ايلس ٻيٽ
شيخ صاحب لکي ٿو ته هڪ عام ماڻهوءَ لاءِ ته اهو سمنڊ ئي ٿيو جو پري پري تائين نيرو سمنڊ جهڙو پاڻي نظر اچي ٿو، پر جهازي دنيا سان واسطو رکندڙ ۽ جاگرافي جي شاگردن کي انهن ٻيٽن جي پوززيشن هن ريت سمجهڻ کپي ته مئن هٽن جي ساڄي ۽ کاٻي پاسي کان ايسٽ ندي ۽ هڊسن ندي جتي اچن ملن ٿيون، اهو نيويارڪ بندرگاهه جو مٿيون خليج سڏجي ٿو ۽ ان بعد انهن درياهن جو پاڻي سوڙهو ڳچي سمنڊ ٺاهي، نيويارڪ بندرگاهه جي هيٺين خليج ۾ پهچي ٿو. جتان پوءِ ندين جو پاڻي ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ خارج ٿئي ٿو. ٻن خليجن جي وچ ۾ پاڻي جي سوڙهي گهٽي ويرازانو نئروز سڏجي ٿي، جنهن مٿان ٺهيل وڏي پل جو نالو ويرازانو نئروز برج آهي ۽ اها پل ايترو ته ڪماني واري ۽ مٿاهين آهي، جو هيٺان جهاز لنگهيو وڃن. اسان جا جهاز ائٽلانٽڪ سمنڊ جهاڳي نيويارڪ. بندرگاهه جي هيٺين خليج ۾ اچي، لنگر ڪيرائين ٿا ۽ پوءِ ان ئي ڏينهن يا ٻئي ڏينهن پل هيٺان ٽپي، نيويارڪ جي مٿين خليج ۾ لنگر ڪيرائي انتظار ڪن ٿا. ان بعد واري اچڻ تي جيٽيءَ سان لڳي بيهن ٿا ۽ سامان لاهين چاڙهين ٿا. جهاز ٻڌي بيهارڻ لاءِ اها جيٽي ڪڏهن ته ان لاءِ نيو جرسي جي بندرگاهه نيوارڪ وڃڻو پوي ٿو. مٿيان ٻئي ٻيٽ نيويارڪ بندرگاهه جي مٿين خليج ۾ آهن جن ۾ ڏٺو وڃي ته ائٽلانٽڪ سمنڊ جو نه پر ايسٽ ندي ۽ هڊسن نديءَ جو پاڻي آهي. ان هنڌ تي جتي جهاز لنگر ڪيرائي بيهي ٿو اتان چوڌاري وارو نظارو بيحد خوبصورت ٿئي ٿو. هڪ پاسي مئن هٽن (نيويارڪ شهر) جون اوچيون عمارتون نظر اچن ٿيون، ته ٻئي پاسي نيو جرسي، ڀر ۾ لبرٽي ۽ ايلس ٻيٽ ته پٺيان ويرازانو پل، جنهن جي هيٺان لنگهي، ان هنڌ تي پهچجي ٿو.
هن آزاديءَ جي مجسمي جو ٺاهڻ وارو يعني مجسمي ساز فرانس جو فريڊڪ بارٿولڊي آهي. يعي هن مجسمي کي هيءَ شڪل بارٿولڊي ڏني. مجسمي کي ابو بيهارڻ ۽ مضبوط رکڻ لاءِ مجسمي جي اندر جيڪو لوهي ڍانچو ڪيو ويو آهي، ان جو ڊيزائينر فرانس جو مشهور ڊيزائينر اليگزينڊر گستاو ايغل آهي، جنهن پئرس جو ”ايفل ٽاور“ پڻ ٺاهيو هو. ڍانچي مٿان جيڪو پتل جو ڪم ٿيو آهي ۽ آادي جي مجسمي واري عورت جي نڪ نقشي کي موجوده صورت ڏني وي آهي، اهو سڄو ڪم بارٿولڊي جو آهي. هن عورت جو مجسمو ٺاهڻ وقت بارٿولڊي اڳيان ڪهڙو ماڊل هو؟ ان لاءِ چون ٿا ته هو پنهنجي ماءَ کي سامهو ويهاري مجسمي تي ڪم ڪندو هو، پر پوءِ پوڙهي هجڻ ڪري هن جي ماءُ ٿڪجي پوندي هئي، پوءِ هن پنهنجي مسٽريس جيني ايملي کي ماڊل ڪري رکيو، جنهن سان آخرڪار بارٿولڊي جي شادي به ٿي. جيني سان بارٿولڊي جي ملاقات آمريڪا جي رياست رهوڊي ٻيٽ جي شهر نيوپورٽ ۾ 1671ع ۾ ٿي هئي. جڏهن هو فرانس کان پهريون دفعو آمريڪا گهمڻ آيو هو.
