ڏکڻ ايشيا ۽ آمريڪي مفاد
هن دوري جا ڪهڙا سبب، فائدا ۽ نقصان هيا، ان موضوع سان تعلق رکندڙ ٿنڪ ٽئنڪ، سياسي ۽ سفارتي مبصر ۽ ڪالم نگار گهڻو ڪجهه لکيو هو. دوري شروع ٿيڻ کان اڳ، دوري دوران ۽ دوري جي پڄاڻي ڪهڙين سياسي ۽ اقتصادي ڊولپمينٽ تي ٿيندي، ان بابت گهڻا رايا پڙهڻ ۽ ٻڌڻ ۾ آيا.
ڏکڻ ايشيا جي ٽنهي ملڪن جي اهم اسٽريٽجڪ اهميت جي پيش نظر اهو نٿو چئي سگهجي ته ڪنهن هڪڙي ملڪ جو دورو ٻين ملڪن کان وڌيڪ اهميت وارو هو. ڇاڪاڻ ته ڏکڻ ايشيا جون اهي ٽئي اهم جاگرافيون يعني افغانستان، پاڪستان ۽ هندستان پنهنجي الڳ الڳ اهميت ۽ گهرجن ڪري هن وقت عالمي سياست لاءِ اهم ترين رياستون آهن. پر صدر بش جي دوري جي سرڪاري ايجنڊا جي پڌرائي ٻڌائي ٿي ته آمريڪا جي صدر جي هن دوري جو مک سبب هندستان سان مستقبل لاءِ بهتر سياسي اقتصادي لاڳاپا مضبوط ڪرڻ آهي.
24 فيبروري 2006 تي شام جو چئين وڳي، آمريڪي سرڪار جي هيڊ ڪوارٽر ۽ صدر جي رهائش گاهه وهائٽ هائوس جي پريس سيڪريٽري جي آفيس پاران هڪ پريس بريفنگ جو انتظام ڪيو ويو جيڪا اهڙن موقعن لاءِ هڪ مخصوص جڳهه جيمس ايس براڊي بريفنگ روم ۾ رٿي ويندي آهي.
ان بريفنگ ۾ آمريڪي نيشنل سيڪيورٽي ايڊوائيزر اسٽيو هيڊلي (Steve Hadley) بش جي دوري جي حوالي سان جيڪا سرڪاري ايجنڊا پڌري ڪئي ان جو گهڻو حصو هندستان سان لاڳاپا بهتر ڪرڻ واري منصوبه بندي بابت هئي. جنهن کي هيئن لکيو ويو آهي:
“The trip will basically celebrate a U.S. Indian strategic partnership that is rooted in shared values and is broad in both its nature and scope. The two countries are working together on a range of global issues، including counter terrorism، nonproliferation، energy and the environment، and the expansion of economic and political freedom.”
هن دؤري جو بنيادي مقصد آمريڪا ۽ هندستان وچ ۾ جـڙندڙ انهن دفاعي لاڳاپن کي بهترين بنائڻ آهي، جيڪي پنهنجي مزاج ۽ تناظر ۾ هن خطي جي سياسي وايومنڊل جا وڏا قدر آهن.
جيڪا ايجنڊا ان پريس بريفنگ ۾ ٻڌائي وئي تنهن ۾ مک نقطا هي هيا:
1- عالمي سطح جا ڪي اهم نقطا
2- دهشتگرديءَ جي خاتمي جي جنگ
3- ائٽمي ۽ نيوڪليئر هٿيارن جي ڦهلاءُ جي روڪ ٿام
4- توانائي ۽ ماحوليات جي شعبن ۾ ترقي
5- سياسي ۽ معاشي آزاديءَ جي واڌاري جا نقطا
جيتوڻيڪ ان سرڪاري پڌرائي واري ايجنڊا ۾ افغانستان جو نالو شامل نه هيو پر آمريڪي صدر جي افغانستان جي دؤري ۽ ان جي اهميت بابت بين الاقوامي ميڊيا کي ڄاڻ هئي ڇاڪاڻ ته دهشترگردي خلاف جوڙيل جنگ جو مک ميدان افغانستان آهي.
