انٽرنيشنل ريپبلڪن انسٽي ٽيوٽ (آءِ آر آءِ)
جان هاپڪنس انسٽيٽيوٽ آف پاليسي اسٽڊيز کان وٺي فورڊ فائونڊيشن تائين سول سوسائٽي جا دنيا جا اهم ترين ادارا هن شهر ۾ هيڊڪوارٽرز رکن ٿا. هوڏانهن آمريڪا جي ٻنهي سياسي جماعتن ڪانگريس ۽ ڊيموڪريٽس پاران به پاليسي ٿنڪ ٽئنڪس ٺاهيل آهن جنهن ۾ ڪانگريس جو انٽرنيشنل ريپبلڪن انسٽي ٽيوٽIRI ۽ ڊيموڪريٽڪ جو نيشنل ڊيموڪريٽ انسٽيٽيوٽ NDI آهي.
پاڪستان اندر امريڪي سرڪار جي امدادي پروگرامن ۽ خاص طور تي USAID جي امداد شروع ٿيڻ کان پوءِ ڊيموڪريسي جي مضبوطي، پارلياماني ادارن جي سگهه وڌائڻ، اسيمبلي ميمبرن جي سکيا ۽ تعليم ۽ ٻين شعبن ۾ نه رڳو امداد شروع ٿي آهي ۽ پاڪستاني سماجي تنظيمن (NGOs) کي پارٽنرشپ جو موقعو مليو آهي پر انفرادي سطح تي ڪم ڪندڙ محققن ۽ ٽريننگ ڏيندڙن ۽ سياسي تجزيه نگارن ۽ ڪالم نگارن کي به ڪافي موقعا مليا آهن.
NDI پاڪستان اندر سياسي تعليم (Political Education) جي پروگرامن ۾ ڪافي ڪم ڪيو آهي ۽ پاڪستان اندر قومي حقن، جمهوريت، انساني حقن ۽ وسيلن بابت ڪافي دستاويز لکيا آهن. ٽريننگز ۽ ڪانفرنسز منعقد ڪيون آهن، ڪانفرنس ۽ سياسي پارٽين ۽ سول سوسائٽي وچ ۾ ڊائيلاگ کي اڳتي وڌائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي.
IRI ۽ NDI جو چوڻ آهي ته سندس تنظيمن ۾ ڇاڪاڻ ته امريڪي عوام جي ٽيڪسن مان جمع ٿيندڙ پئسو شامل آهي تنهن ڪري هو هڪجهڙا ڪم ڪرڻ بدران مختلف شعبن ۾ الڳ الڳ ڪم ڪن ٿا. ٻئي ادارا مخالف سياسي جماعتن سان لاڳاپيل آهن پر اوهين ڏسو ته هو هڪ ڪو به ڪم اهڙو نٿا ڪرڻ گهرن جنهن ۾ ڊپليڪيشن ٿئي. تنهن ڪري NDI جن به شعبن ۾ ڪم ڪندي آهي ته IRI ان کان مختلف شعبا ڳولهيندي آهي.
گذريل دور حڪومت ۾ IRI جو ادارو پاڪستان اندر عوامي راءِ عامه جا سروي ڪرڻ ڪري نه رڳو مشهوري ماڻي پر سندس سروي جا نتيجا وڏي بحث هيٺ رهيا، قومي اخبارن ۾ سرخيون بڻيا ۽ اپوزيشن توڙي سرڪار ڪنهن مهل خوش ته ڪنهن مهل سخت ناراض به رهيون.
سيپٽمبر 2007ع ۾ هڪ سروي دوران ججن جي معاملي، مشرف سان ٺاهه جون ڳالهيون هلڻ ڪري محترمه بينظير ڀٽو شهيد جو عوامي گراف هيٺ ٿيو هو اهڙي خبر IRI جي هڪ سروي ۾ جڏهن پڌري ٿي ته محترمه بي نظير ڀٽو پاڪستان اچڻ کان اڳ واشنگٽن ۾ IRI جي هيڊ آفس وئي هئي ۽ ان سروي ۾ جنهن ۾ نواز شريف ۽ مشرف جو گراف محترمه کان مٿي ڏيکاريو ويو هو، ان تي ناراضگي جو اظهار ڪيو هو. IRI جي واشنگٽن توڙي اسلام آباد آفيس ۾ ويٺل همراهن جا محترمه سان انتهائي سٺا لاڳاپا هيا جو محترمه اهڙن ادارن سان ذاتي حيثيت ۾ جڙيل رهندي هئي. ان کان پوءِ محترمه 18 آڪٽوبر 2007 تي ڪراچي ۾ 30 لک لوڪ گڏ ڪري سمورن سرويز کي اونڌو ڪري ڇڏيو هو.
يو ايس ايڊ جي پاڪستان اندر اسيمبلي ميمبرن جي ٽريننگ جي هڪڙي پروجيڪٽ PLSP جي پوري ٿيڻ تي ان پروجيڪٽ کي وڌيڪ هلائڻ يا نه هلائڻ جي سلسلي ۾ واشنگٽن مان آيل هڪ مانيٽرنگ ٽيم جي مقامي صلاحڪار طور گڏ جڏهن مون واشنگٽن مان آيل دوستن جي زيبسٽ جي ڊائريڪٽر سينيٽر جاويد لغاري سان ملاقات ڪرائي ته ڳالهيون ڪندي هن اهو به ٻڌايو هو هڪ دفعو ڪنهن سروي جي ساک جي حوالي سان محترمه کي خدشا هيا ۽ پوءِ آءِ آر آءِ جي هڪ ٽيم دبئي اچي محترمه کي بريفنگ ڏني هئي ۽ محترمه جي ٽيڪنيڪل ٽيم ان سروي جي Findings ۽ ڊيٽا بيس کي سائنسي بنياد تي غلط ثابت ڪيو هو.
