سليم تنيو
نوابشاهه
سليم!
سمجهه ۾ نٿو اچيم ته توکي ڪيئن ٻڌايان ته وقت جي ظالم وهڪري مون سان ڪهڙو نئون وَيل وهايو آهي. اصل ۾ آئون هڪ وڌيڪ محروميءَ جو شڪار ٿيو آهيان. بابا جي محرومي، ها، سليم، ”بابا“ لفط هاڻي مون لاءِ ڏاڍو اجنبي بنجي ويو آهي. ڪوبه ته ڪونه آهي، جنهن لاءِ مان هاڻي اهو لفظ استعمال ڪري سگهندس.
بابا جي وفات جو، جيڪڏهن تڪليف ڪري سگهين ته اياز ۽ مجيب کي پڻ ٻڌائي ڇڏجان.
تنهنجو
سارنگ سهتو
*
پيارا سليم!
مون هاڻي تنهنجو موڪليل خط پڙهيو آهي ۽ ستت ئي جواب لکي رهيو آهيان. تنهنجا خط مون منجهه سدائين نوان جذبا ۽ اُمنگون پيدا ڪندا آهن. سچ پچ ته مون لاءِ انتهائي سرهائيءَ جا لمحا هوندا آهن، جڏهن ڪنهن سنگتيءَ جو پتر پڙهندو آهيان ۽ اڄ تنهنجو خط ملڻ مهل آئون ٻيڻو خوش آهيان. اهو ان ڪري جو هڪ ته مون زندگيءَ بابت ڪجهه مثبت فيصلا ڪيا آهن ۽ انهن تي عمل پيرا ٿيڻ لاءِ سوچي ئي رهيو هوس ته مٿان تنهنجو ناصحانه خط مليو، جنهن من ۾ ڪرموڙيندڙ جذبن کي وڌيڪ بيدار ڪيو. بهرحال مان تنهنجو تمام گهڻو شڪر گذار آهيان، جو تو منهنجي هن هيڻي حال ۾ واهر ڪئي آهي. مان جڏهن به مايوس ٿيندو آهيان ۽ بي راهه رويءَ جو شڪار ٿيڻ لڳندو آهيان، تڏهن تنهنجا ٻاجهارا ٻول مون کي راهه راست / سڌي رستي تي آڻيندا آهن. تون مون لاءِ انڌيري ۾ اهو ڏيئو آهين، جنهن جي لاٽ سهاري مان پنهنجو پيچرو لهان ٿو. تنهنجي شخصيت مون لاءِ تمام گهڻي مانائتي آهي، ڇو ته تو سدائين مون کي وقتائتي موٽ ڏيئي، مون کي بي انت بَحر ۾ ٻڏڻ کان بچايو آهي. آئون اميد ٿو رکان ته تون سدائين ائين پنهنجي پيار جا ڪڪر مون مٿان وسائيندي رهندين.
سليم! هر ماڻهوءَ جي شخصيت جي تباهه ٿيڻ جا ڪي تاريخي ۽ مادي سبب هوندا آهن ۽ اسين جيڪي پاڻ کي حساس سمجهون ٿا ۽ آهيون به، تن جي مايوس ٿيڻ جا به ڪي سبب هئا. ان مايوسي ۽ برائيءَ جي ڌٻڻ ۾ مان ڪو اڪيلو نه ڦاٿو هوس، پر اسان جا اڪثر جينيئس نوجوان ان جو شڪار ٿيندا رهيا آهن، پوءِ ڪن پير سنڀالي ورتا ۽ واپس ورڻ جي ڪوشش ڪيائون ته ڪي آخر آتم هتيا/ خودڪشي ڪري ان قصي جو اختتام ڪري ويا ۽ آئون سدائين ٻُڏتر جو شڪار پئي رهيو آهيان، ڪڏهن مثبت ته ڪڏهن منفي سوچ جي گهيري ۾ رهيو آهيان، آئون. منهنجي اندر جي انسان خاص طور تي تڏهن کان ڀُرڻ شروع ڪيو، جڏهن اسان جي پارٽيءَ ۾ ٽوڙ ٿيو. ڄام ساقي جنهن جي شخصيت اسان لاءِ انتهائي مقدس هئي ۽ اسان هن کي سچائي جو مجسمو سمجهندا هئاسين، پر جيل مان نڪرڻ کانپوءِ اسان جلد ئي محسوس ڪيو ته هو، ايترو عظيم ۽ سچو نه هو، جيترو