چون ٿا ته بارٿولڊي آمريڪا کان پهرين مصر وارن کي سئيز ڪئنال تي هي مجسمو ٺاهي ڏيڻ لاءِ 1865ع ۾ آفر ڏني، پر مصر ايڏي پئسي گڏ ڪرڻ جي پاڻ ۾ طاقت ساهي نه سگهيو. پوءِ آمريڪا ۽ فرانس اڳيان اها آفر رکي وئي. فرانس کي اها ڳالهه وڻي ته دوستي جي نالي اهو سٺو يادگار رهندو. سو هي آزادي جو مجسمو فرانس طرفان بين الاقوامي آزاديءَ جو تختو آمريڪا لاءِ آهي. هن مجسمي تي نه فقط فرانس ۽ آمريڪا کي خفر آهي، ته هنن وٽ انسانن جي سياسي آزادي ۽ جمهوريت جو مٿاهون مان آهي. پر هن مجسمي کي Political Freedom ۽ Democracyجو نشان پڻ سمجهيو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ملڪن ۽ ماڻهن جي آزاديء جي ڳالهه ڪرڻ وارن هنن ملڪن لاءِ ٻڏي مرڻ آهي، ته جن ڏينهن ۾ بارٿولڊي مترڪي ۽ تيشيءَ سان هن انصاف، آزادي ۽ جمهوريت جي ديويءَ کي گهڙي رهيو هو تن، ڏينهن ۾ بندوقن ۽ ڀالن سان فرانس (1881ع ۾) ٽيونيشيا تي قبضو ڪري، اتي جي ماڻهن کان آزاديءَ جو حق کسيو ۽ برطانيه 1882ع ۾) مصر تي حملو ڪري مصر کي غلام ڪري ڇڏيو ۽ هنڌ سنڌ جهڙا ته ڪئي ملڪ سندن قبضي ۾ هئا، جن جي آزاديءَ جي ڳالهه به نٿي ٻڌڻ چاهيون. فقط 15 سال ان کان اڳ (1857ع) ۾ ننڍي کنڊ جي ماڻهن آزاديءَ لاءِ هٿ پير هنيو ته کين هنن انگريزن اهڙا کلا هنيا، جو هڪ سؤ سالن تائين دٻيا رهيا. اسان وٽ عام وچوڻي آهي ته، ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا. موچڙا کائڻ بعد به سرسيد احمد خان جهڙن مفڪرن ۽ سياڻن جي اڳواڻيءَ ۾ انگريزن جي خوشامد ڪندا رهياسين ته توهان وڏي سرڪار آهيو، آزادي جي ڳالهه ڪري اسان غلطي ڪئي، ڇو جو اسان جي ڀڄڻ لاءِ ٻي ڪا گهٽي نه هئي.
آزادي جي مجسمي وارو ايلس ٻيٽ هڊسن ندي جي ڇوڙ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ کان اڳ واري خليج (Upper Bay) ۾ لبرٽي ٻيٺ جي وچ ۾ آهي. هي ٻيٽ هڪ خيال کان تاريخي ۽ اهم ٻيٽ آهي جو اوڻهين صدي جي آخر ۽ ويهين صديءَ جي شروع وارن سالن تائين، هي ٻيٽ ڌارين ملڪن کان آمريڪا ۾ اچي رهڻ وارن پناهه گيرن لاءِ خاص بندرگاهه هو. جيڪو به نئون ماڻهو آمريڪا ۾ گهڙن چاهيندو هو، ان کي پهرين هتي اچڻو پوندو هو، جتي آمريڪا حڪومت جو اميگريشن ڊپارٽمينٽ هنن کان سوال ڪندو هو ۽ ڊاڪٽري تپاس ٿيندي هئي ته آيا هو صحتمند آهي يا هن کي ڪي وچڙندڙ بيماريون آهن ۽ هن پنهنجي رهائش ۽ کاڌي خوارڪ لاءِ ڪجهه پئسو آندو آهي يا نه ۽ آيا هو ڪنهن هنر کان به واقف آهي ۽ پورهيو ڪري پاڻ ۽ پنهنجا ٻچا پالي سگهندو يا نه. بيمار هجڻ جي حالت ۾ کي علاج لاءِ ڪجهه ڏينهن هن ٻيٽ جي اسپتال ۾ رکيو ويندو هو يا سندن ملڪ واپس موڪليو ويندو هو. اهڙي ريت آمريڪا ۾ گهڙندڙ هر پناهه گير کي، آمريڪا ۾ داخل ٿيڻ يا واپس وڃڻ کان اڳ. هن ٻيٽ تي ڪجهه ڪلاڪن کان ڪجهه ڏينهن تائينب رهڻو پيو ٿي. هونيءَ اهو زمانو اهڙو هو جو آمريڪا کي گهڻن کان گهڻن ماڻهن جي ضرورت هئي ۽ سواءِ ڪجهه بيمار ۽ ڏوهاري قسمن جي ماڻهن جي، باقي سڀني کي آمريڪا ۾ رهڻ جي اجازت ملي ويئي ٿي.