جيڪڏهن ان سرڪاري پڌرائي واري ايجنڊا کي غور سان پڙهبو ته واضح نظر ايندو ته آمريڪا هن وقت اقتصادي معاملن جي ڪري هندستان سان ايترو ته ويجهو ٿيڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي جو هن ڏکڻ ايشيا ۾ پنهنجي پنج ڏهاڪا پراڻي سياسي پارٽنر پاڪستان کي به ڪنهن حد تائين اقتصادي معاملن ۾ ويجهو نه ڪرڻ بلڪه marginalize پاسيرو ڪرڻ شروع ڪيو آهي.
ڪجهه سال اڳ جڏهن هندستان جو وزيراعظم من موهن سنگهه ۽ پاڪستان جو اڳوڻو امپورٽيڊ وزيراعظم شوڪت عزيز آمريڪا جي دوري تي هيا ته آمريڪا جو گهڻو زور هندستان سان اقتصادي لاڳاپا بهتر ڪرڻ تي هو، جڏهن ته پاڪستان سان هنن جا سمورا معاملا سياسي ۽ دفاعي حوالن سان طئي ٿيا هيا. آمريڪا پاران هڪ ئي خطي اندر ٻن مختلف ۽ واضح سمتن ۾ هندستان ۽ پاڪستان کي الڳ الڳ ڪري بيهارڻ جو سياسي فيصلو آمريت جو واضح تبديل ٿيل رويو آهي.
ان مان اهو پتو پوي ٿو ته آمريڪا، ڏکڻ ايشيا اندر ۽ ڏکڻ ايشيا کان متاثر ٿيندڙ ٻين سرحدن جهڙوڪ ايران، چين، وچ ايشيائي رياستن ۽ افغانستان وغيره بابت جيڪي اهم ۽ حساس اسٽريٽجڪ بحران آهن انهن جي حل لاءِ پاڪستان کي اهم اتحادي يا سياسي بنيادن (Political base) لاءِ استعمال ڪري رهيو آهي. جڏهن ته ٻي پاسي آمريڪا پنهنجي مستقبل جي اقتصادي مفادن ۽ بهتريءَ لاءِ يا سياسي ايجنڊا لاءِ گهربل اقتصادي بنيادن لاءِ، هندستان ڏانهن وڌي رهيو آهي.
صدر بش جي دؤري کان اڳ ئي، ڏٺو ويو هو ته پاڪستان خلاف نفسياتي دٻاءُ وڌڻ شروع ٿي ويو هو ته جيئن پاڪستان، هندستان ۽ آمريڪا وچ ۾ ڪنهن ممڪنه وڏي ڊيل يا معاهدي تي ڪو وڏو ري ايڪشن نه ڏيکاري، جنهن جو هڪ مثال هيءَ آهي ته افغانستان جي صدر حامد ڪرزئي پاران افغانستان ۾ جاري دهشتگرديءَ جا پيرا پاڪستان جي سرحدن ڏانهن کنيا ويا. چوڻ جو مقصد هيءُ آهي ته هڪ پاسي آمريڪا پاڻ کي جيئن وچ اوڀر، ڏکڻ ايشيا، چين ۽ وچ ايشيائي رياستن ۾ سياسي بنيادن تي مضبوط ڪرڻ لاءِ پاڪستان کي پنهنجو ٺڪاڻو base بڻايو ويٺو آهي ته ٻي پاسي افغانستان سوڌو ڪجهه رياستن کي پاڪستان خلاف نفسياتي دٻاءُ طور پڻ استعمال ڪري رهيو آهي. نتيجي ۾ پاڪستان پنهنجي ڏهاڪن کان ويجهي سياسي پاڙيسري ملڪن ايران، چين ۽ افغانستان کان پري ٿي رهيو آهي پر ڏکڻ ايشيا اندر اقتصادي معاملن ۾ پـُـٺـتي ٿي رهيو آهي.