اسان هن کي سمجهيو هو. اهي دوست جن پارٽيءَ لاءِ سڄي عمر وقف ڪري ڇڏي هئي ۽ سندس شخصيت اُڀارڻ ۾ به اهم رول ادا ڪيو هئائون، تن جي ٿورن اختلافن رکڻ ڪري سخت مخالفت ڪئي وئي ۽ مٿن هڙا الزام لڳايا ويا، جيڪي فريب ۽ ڪوڙ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه هئا. ڪجهه وقت بعد مون ڄام ساقي سان ملاقات ڪئي ۽ ڪافي ماڻهن جي مجمعي ۾ مون کانئس پڇيو ته ”ٻڌو اٿئون ته اوهان امداد چانڊيو ۽ مير ٿيٻو لاءِ اهو ٿا چئو ته انهن غوث علي شاهه کان پارٽيءَ کي ٽوڙڻ لاءِ پئسا ورتا آهن.“ تنهن تي هن صاحب چيو ”ها بلڪل اها ته حقيقت آهي. هو ماڻهو گورنمينٽ جا ايجنٽ هئا.“ مون سوچيو جن ماڻهن هن جي شخصيت اُڀارڻ ۽ پارٽيءَ کي پروان چڙهائڻ لاءِ پنهنجو ذاتي مستقبل تباهه ڪيو، جيل ڪاٽيا، سي ايجنٽ هئا ۽ هي خود/پاڻ سڳورو ۽ شريف آهي، ان بعد سنڌ مان ۽ (مختيار) باچا خان سان سرحد ۽ بلوچستان مان پارٽيءَ جي ان رويي ڪري، پوري ملڪ مان ماڻهن پارٽي اندر هڪ گروپ ٺاهيو.
بهرحال هاڻي نئين عزم ۽ نئين آزاديءَ سان مون ڪم ڪرڻ جو سوچيو آهي. آشا اٿم ته هاڻي تون مون کي مايوس نه ڏسندين. مان عنقريب توکي پنهنجي آئنده جي لائحه عمل بابت واضح ٻڌائيندس. ۽ ممڪن آهي آئون توکي پنهنجي نئين پروگرام ۾ شريڪ ٿيڻ جي دعوت به ڏيان. يا اهو انساني زندگي جو پيچيده پيچرو آهي ئي، اهڙو ڪڏهن صاف سٿرو ته ڪڏهن ڪنڊن سان ڀريل، ڪڏهن اونداهه ته ڪڏهن روشنيءَ مان لنگهندڙ نيڪ تمنائن سان.
اوهان جو
سارنگ
*
مِٺا سليم!
نوابشاهه
اهو سچ آهي ته آئون تو جهڙن دوستن کي خط لکڻ واري معاملي ۾ حد کان وڌيڪ سست ٿي ويو آهيان. منهنجي توکي خط نه لکڻ جو هڪڙو ڪارڻ حالتن جو ساڳئي گردان تي ڦرڻ آهي. ڪجهه به نئون نه آهي، حالتون هڪ جاءِ تي بيٺيون آهن، تبديلي ڪا اچي به ٿي ته نوان درد ۽ پريشانيون کڻيو ٿي نروار ٿئي. تخليقيت/ تخليقي جذبو/ سگهه به نه رهي آهي. ڀلا رڳو دوستن ڏانهن درد ڀريا خط لکڻ ڪا سٺي ڳالهه ته نه آهي نه ڪڏهن ڪڏهن هڪ جنون اچي سوار ٿيندو آهي ته بنا دير تو وٽ اچي ٺڪاءُ ڪجي، پر ان احساس کي عمل جو روپ نه ڏئي سگهبو آهي. حال احوال گهڻا آهن، تو وٽ به ”دردن جا داستان“ ڪيئي ڪٺا ٿيا هوندا ۽ مون وٽ به ڪجهه سورن جو سامان آهي. اچ ته شيئر ڪريون. ها، هاڻ ملبو ته ايترو وقت ڪٺي رهبو. جيترو هڪٻئي مان جيءَ نه ڀرجي. Sociology ۾ ايم اي جو پروگرام ٺاهيو هو، ان کي ڪٿي پهچايئي. مون تو واري ان مضمون ۾ ايم.اي. پريويس جو امتحان ڏنو آهي، دعا ڪر ته سٺيون مارڪون اچن ته ان مضمون ۾ ڪميشن جو پروگرام ٺاهجي.