هڪ آمريڪن ليکڪ لوئيس آدمڪ جو ڪتاب پڙهيو هوم، جنهن ۾ هن 1913ع ۾ هن ٻيٽ ايلس تي هڪ رات گذاري هئي، جڏهن هن پنهنجي ملڪ سلووينيا کي خيرآباد چئي، پاڻيءَ جي جهاز ذريعي يورپ کان آمريڪا آيو هو. هو ٻين پناهه گيرن سان گڏ سڄي رات سيءَ ۾ ڏڪندو رهيو. مختلف ملڪن کان آيل مختلف ماڻهو پنهنجين پنهنجين زبانن ۾ ڳالهيدا رهيا. هر هڪ جو اهو خواب هو ته هن نئين دنيا ۾ رهڻ جي اجازت ملي، جتي هنن کي پنهنجو مستقبل روشن نظر آيو ٿي.
هن ٻيٽ کي ”سڏڪن جو ٻيٽ“ (The Isle of Tears) ۽ ”پڳل دلين جو ٻيٽ“ پڻ سڏيو وڃي ٿو جو ڏورانهن ڏيهن کان ڪهي آيل ڪيترن پناهه گيرن کي هتي رهڻ لاءِ سٽيزن شپ نه ملندي هئي ۽ هنن کي نا اميد ٿي واپس ورڻو پوندو هو.
ايلس ٻيٽ لاءِ اهو به مشهور آهي، ته هتي پهچي ماڻهن پنهنجا نالا بدلايا ٿي. دراصل هنن نالا نٿي بدلايا، پر ڪيتا اڻ پڙهيل ۽ انگريزي کان اڻ واقف هجن ڪري، پنهنجا نالا صحيح طرح لکي نٿي سگهيا يا آمريڪا جي اميگريشن آفيس وارا هنن جي نالن جا صحيح اچار نه سمجهڻ ڪري جيڪي ڪجهه آين ٿي، سو رجسٽر ۾ ملکي ڇڏيون ٿعي، جيئن هن هڪ همراهه لاءِ مشهور آهي ته هن جو نالو هيلين پولينز هو، پر هن جو نالو ايلين پولاڪ لکجي ويو ۽ کيس پاسپورٽ به ان نئين نالي سان مليو. آ۾ريڪا جي هڪ ٻئي ليکڪ هرمن راچر پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته، هن جو ڏاڏو جيڪو آسٽريا (يورپ) جو يهودي هو، ان کي انگريزيءَ جو هڪ لفظ به نٿي آيو. هن کان جڏهن هن ٻيٽ تي پهچڻ سان نالو پڇيو ويو ته هن سگريٽ جي گهر ڪئي ته سموڪر آهيان. اميگريشن پوليس هن جو نالو Raucher سمجهي، ان نالي سان پاسپورٽ ٺاهي ڏنو ۽ هاڻ هن جو اولاد راچر ذات سان سڏجي ٿو . معنيٰ سگريٽ ڇڪڻ وارو.