2008ع جي عام چونڊن دوران آءِ آر آءِ جي هڪ وڏي ٽيم چونڊن کي مانيٽر ڪرڻ لاءِ پاڪستان پهتي هئي. آءٌ سنڌ واري ٽيم جو فوڪل پرسن هيس ۽ پوءِ مون پنهنجي ٽيم ۾ تسنيم ڀٽي ۽ فيض صديقي کي به شامل ڪيو هو.
27 دسمبر تي محترمه جي شهادت کان اڳ آءِ آر آءِ جي ٽيم ساڻس اسلام آباد ۾ زرداري هاؤس ۾ ملاقات ڪئي هئي. ان کان اڳ جون ۾ واشنگٽن جي هڪ ٽيم Pre-Election Assessment جي مشن تي جڏهن پاڪستان آئي ته مون ان اهم ترين مشن جون پيپلزپارٽي، مسلم ليگ نواز، ايم ڪيو ايم، جماعت اسلامي، جمعيت علماءِ اسلام، فضل الرحمٰن گروپ، سيد جلال محمود شاهه، اڳوڻي اسپيڪر مظفر شاهه، ق ليگ ۽ فنڪشل ليگ جي وزيرن ۽ سول سوسائٽي جي نمائنده فورمز ۽ اڳواڻن سان گڏوگڏ ڪراچي پريس ڪلب ۽ ٻين ميڊيا سينٽرز جو دورو به ڪرايو هو.
سنڌ جي دوري دوران سندن تجربن ۽ اکين ڏٺي اڪائونٽ جي بنياد تي جيڪي رپورٽون هنن پاران لکيون ويون هيون ان جي نتيجي ۾ هنن جي ڪيترن ئي اشوز ۽ شخصيتن بابت راءِ (Perceptions) ۾ ڪافي تبديلي آئي . خاص طور تي مشرف بابت ۽ نتيجي ۾ هنن هڪ اهڙو سروي جاري ڪيو جو آخر سرڪار دٻاؤ ۾ اچي جنرل مشرف جي حڪم تي IRI تي پاڪستان ۾ پابندي لڳائي ڇڏي هئي، جيڪا اڃا لڳل آهي.
سنڌ لاءِ اها به ڳالهه چڱي آهي ته آمريڪا جي ٻنهي اهم سياسي جماعتن جي اهم ۽ سرگرم پاليسي ٿنڪ ٽينڪس ادارن پاران پاڪستان جي حقيقي سياسي بحرانن کي اسلام آباد مان رپورٽون ”وصول“ بدران هاڻ سندن نمائنده هر صوبي ۾ گهمي ڦري حقيقتون اکين سان ڏسي رهيا آهن، ان ڏس ۾ آمريڪا ۾ ويٺل دوستن جو به وڏو ڪردار آهي ۽ هاڻ انهن ادارن پاران صوبن ۾ اچي حقيقتون معلوم ڪرڻ کان پوءِ سنڌ جو ڪيس اڃا مضبوط ٿيو آهي.
ان ڏس ۾ پاڻ سڀني تي اها ذميواري عائد ٿئي ٿي ته انهن ادارن سان هرر وقت لهه وڇڙ ۾ هجون ۽ سنڌ جو حقيقي ڪيس سائنسي ۽ عقلي بنيادن تي دليلن سان پيش ڪندا رهون. واشنگٽن اچڻ مهل IRI اسلام آباد آفيس پاران ملاقات جو وقت مقرر هئڻ باوجود به IRI جي آفيس وڃي نه سگهيس. خواهش هئي ته پاڪستان ۾ سياسي سرگرمين ۾ ڪجهه وقت گڏ رهڻ وارن دوستن جيڪي واشنگٽن مان اسلام آباد ۽ ڪراچي آيا هيا انهن سان سندن آمريڪا واري آفيس ۾ ملاقات ڪجي.
خاص طور تي ڏکڻ ايشيا جا معاملا ڏسندڙ آمريڪي نزاد پاڪستاني دوست عمر علوي (جيڪو پاڪستان جي جڳ مشهور سياسي مفڪر حمزه علوي جو ڀائيٽو آهي) سان ملاقات جو شوق هو پر هر سنڌي دوستن سان ڪهچرين ۽ ملاقاتن ۾ اهو وقت نه ڪڍي سگهيس ۽ رڳو ٽيلي فون تي سلام دعا ڪري سگهيس.
آءٌ هن ڪتاب پڙهندڙن کي صلاح ڏسندس ته انهن ٻنهي ادارن جي ويب سائيٽس کي هر وقت ڏسندڙ رهن جن تي نه رڳو سندن سرگرمين جي زبردست ڄاڻ موجود هجي ٿي پر سڪالرشپ، نوريون، فيلوشپ پروگرام ۽ ٻيا موقعا به ايندا رهن ٿا.