صدر بش جي هن دؤري کي ان پوري پسمنظر ۾ ڏسڻ جي ضرورت هئي، جنهن ۾ هندستان، روس جي ڪئمپ ۽ پاڪستان آمريڪا جي ڪئمپ جا ساٿي ٿيا هئا. تنهن ڪري هاڻوڪي دوري جي سرگرمين مان نتيجا ڪڍڻ تڪڙي راءِ قائم ڪرڻ ٿيندو. هندستان سان آمريڪا جيڪو عوامي مقصدن لاءِ نيوڪليئر ٽيڪنالاجي وارو civilian nuclear cooperation pact معاهدو ڪيو آهي، ان جو تاثر ته بظاهر نيوڪليئر ٽيڪنالاجي کي عوامي مقصدن لاءِ استعمال ڪرڻ واري برئڪ ٿرو وارو آهي پر ان ڊيل پٺيان ڏکڻ ايشيا جي ٻنهي اهم رياستن يعني پاڪستان ۽ هندستان جي نيوڪليئر قوتون هجڻ ۽ هٿيارن جي عدم ڦهلاءُ واري معاهدي CTBT تي صحيحون نه ڪندڙ طاقتون هجڻ سان گڏوگڏ چين ۽ ايران جي نيوڪليئر معاملن تي اهم پوزيشن وٺڻ واري معاملن جي پسمنظر کي سمجهڻ جي ضرورت آهي.
بنيادي طور هيءُ دؤرو هو ئي هندستان سان اهي معاملا طئي ڪرڻ، جن پٺيان آمريڪا، پاڪستان، افغانستان ۽ ايران تي اعتبار ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. جيتوڻيڪ پاڪستان، افغانستان جون حڪومتون (رڳو حڪومتون) آمريڪا جي مفادن جي پورائي لاءِ سرگرم آهن پر آمريڪي حڪومت سمجهي ٿي ته ٻنهي ملڪن جو عوام آمريڪا جي مفادن خلاف وڏي رڪاوٽ آهي. ٻي پاسي هندستان جي وڏي مارڪيٽ، سستو ليبر ۽ عالمگيريت واري نئين سامراجي ڄار کي هندستان پاران ڀليڪار ڪرڻ جي ڪري سرمائيدار قوتن ۽ خاص طور تي آمريڪا کي اهو اتساهه مليو آهي ته هو دنيا جي هڪ وڏي جمهوريت اندر پنهنجا پير ڊگها ڪري.
اهڙن سببن ڪري ئي صدر بش جي انڊيا پهچڻ شرط ئي ان وقت پاڪستان جي صدر پرويز مشرف کي اهو بيان جاري ڪرڻو پيو هو ته پاڪستان وٽ اسٽريٽجڪ آپشنز کليل آهن. اهڙي بيان پٺيان چين جي ان بيان جو اتساهه به شامل آهي، جنهن ۾ چيو ويو هو ته هندستان ۽ آمريڪا ڪنهن به نيوڪليئر يا ائٽمي ڊيل کان اڳ NPT هٿيارن جي عدم ڦهلاءُ واري معاهدي (Non- Proliferation Treaty) جو خاص خيال رکي ان بيان پٺيان پرويز مشرف جي ان وقت جي چين واري دوري جو اثر به شامل آهي.
بظاهر ته هندستان سان فوجي تعاون ۾ آمريڪا اڳيان وڌي رهيو آهي پر هندستان پاران گذريل ڪيترن ئي ڏهاڪن کان روس ۽ ان جي اتحادين جي ڪئمپ ۾ هجڻ ڪري يا هندستان جي موجوده حڪومت ۾ ڪميونسٽن جي اهم حڪومتي ۽ سياسي پوزيشن جي ڪري هندستان ايترو جلدي آمريڪا جي ڪئمپ ڏانهن ٽپو نه ڏيندو، نه ئي هندستان ايترو تڪڙو پنهنجن پراڻن نظرياتي اتحادين کي ڇڏيندو. پر ايترو ضرور ٿيندو ته هندستان نيوڪليئر يا ائٽمي توانائي جي سويلين استعمال لاءِ آمريڪا جي رضامندي حاصل ڪري پنهنجي پندرنهن سالن جي اها دفاعي مايوسي (Strategic depression) ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو جيڪا 1998 ۾ هندستان پاران ڪيل نيوڪليئر ڌماڪن کان پوءِ پيدا ٿي هئي.