بهرحال فرانس هي تحفو. آمريڪا خودمختياري ملڻ جي هڪ صدي پوري ٿيڻ تي. ڏيڻ ٿي چاهيو يا رهي ته آمريڪا ۾ انگلنڊ ۽ يورپ جي مختلف ملڪن جي حڪومتن جو قبضو آهي، جنهن مان هي سڀ جيڪي آمريڪا اچي Settle ٿيا هئا، جان ڇڏائڻ جي چڪر ۾ هئا. هنن چاهيو ٿي ته جيڪي آمريجا اچي ويا آهن، انهن لاءِ آمريڪا جو ئي ملڪ آهي، چاهي اهي انگريز هجن، ڊچ هجن، پورچوگالي ۽ هسپانوي هجن يا آفريڪا کنڊ جا شيدي. هن ڌرتي تي هنن کي ئي حڪومت هلائڻ کپي، سو آخر پنهنجو پاڻ ۾ ۽ پنهنجين ڏورانهين حڪومتن سان وڙهي جڙهي، پنهنجي جان آاد ڪيائون ۽ اهو اعلان آمريڪا جي شهر فلڊلفيا ۾ 4 جولاءِ 1776ع تي ٿيو جنهن کي آمريڪا جي آزاديءَ جو اعلان سڏجي ٿو. يعني هي ڏينهن آمريڪا وارن لاءِ سمجهو ته 14 آگسٽ 1947ع هو. هن ڏينهن تي (4جولاءِ تي) هر سال آمريڪا ۾ موڪل ٿئي ٿي ۽ وڏي شان سان ملهايو وڃي ٿو.
1876ع فرانس وارن آمريڪا جي عوام کي هي مجسمو تحفي طور ڏيڻ چاهيو ٿي، جو هن سال تي 1876ع ۾ آمريڪا جي عوام پنهنجي آزادي جي هڪ صدي (هڪ سؤ سالن) جو جشن ملهائيو رهيا هئا پر مجسمو صحيح طريقي سان ٺهي راس نه ٿي سگهيو ۽ نيويارڪ ۾ پهچندي هن کي گڏ ڪرڻ ۾ ڏهه سال دير ٿي وئي. هي مجسمو 1884ع ۾ فرانس ۾ ٺهي راس ٿيو ۽ پوءِ فرانس جي فوجي جهاز (فريگيڊ) اسري نالي تي ان کي ائٽلانٽڪ سمنڊ پار ڪرائي نيو يارڪ جي بندرگاهه ۾ جون 1885ع ۾ پهچايو ويو ۽ اهڙو سال لبرٽي ٻيٽ تي هن کي فڪس ڪرڻ ۾ لڳي ويو جو هي مجسمو جنهن اسٽول تي رکيو ويو آهي، اهو به تقريبن مجسمي جيڏو اتاهون (154 فٽ) آهي ۽ ان جي بلنديءَ جو اندازو هڪ سول انجنيئر ان مان لڳائي سگهي ٿو، ته ان اسٽول لاءِ ستاويهه هزار ٽن ڪنڪريٽ استعمال ٿيو . بهرحال هن مجسمي کي مڪمل طرح Install ڪري ان جي رونمائي جو جشن 28 آڪٽوببر 1986ع تي ڪيو ويو. انهن ڏينهن آمريڪا جو صدر گروور ڪليويل.نڊ هو.
هن مجسمي لاءِ چيو وڃي ٿو ته 31 ٽن ٽامون استعمال ٿيو (هڪ ٽن ۾ سمجهو ته 28 مڻ وزن آهي) ۽ 125 ٽن لوهه ۽ رڪ وڏو ويو آهي. يعني اندر لوهه آهي ٻاهران ٽن سوتن جو ٽامي جو تهه آهي، يعني 2.37ملي ميٽرن جي ٿولهه اهڙي مجسمي جي ٽوٽل تور (سٽول بنا) 225 ٽن آهي مجسمي جي مختلف عضون جون ماپون ڪجهه هن ريت آهن. جنهن مان پڻ هن مجسمي جي ڳراڻ ۽ اوچائي جو اندازو لڳا سگهجي ٿو ته ڪيي ڳري ۽ وڏي شيءِ ٺاهي، ٻئي ملڪ شفٽ ڪئي وئي آهي.
مجسمي جي نڪ جي ڊيگهه: ساڍا چار فٽ. هڪ ڪن کان ٻئي ڪن تائين : ڏهه فٽ. شاهد آڱر جي ڊيگهه: اٺ فٽ- يعني ماڻهوءَ جي قد کان به ڊگهي آڱر آهي. وچين آڱر ته اڃا به فٽ ڊگهي آهي. ٻانهن جي ڊيگهه: 42 فٽ. ٻانهن جي ٿورلهه: 12 فٽ. آڱر جي نن جي سائي: تيرهن انچ ڊيگهه ۽ يارهن انچ ويڪر. هڪ هڪ ننهن جي تور: ساڍا ٽي پائونڊ يعني ڏيڍ ڪلو. مجسمي جي مٿي تي رکيل تاج تائين پهچڻ لاءِ 354 ڏاڪڻيون آهن ۽ جملي ٻاوهه ماڙ آهي. پٽ کان وٺي اسٽول تائين 192 ڏاڪا آهن.