Sociology تي موجود لٽريچر لاءِ آتو آهيان هجئي يا ڪٿي نظر اچئي ته موڪلجان/ کنيو اچجان.
ڳالهيون پيٽ ورن ۾، وڌي وَڻُ ٿيون،
پر سي مون نه ڪيون،گوشي پرين نه گڏيا.
(شاهه)
تنهنجو
سارنگ
*
15 جولاءِ 1987ع
نوابشاهه
سليم ڀاءَ!
وري آ رسيو اڄ نئون گهاءُ
پيارا! زندگي به عجيب شيءِ آهي ڪڏهن ته ڏکن جي رڻن ۾ رلائي ٿي، ڪڏهن وري سُکن جي سيج سمهاري ٿي ته ڪڏهن وري عشق جي ور چاڙهي ٿي، ڪڏهن ته دل گهرين دوستن سان ملائي ٿي ته ڪڏهن وري تنهائيءَ جو زهر پياري ٿي. هي اسان جو گهر آ ۽ هن گهر جي هر ڪنڊ ۽ پاسي مان پڙلاءُ ٿواچي ته ڪوئي هو، هن گهر جو ڀاتي جو هليو ويو، شايد وري نه اچڻ لاءِ، لاڳاپا لاهي. اسان جو گهر اٻاڻڪو آ، اسين هيسيل آهيون، ائين ڄڻ گهر اسان کي ڳهي ويندو.
خير ڇڏ ان ڳالهه کي، وڃڻ وارن جو ڪهڙو ويهي سوڳ ملهايون، هو پٿر هئا، سندن دل ۾ اسان جي سچائيءَ جي باوجود به اسان لاءِ سخت نفرت هئي. شل خوش رهن، پنهنجي نئين آشياني ۾ اسان جي منزل اڃان آڳاهين آ، اسين تڪڙا، ڪي ڍلا، اوڏانهن رڙهندا رهنداسون، اسان جو قافلو اجتمائي جياپي لاءِ اڳتي وڌي رهيو آ، نه ڪي انفرادي جياپي لاءِ.
مون پڻ توکي خط لکڻ جا سانباها پئي ڪيا، پر ڪجهه سستي ڪجهه وري ذهني پريشانيءَ سبب هٿ قلم طرف وڌي نه سگهيو، پر هينئر جڏهن اوهان جو خط مليو، تڏهن لازم سمجهيم موٽ ڏيڻ ۽ الجهيل ذهن هئڻ باوجود به سلجهيل ڳالهيون ڪرڻ جي ڪوشش پيو ڪريان، ناڪام ويو هجان ته معاف ڪجانءِ، توهان کي بس تي ڇڏي خاڪي جويي وٽ واپس آيس ته امير حمزو ويٺو هو، جنهن سان ڪنهن اشاعتي سلسلي جي باري ۾ ڪافي مثبت گفتگو ٿي، ٻئي ڄڻا آخر ۾ ان ڳالهه تي متفق ٿياسون، ته پاڻ کي عنقريب پهريون ننڍڙو ڪتابچو ڪڍڻون آ. جنهن ۾ هڪ شاهڪار ۽ ڌماڪو ڪڍائيندڙ ڪهاڻي، هڪ مضمون ۽ آخري پٺئين صفحي تي هڪ غزل، نظم يا وائي. خرچ، فائدي ۽ نقصان ۾ ٻئي اڌو اڌ، مواد لاءِ ڪهاڻي آ امرجليل جي ”سرد لاش جو سفر“، هڪ سائنسي مضمون ”ڪائنات ڪيئن وجود ۾ آئي؟