنڌ جي تخت نشيني هٿ ڪرڻ جي. انهن جو ڪو مفاد اوهان سان گڏ آهي. ان ڪري هو اوهان سان گڏ هئڻ جي هام هڻن ٿا ۽ اهو مفاد آهي. سنڌ جي تخت نشيني. اسان چوندا آهيون ته سموري سياست طبقاتي آهي. هر طبقو پنهنجي مفادن بچائڻ لاءِ سياست ڪري ٿو. اها ڳالهه ته تون به مڃيندين ته جتوئي، جي ايم سيد، حميده ۽ ممتاز مٿئين طبقي جا ماڻهو آهن، انهن جو ۽ اسان جا مفاد هڪجهڙا ڪونهن. ڀلا سڀاڻي کڻي انهن جي اڳواڻيءَ ۾ اوهان جيڪڏهن آزادي وٺي به ويو، ته به اوهان کي ان مان ڪو به فائدو ڪونه رسندو ۽ نه ئي اوهان جو استحصال گهٽبو. بلڪه اوهان جو استحصال بدستور جاري رهندو، اوهان جنهن ظلم جي چڪيءَ ۾ هينئر پيسجي رهيا آهيو، آزاديءَ کانپوءِ به ساڳي ئي چڪيءَ ۾ پيسجندا رهندؤ. پر فرق صرف هي ايندو ته استحصال ڪندڙ هٿ بدلبا. اوهان تي ظلم به ساڳيو ئي ٿيندو رهندو، پر ظلم ڪندڙ مشينريءَ ۾ چئينجنگ ضرور ايندي. ڇا آزاديءَ کانپوءِ جي ايم سيد، جتوئي، حميده يا ممتاز پنهنجون جاگيرون ۽ سرمايو غريب سنڌين ۾ ورهائي ڇڏيندا ۽ نه بلڪل نه. بلڪ هو ان کان به وڌيڪ ان ۾ اضافو ڪندا. اوهان کڻي ائين به چؤ ته اسان آزاديءَ کانپوءِ انهن وٽ اهي جاگيرون ۽ سرمايو رهڻ ڪونه ڏينداسون. ته ان جو جواب هي آهي ته اول ته اوهان ائين ڪري نٿا سگهو، ڇو ته ليڊرشپ هنن جي هوندي، نه ڪي توهان جي. پر کڻي ائين ڪرڻ لاءِ اوهان اڳتي وڌي به اچو ته به اوهان انهن کان جاگيرون يا سرمايو نٿا کسي سگهو ۽ نه وري هو اوهان کي ايتري آزادي ڏيندا. ذرا سوچڻ جي ڳالهه آهي ته جيڪو ماڻهو (جي ايم سيد) هن وقت هيتري پئسي هوندي پنهنجي ڪنهن ڪارڪن کي (جيڪو ڏينهن رات تحريڪ لاءِ ڪم ڪري ٿو) ٽي سؤ رپيا مهيني تي نٿو ڏئي سگهي، سو توهان کي ڇڏيندو ته توهان منهنجي سموري ملڪيت غريبن ۾ ورهائي ڇڏيو. توهان جون ڌڄيون اڏائي ڇڏيندؤ. متان ڪو ٻيو سٺو خيال ڪيو هجيوَ. هي طبقاتي مفادن جي ڳالهه آ پيارا.