هن مجسمي بابت هڪ مئگزين ۾ ڪنهن لکيو آهي ته. هن مجسمي جي جيڪا ڇاتي آهي، اها 35 فٽ، ڊيگهه، ڪلها 90 فٽ، ان حساب سان مجسمي جي Surface Areaٻارهن سؤ چورس وال ٿي، پر جيئن ته هي مجسمو – يعني پنهنجي آزاديءَ جي علامت واري عوت ڪنهن ٽائيٽ فٽنگ واري قميض يا شرٽ بدران هڪ ويڪري ۽ گهڻن وارن واري چوغي ۾ آهي، ان ڪري هن مجسمي تي اهڙو وڳو ٺاهڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ چار چورس وال ڪپڙو کپي...“ جنهن سال نيويارڪ ۾ هن مجسمي جي رونما ٿي هئي، يعني آڪٽوبر 1986ع ۾ ان کان پوءِ ڇهه مهينا رکي ڪراچي ۾ سنڌ ڪاليج کليو هو ۽ ان کان ڏهاڪو کن سال اڳ 1869ع ۾ سئي ڪئنال کليو هو ۽ ان ڪجهه اڳ 1861ع ۾ ڪراچي ڪوٽڙي ريل لائين شروع ٿي هئي.
آزاديءَ جي هن مجسمي کي ڏسڻ بعد ماڻهو اڪثر اهو پڇندا آهن، ته ان کي فرانس ۾ ٺاهڻ بعد هيڏانهن ڪيئن آندو ويو ۽ هيڏي ڇپ کي جيڪا وزن جي حسان 225 ٽن (يعني 650 مينهن يا 500 کن اٺن جو وززن ٿيو) ۽ 151 فوٽ ڊگهي عورت کي 154 فٽ اتاهين اسٽول تي، جهاز تان لاهي ڪيئن رکيو ويو؟ دراصل هن مجسمي کي هڪ يڪي حصي ۾ ٺاهڻ بدران 350 ٽڪرن ۾ ٺاهيو ويو هو ۽ پاڻيءَ جي جها رستي فرانس کان آمريڪا موڪلڻ لاءِ انهن 350 ٽڪرن کي 214 ڪريٽن ۾ بند ڪيو ويو، جن کي نيويارڪ آڻي انهن ٽڪرن کي نٽ بولٽن، ۽ ويلڊنگ ذريعي ڳنڍيو ويو، جنهن ۾ چار مهينا لڳي ويا.
لبرٽي آئلنڊ تي ووڊ فورٽ ۾ ٺهيل اسٽول تي، هي آزاديءَ جو مجسمو 1886 ع ۾ فٽ ڪيو ويو ويو ۽ سؤ سال گذرڻ بعد 1984ع ۾ ان جي مرمت ۽ Restoration تي ڪم شروع ڪيو ويو ۽ 1986ع تائين هن مجسمي ۾ ماڻهن کي اندر اچڻ کان جهليو ويو. ان بعد هيئنر نائن اليون وارو جڏهن واقعو ٿيو ته هن کي وري بند ڪيو ويو، جيڪو اٽڪل 100 ڏينهن بعد عام پبلڪ جي ڏسڻ لاءِ وري کوليو ويو. پر اهو آهي ته هاڻ جيڪو به ٽوئرسٽ، هي آزادي جو مجسمو ڏسڻ لاءِ لبرٽي ٻيٽ تي يا ڀرواري Ellis بيٽ تي اچي ٿو، ان جي سخت چڪاس ورتي وڃي ٿي ۽ اليڪٽرانڪ Scanning بعد ڇڏيو وڃي ٿو. پوءِ به هنن کي مجسمي جي مٿين حصي تاج ۾ ٺهيل درين تائين نٿو ڇڏيو وڃي.
هن مجسي جي تر ۾ پتل جي هڪ پليٽ تي، چوڏهن سٽن جو شعر لکيل آهي، جيڪو 1883ع ۾ ايما لئزرس لکيو. شعر جو عنوان آهي: “The New Colossus”
هڪ صديءَ کان مٿي جو وقت اچي ٿيو آهي، جو نيويارڪ جي هيءُ آزاديءَ جي ديوي، دنيا جو وڏي ۾ وڏو مجسمو رهيو آهي. دنيا ۾ جيڪي ڪجهه ٻيا وڏا مجسما آهن، انهن مان هڪ ته ٿائيلينڊ جي شهر بئنڪاڪ ۾ ليٽيل گوتم ٻڌ جو آهي، جيڪو 151 فٽ آهي ۽ ”وات ڦوٻڌا“ سڏجي ٿو.