“ شاعري لاءِ سوچئون پيا. امير سان اهو معاهدو ڪري هتي پهتس ۽ ڪجهه نوجوان توڙي جهونن اديبن کان رايا وٺڻ لاءِ نڪري پيس. جن صلاح ڏني؟ ته ٻه ڳالهيون آهن يا ته اهڙا هڪڙا پندرهن ميمبر ڪيو جيڪي اوهان کي سئو سئو رپيا ڏين، هر ٽن مهينن بعد ۽ پندرهن سئو کن ڪيو، چندو، هيڏو سارو شهر آ ٻڌي ڪري نڪري پوندئو ته گهڻون ڪجهه ٿي ويندو ۽ پوءِ انهن ٽن يا چئن (جيڪي ٿين) هزارن مان ڇپايو ڪو اهڙو ڪتاب جيڪو هٿو هٿ هلي وڃي ۽ اهڙا ڪتاب اسان جي نواب شاهه جي اديبن جا پڻ آهن ۽ ٻي ڳالهه هيءَ ته جيڪو به مواد چونڊيو، ان کي ڪنهن سٺي رائٽنگ (تو جهڙي) واري کان لکرائي سئو يا ٻه سئو ڪاپيون ميدان تي آڻيو فوٽو اسٽيٽ ڪرائي. جيڪو هڪ ته سستو ٿيندو، ٻيو ته جلد وڪرو ٿي ويندو، ٽيو ته نقصان گهڻو ڪري ڪونه پوندو. آئون في الحال پوئينءَ ڳالهه سان سهمت آهيان، وڌيڪ امير اچي ته ڏسون.
اوهين به پرچي مان نااميد نه ٿيو، منهنجي منشا آهي ته پاڻ گڏجي ڪو لائحه عمل تيار ڪيون ۽ ٿي سگهي ته گڏجي پرچو ڪڍون. جي اوهان ڌار ڪڍو ته به سٺي ڳالهه،سوسائٽيءَ وارن ميمبرن کي به آماده ڪيو. پرچن کپائڻ جي سلسلي ۾ آئون اوهان سان ڀرپور سهڪار ڪندس.
عيد وارو، پروگرام پڪو آ، گهٽ ۾ گهٽ تون ۽ اياز ته ڀيرو ڀري وڃجو. مونکي افسوس آهي ته آئون توکي نواب شاهه سهڻي نموني هڪ ته گهمائي نه سگهيس، ٻيو ته ڀرپور خدمت چاڪري ڪري به نه ڪري سگهيس، بهرحال يار پاڻ ته آهيون ڪامريڊ ماڻهو ”جهڙو حال حبيبان، تهڙو پيش پريان.“ سلام مڙني سنگتين ساٿين کي.
تنهنجو
سارنگ سهتو
*
پيارا سليم!