اصل ۾ هن وقت آمريڪا جو سڄو زور توانائي ۽ تيل تي آهي. آمريڪا جا اهم سرڪاري نمائنده ۽ ٿنڪ ٽينڪ تيل جي پيداوار جي حوالي سان وچ اوڀر (Middle East) کي آمريڪا لاءِ مستقبل ۾ هڪ غير محفوظ هنڌ قرار ڏيندي Centeral Asian States کي محفوظ دفاعي پوائنـٽس قرار ڏئي رهيا آهن ۽ ان خطي سان بهترين اقتصادي لاڳاپن لاءِ جيڪو سڀ کان آئيڊيل رستو آهي سو افغانستان، هندستان ۽ پاڪستان آهي، تنهن ڪري آمريڪا هر صورت ۾ هندستان کي مٿي (On Board)آڻڻ گهري ٿو. تنهن ڪري آمريڪي سرڪار سوڌو دفاعي ۽ معاشي معاملن جا بين الاقوامي ماهر بش واري دوري کي هندستان جي حوالي سان وڌيڪ اهميت ڏئي رهيا هيا.
آمريڪا وٽ هڪڙو آپشن اهو آهي ته پاڪستان ڇاڪاڻ ته سندن اکيون ٻوٽيل ۽ ٻڌل حمايتي آهي تنهن ڪري هندستان ڏانهن ڌيان ڏجي. پاڪستان کي پنهنجي TOR تي راضي رکڻ لاءِ آمريڪا پاڪستان اندر غير جمهوري قوتن جي حمايت ڪندو رهيو آهي ته جيئن ڪمزور نظامِ حڪومت سندن لاءِ ڪي وڏا مسئلا پيدا نه ڪري.
هن سموري معاملي ۾ اهو به ڏسڻ اهم آهي ته پاڪستان اندر پرويز مشرف جي اڃا اقتدار ۾ هجڻ خلاف وڏي ڪاوڙ موجود آهي. پاڪستاني عوام، حقيقي جمهوري قوتن کي ڀت سان لڳائڻ واري آمريتي چهري ۽ ان کي آمريڪا جي پٺڀرائي بابت خدشا آهن ته هو موجوده جمهوري سيٽ اپ کي ڪنهن مهل به ڪمزور ڪري سگهي ٿو.
جيڪڏهن آمريڪي ايجنڊا کي ٻيهر وري غور سان ڏسندا ته پاڪستان کي اڪيلو ڪرڻ وارو تاثر ملندو، جنهن جو هڪ سبب اهو آهي ته پاڪستان اندر حقيقي جمهوري قوتن جو اقتدار ۾ اچڻ جي باوجود به اڃا ڪو خاص ۽ عوامي فلاحي وارو ڪو خاص انقلابي منصوبو اڳيان نه آيو آهي. ۽ پاڪستان جي سياسي ڍانچي ۾ فوج ۽ مشرف جي مداخلت جي مخالفت ڪرڻ باوجود به آمريڪا اڃان هندستان جي مقابلي ۾ پاڪستان کي ڪا گهڻي لفٽ نه ڪرائي رهيو آهي.
آمريڪا جي ڏکڻ ايشيا ۾ موجود مستقبل جي سمورن مفادن جي پورائي ۾ جيڪي اهم ڏکيائيون (barriers) موجود آهن انهن ۾ سڀ کان اهم ڏکڻ ايشيا جا سياسي disbalances آهن، يعني هڪ پاسي هندستان به جمهوريت موجود آهي ته ٻئي پاسي پاڪستان ۾ جمهوري حڪومت هوندي به سياست تي فوجي اثر آهي، تنهن ڪري اهو ممڪن ناهي ته ٻئي ملڪ ٻن متضاد سياسي نظامن ۾ هوندي، هڪڙي تسلسل ۾، هڪڙو نتيجو ڏئي سگهندا.
لڳي ٿو ته آمريڪا پنهنجي پراڻي پاليسين تي هلندي نه رڳو پنهنجي مفادن جي سياست ڪندو ۽ اسان وارو ملڪ ائين ئي آمريتن جي اثر ۾ گهربل رهندو جو آمريت سدائين آمريڪي مفادن جي تحفظ لاءِ زبردست هٿيار طور استعمال ٿيندي رهي آهي. پاڪستان اندر حقيقي جمهوريت جي بحالي ۽ عوامي راڄ جو قيام هڪ ديواني جو خواب آهي جيڪو آمريڪا پورو ٿيڻ نٿو ڏي.