توکي خبر آهي اي ميان! ته قومي آزاديءَ جي تحريڪ پوءِ اها ڪيتري به ترقي پسند ڇو نه هجي لازماً پٺتي پيل قومي سرمائيدارن طرفان ئي شروع ڪئي ويندي آهي. انهن ۾ انهن جو پنهنجو مفاد هوندو آهي نه ڪي پنهنجي قوم جي هيٺئين طبقي جو، انهن کي ته اهوسور پيو کايو ويندو آهي ته اسان جي مٿان هڪ هٽي ڌارئين قوم جي سرمائيدار جي آهي. لحاظھ ان هڪ هٽيءَ کي ٽوڙڻ لاءِ ۽ پنهنجي هڪ هٽي قائم ڪرڻ لاءِ هن وٽ اهو هڪ واحد رستو هوندو آهي ته هو قومي آزاديءَ جي تحريڪ شروع ڪرائي ۽ قوم پرستيءَ کي اُڀاري. هن کي اوهان تي ٿيندڙ ظلم جو احساس ڪونه هوندو آهي، پر هن ويچاري کي ته اهو درد هوندو آهي ته سرمائي جي هڪ هٽيءَ جي دوڙ ۾ آئون پوئتي آهيان. هن کي اهو احساس ڪونه هوندو آهي ته منهنجا هم قوم هيٺين طبقي جا ماڻهو ڏاڍ جي گهاڻي هيٺ پيا پيڙجن ۽ انهن جي ان ڏاڍ جي گهاڻي مان جان آجي ڪرايان، پر ان کي ته رڳي اها لوري لڳل هوندي آهي ته ڪيئن به ڪري ڌاريون سرمائيدار هتان هليو وڃي، جيڪو مون کان زور آهي ۽ ان جي جاءِ آئون سنڀاليان ۽ سڄي ملڪ مٿان منهنجي سرمائي جي حڪمراني هجي ۽ ساڳي ئي ڏاڍ جي ڪهاڻيءَ ۾ گهڻي کان گهڻا ماڻهو پيڙيان. ٻين لفظن ۾ ته هن ويچاري کي ائين سمجهه ته اوهان جو ايترو احساس ضرور هوندو آهي ته منهنجي قوم جي هيٺئين طبقي جي ماڻهن کي ڌاريون سرمائيدار پيو ظلم جي گهاڻي ۾ پيڙهي (۽ آئون ان ڪم کان محروم آهيان)، تنهنڪري اهو هتان هليو وڃي ۽ آئون پنهنجي هم قوم هيٺئين مزودر طبقي تي وڌ کان وڌ ظلم جا پهاڙ ڪيرايان. ها، ها، هم قوم سرمائيدار کي پنهنجي هيٺئين طبقي جو ايتروئي احساس هوندو آهي ۽ بس...
قصو ڪوتاه ته آئون اڄڪلهه طبقاتي سياست جو قائل ٿي ويو آهيان، ۽ مون جيان هر انسان کي ان جو قائل ٿيڻو پوندو، خود توکي به. منهنجي پارٽي جيڪا مون هن وقت جوائن ڪئي آهي، اها هر قوم جي ثقافت، تهذيب و تمدن، سرحدي حد بندي ۽ هر قوم جي قومي ٻوليءَ جو تحفظ ڪري ٿي. البته اهو به چئي ٿي ته پاڪستان جي چئن ئي قومن جا ماڻهو جيڪي هڪ ئي وقت مٿئين طبقي جي ظلم جو شڪار ٿي رهيا آهن، گڏجي مٿئين طبقي خلاف جدوجهد ڪن.
اڇا ته يوسف، تون هاڻي سمجهي ويو هوندين ته مون ڪهڙي پارٽيءَ ۾ شموليت اختيار ڪئي آهي. ته ڊي.ايس.ايف. ها يوسف، ڏاڍي وقت کان ڪٽيل هوس سياست کان، پاڻ وٽ ته سڀ سياسي ماڻهو مون کان نفرت ڪندا هئا، سواءِ خاڪي جوئي ۽ هڪ ٻه ٻين جي. مون سان سياست جي شروع واري دؤر ۾ جيڪا تعدي ڪئي وئي، تنهن جي توکي پڪ خبر آهي. سرفراز جي چوڻ تي لڳي منظور وارن مون کي ڪيترو ننديو، ان جي خبر ته صرف هن هڪ مظلوم کي آهي. ٻيو ڇا ڄاڻي ان بابت. تعجب جي ڳالهه آهي ته تو وارو يار منظور ميراڻي، مون کي اڄ به صرف اهو ئي سمجهندو آهي ته هي هڪ واهيات سياسي ڇوڪرو آهي، جيڪو صرف ٻين جي عقل تي هلندو آهي. آئون ڪڏهن به ڪٿي به ڪا ڳالهه پيش ڪريان ته منظور هي جملو ضرور چوندو ته ”اڙي توکي