ڇا ٻڌايائين ته ڇا ٿيندو پيو وڃان. اصل ۾ اها ڳالهه خود مونکي به سمجهه ۾ نٿي اچي. مان نراس به ضرور آهيان. پر ان کان وڌيڪ مُنڌل. ڪڏهن ڪڏهن شديد احساس ٿيندو اٿم پنهنجي موڳائپ ۽ اياڻپ جو. ڪڏهن ته رات رات ۾ لکي بُڪ ڀرڻ جو سوچيندو هوس ۽ هاڻي ته ڪنهن دوست ڏانهن ٻه اکر لکڻ نٿا پُڄن. سليم! اهو به هڪ قسم جو زوال آهي. توکي اها ضرور ڄاڻ هوندي ته جيئن قومن، طبقن ۽ دؤرن جو عروج ۽ زوال ٿيندو آهي، تيئن شخص / فرد به ان مرحلي مان گذرندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن هيئن به ٿيندو آهي ته ڪي قومون، طبقا يا فرد عروج تي پهچڻ کانسواءِ به زوال جو شڪار ٿي ويندا آهن. ائين سمجهو ته اهي مصيبتن ۾ ڄايا هوندا آهن، مصيبتن ۾ پليا هوندا آهن ۽ مصيبتن ۾ ئي اهي اجل جو شڪار ٿي ويندا آهن. مون سان به ڪجهه اهو ئي حشر ٿي رهيو آهي، شايد. مان آهيان بنهه ننڍڙو ماڻهو، صلاحيتون لڀن ڪونه ۽ وتان وڏا منصوبا جوڙيندو. چوندا آهن جيڪو جتي ڪٿي هوندو آهي اهو اصل ۾ ڪٿي به ڪونه هوندو آهي. مون سان به اهوئي ويل آهي، جو هر ڪم ۾ هٿ وجهيو ويٺو آهيان، هر ڪنهن سان دعا سلام آهي بقول اسد جي هرڪو ماڻهو تنهنجو پيارو دوست هوندو آهي، سو منهنجو ذهن، منهنجي وٺ پڪڙ سبب ڏاڍو ڊسٽرب ٿيو آهي ۽ خود آئون به چريو ٿي ويو آهيان. فيصلو نه ڪري سگهندو آهيان ته ڪهڙي ڪم ۾ هٿ وجهان ۽ ڪهڙي ڳالهه ڇڏيان. اڄڪلهه ته ٿوري گهڻي چڱي ڪم کانسواءِ منهنجو اڪثر وقت اجايو ئي ڪمپرومائيز (ماڻهن کي خوش ڪرڻ) ۾ گذري ٿو. حمتي فيصلو نه ڪري سگهيو آهيان ته آخر ڪهڙو رستو اختيار ڪيان، ڪيئن پاڻ کي سيٽ ڪريان ۽ پنهنجو پاڻ کي بچايان به، هن مايوسي جي دنيا کان. سوچيو اٿم ڪڏهن سانتيڪو ويهي پنهنجي ذات جو آپريشن ڪريان ۽ پنهنجون سموريون جيڪي لچايون ۽ ذلالتون آهن، سي ظاهر ڪريان، ٻيو نه ته گهٽ ۾ گهٽ تو جهڙي پياري دوست کان ڇو لڪايان پنهنجا عيب. ڪنهن سچ چيو هو نه ته اهو نه ڏسو ته جيڪي قبرون ٻاهران سيميٽيڊ هونديون آهن سي اندران به اهڙيون خوبصورت هونديون، اصل ۾ اهي اندران گند سان ڀريل هونديون آهن. سو پاڻ ماڻهو (هن سماج جا رهواسي) به ٻاهران ڏاڍا صاف سٿرا ۽ وڏا معزز هوندا آهيون، پر پنهنجي اندر جو گند رڳو اسان جو اندر ئي ڄاڻندو آ. وڏي ۾ وڏي بي حيائي /بي ضميري اها هوندي آهي جو اسين پنهنجون ڏنگايون پنهنجو پاڻ کان به ڪنهن حد تائين لڪائيندا آهيون. مختلف دليل ڏيئي پنهنجي ضمير کي مطمئن ڪندا آهيون. مان ڪڏهن ڪڏهن پنهنجو پاڻ تي ڏاڍو ڪاوڙجي پوندو آهيان ۽ پوءِ سدائين اهو ئي فيصلو ڪندو آهيان ته پنهنجو پاڻ کي ضرور جتي تنقيد جو نشانو بنائيندس. ٻيو نه ته گهٽ ۾ ڪنهن ضمير کي مطمئن ڪري سگهندس.
مسئلن، مجبورين، انيڪ خواهشن ۽ عجيب غريب احساسن منهنجو خانو خراب ڪري ڇڏيو آهي. بيزاري اچي پيدا ٿي آهي پنهنجو پاڻ کان، هن سماج کان، سياست کان هر شيءَ کان بس توائي ٿي ويو آهيان. ٿڪجي پيو آهيان، آرام ڪرڻ گهران ٿو، پر اهو احساس به شديد ٿو ٿئيم، ته مون ڪوبه فروٽ فل ڪم نه ڪيو آ ۽ مون کي ڪجهه نه ڪجهه ضرور ڪرڻ گهرجي.
سارنگ
*