ڪهڙي خبر“ ۽ ڄڻ ڄاڻ جو ڀنڊار صرف هي مڙس آهن. باقي اسين ٻيا مڙئي ائين واهيات آهيون، جيڪي دنيا کان صرف ڪٽيا، پنهنجيءَ ۾ پورا آهيون. هڪ ٻه مثال به ڏيائين ٿو: ”ڀٽ شاه تي هڪ سال جيڪو اوهان طرفان ميلو لڳايو ويو، ان تي جنهن مهل تون گم ٿي وئين ان وقت تاج، منظور ميراڻي ۽ ٻيا ڇوڪرا ائين مڙئي عام ڪچهري ڪري رهيا هئا. (انهن ۾ آئون به هوس) ته هڪ ڇوڪري شاهه لطيف جي لڌل بيتن تي مشتمل ڪتاب ”املهه اڻ توريا“ مون کان ڏسڻ لاءِ ورتو، جيڪو منهنجي هٿ ۾ هو ته مون هن کي ڪتاب ڏيندي چيو ته يار هن ۾ نالو لطيف جي نون لڌل بيتن جو ڏنو اٿن، پر ان ۾ کوڙ بيت اهڙا به آهن جن ۾ تخلص اچي ٿو ته ”اديون شاهه عنايت چئي“ ته پوءِ اهي بيت لطيف جا ڪيئن ٿيا. تنهن تي منظور ميراڻيءَ مون کي گهٽ سمجهندي چيو ته هي ڀيڻان چر، توکي ڪهڙي خبر، سيد غلام مصطفيٰ شاهه وارن ڇپايو آهي، انهن تصديق ڪئي آهي، هي وري انهن کان به ڄڻ ڪر وڌيڪ ڄاڻ ٿو رکي. منهنجي بيعزتي ته ٿي، پر مون کڻي ڪنڌ هيٺ ڪيو. وري گهڻن ڏينهن کانپوءِ نوابشاهه جي ادبي سنگت ۾ سڄڻ چيو ته جيڪو ڪتاب شاهه لطيف جي نون لڌل بيتن تي آيو آهي، ان ۾ ڪجهه بيتن ۾ تخلص آهي ته ”اديون شاهه عنايت چئي“ تنهن ڪري ان تي ڪنهن اديب کان ڪو ليڪچر وٺجي ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرائجي ۽ لطيف جا بيت جيڪي ناهن، اهي ڌار ڪجن. منظور ميراڻي به ويٺو هو ۽ چيائين ته ها، اها سٺي ڳالهه آهي ان جي تصديق ٿيڻ گهرجي. ته سهندئي فرق. اها ساڳي ڳالهه جڏهن مون ڪئي تڏهن خراب هئي ۽ جڏهن ٻئي ڪئي ته ڀلي ٿي وئي. گهڻا مثال آهن اهڙا اڃا. دل ۾ هيڏا سارا فٽ آهن يوسف، پر ٺلهي پاڻيءَ کي ولوڙڻ مان ڇا حاصل. هو مون کي ذليل، واهيات ۽ اڻ ڄاڻ ڇوڪرو سمجهن ٿا. آئون چوان ٿو ته ڀل مون کي سمجهن، ڇو ته منهنجي ذلالپ ۽ اڻ ڄاڻائي وقت پاڻهي ثابت ڪندو. پر هاڻي مونکي انهن جي ضرورت ڪونهي. منهنجو پنهن جو رستو آهي. مونکي جي سلام ڪندا ته جواب ڏيندو مان نه ته شل خوش هجن.
آخر ۾ ايترو چوندس ته نظريو پنهنجي جڳهه تي آهي ۽ دوستي پنهنجي جاءِ تي. ساٿ جي ڏيندي ته وڏيءَ خوشيءَ سان نباهبو، پر جي تون به هاڻي نفرت لائق سمجهين منظور وانگر ته پوءِ يار شل سدائين خوش هجين. آئون توکي ڇا ٿو ڪري سگهان. ايترو سو ضرور چوندس ته تون ڀل مون کي نه ته گهٽ ڳالهاءِ جانءِ ۽ برو ڀلو چئجان، پر آئون تو لاءِ ڪجهه به ڪونه چوندس، سواءِ ان جي ته ”يوسف، ڪنهن وقت ۾ منهنجو سٺو دوست هو.“ چڱو هاڻي هلون پيا، جي جواب لائق سمجهي ته لکجان نه ته تنهنجي مرضي.
پنهنجو پاڻ لاءِ صرف ايترو چوندس ته مون جڏهن ڪڏهن به ڪا توکي تڪليف ڏني هجي ته معاف ڪجان. آخر فيصلو به اهو ئي لکان ٿو ته يوسف مون کي معاف ڪجانءِ.
اڃان تو منجهان، ڪک ڇتي رت نڪري،
منهن ۾ محبوبن جا، ڪيئن جهليندي گهاء،
سو تون ڪڄاڙياءِ، سڪڻ جون سڌون ڪرين.
(شاهه)
تنهنجو (جي سمجهين)
سارنگ سهتو
*