هولوڪاسٽ ميوزم ۽ ايني فرينڪ
جن کي سائنس، خلا ۽ ايجادن ۾ دلچسپي آهي، جيڪي ايڊوانسڊ (اڳيان جي) دنيا ڏسڻ گهرن ٿا، انهن لاءِ اهڙو ئي سامان موجود آهي. جيڪي تاريخ ۾ دلچسپي رکن ٿا، ثقافت کي ڏسڻ گهرن ٿا، سمٿ سونئين کين اهڙُو ئي فليور فراهم ڪري ٿو.
مون ڪتابن ۾ به پڙهيو هو ۽ ڪن دوستن کان به ٻڌو هو ته جڏهن به واشنگٽن وڃان ته United States Holocaust Memorial Museum ضرور وڃان. مون کي اهو ميوزم گهمڻ جو ڏاڍو شوق هو. هڪ ڏينهن آءٌ ۽ نصير تيار ٿي گهران نڪتاسين ته اهي ميوزم ڏسي اچجن. سائين علي نواز ۽ سرفراز ٻڌايو ته سندس گهر کان جنهن انڊرگراؤنڊ ۾ چڙهان، ان ميٽرو ۾ بلو يا نارنگي لائينز مان ڪنهن هڪ تي آءٌ سمٿ سونئين ريلوي اسٽيشن جي انڊپينڊنس ايونيو ايگزٽ تي لهي کاٻي هٿ کان فٽ پاٿ تي هلندو وڃان ۽ سڌو وڃي رائل ويلنبرگ محل تي پهچندس. ٻاهر جي دنيا ۾ رش به تمام گهڻي پر ٽاؤن پلاٽنگ هجڻ ڪري هر گهٽي، هر سٽريٽ، هر پاڙي، محلي ۽ ٽاؤن ۾ پهچڻ ۽ پوءِ رستو ۽ گهر ڳولهڻ سولو آهي. سو آءٌ ۽ نصير، سائين علي نواز جي گهران نڪري ميٽرو ۾ شهر لتاڙيندا اچي هولوڪاسٽ ميوزم پهتاسين ته ميوزم جي خوبصورت بلڊنگ تي لکيل هن سٽن اسان جو آڌرڀاءُ ڪيو؛
For The dead & the living you been witness!
نوبل انعام يافته امريڪي شخصيت ايلي ويزل (Elie Wiesel) جيڪو هن ميوزم جو باني چيئرمين رهيو آهي. تنهن جون چيل اهي سٽون ڪيترن ئي سياحن لاءِ ميوزم گهمڻ کان اڳ سمجهو هيوسين ته هڪ ضابطه اخلاق آهي ته جيئن ظلم، تشدد ۽ جبر جي علامتن کي ڏسڻ مهل اسين رڳو سياح نه هجون پر ظلم، تشدد ۽ جبر خلاف پنھنجي رڳو نفرت جو اظهار ڪيون پر ان سان وڙهڻ جو وچن به ڪيون.
هي ميوزم بنيادي طور هٽلر جي نازي ازم جو شڪار بڻيل يهودين کي خراج تحسين پيش ڪرڻ، سندن قربانين کي ياد ڪرڻ ۽ سندس طرفان برداشت ڪيل ظلم ۽ جبر کي آمريڪي عوام آڏو پڌرو ڪرڻ جو ڊسپلي سينٽر آهي. جنهن جو هڪ مک سبب آمريڪي قوم پرستي کي خاص طور تي يهودي جذبات کي هڪ جاءِ تي گڏ ڪرڻ آهي. ان ڳالهه کان قطعه نظر هڪ اهڙي شهري لاءِ جيڪو دنيا ۾ امن چاهي ٿو، ذات پات، نسل، رنگ ۽ مذهبي مت ڀير کان آجي دنيا چاهي ٿو، انسان جي عزت نفس جي عزت ڪندڙ دنيا چاهي ٿو. ان لاءِ جبر جنهن به قوم مٿان ٿيو هجي، ظلم جنهن به طبقي سان ٿئي ٿو، تشدد جو شڪار ڪهڙو به بني بشر ڇو نه ٿيو هجي، ان جو پاسو کڻڻ ۽ ظلم کي نندڻ سندس بنيادي اخلاقي ۽ سياسي ذميوارين جو حصو آهي.
پاڻ سنڌي ته اهڙي قوم رهندا آيا آهيون جو صوفي ۽ سيڪولر قدرن ڪري ڪنهن به تعصب ۽ نفرت کان آجا ئي رهيا آهيون. ميوزم گهمڻ کان پوءِ جڏهن ڪن دوستن سان حال اهوال ڪيوسين ته انهن جا تبصرا عجيب هيا ته آمريڪي حڪومت يهودي ازم جي جذبات کي برقرار رکڻ لاءِ اهو ميوزم جوڙيو آهي ۽ آمريڪا پاڻ دنيا مٿان ظلم ڪري رهيو آهي. پوري دنيا خاص طور تي افغانستان، عراق ۽ چند ٻين ملڪن ۾ آمريڪا نازي ازم ڦهلائي رهيو آهي. سياسي طور اها ڳالهه بالڪل درست آهي پر ان جو مطلب اهو هرگز ناهي ته رد عمل ۾ جيڪڏهن امريڪي ماڻهن مٿان ڪو ظلم ٿيو هجي، يا ڪوبه شهري تشدد ۽ ظلم جو شڪار بڻيو هجي ته ان کي غلط نه چئجي ۽ ردعمل نه ڏيکارجي. ظلم ظلم آهي، جنهن به ڌر سان ٿيو هجي.
هولو ڪاسٽ جنهن کي پاڻ هولناڪ بربادي يا تباهه ڪاري چئي سگهون ٿا، جي نالي هيٺ ٺهيل هن ميوزم ۾ هٽلر جي فوج پاران جوڙايل ڪنسٽرسٽين ڪئمپ جهڙي ٺاهيل ڪمري جو منظرنامو ڏسي لون ڪانڊارجي وڃن ٿا.
تشدد تي ٻڌل فلمن، پينٽگز ۽ مجسمن تي نظر پوندي ئي خوف ٿئي ٿو، ظلم هٽلر جو هجي يا ضياءَ الحق جو، ان جي نوعيت، طريقه واردات ۽ شدت ساڳي آهي. ايني فريني لاءِ مخصوص ڪيل جڳهه کي ڏسي ۽ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي ڪال ڪوٺڙيءَ بابت ڪرنل رفيع جي پيش ڪيل تصوير جي ذهن ۾ ايندي اچانڪ اهو احساس دل ۾ جاڳي پيو.
مون اهڙو ئي لقاءَ ڍاڪا ۾ بنگالين پاران جوڙيل آزادي ميوزم ۾ ڏٺو هو. هولوڪاسٽ ميوزم کي قومي اداري جو درجو حاصل آهي جنهن ۾ ٻين جنگ عظيم جي نتيجي ۾ آيل تباهي جي داستانن، تاريخ ۽ واقعن کي دستاويزن، فلمن، جنگ جي باقيات ۾ هٿ آيل تاريخي شين کي سنڀالي رکيو ويو آهي.
هن ميوزم ذريعي دنيا کي ٻڌايو وڃي ٿو ته انسان ذات جي تباهي جا ڪهڙا نقصانات آهن جيڪي نازي ان امن پسند ماڻهن مٿان مڙهيا هيا. هڪ هنڌ لکيل هو ته ظلم ۽ تشدد جي هي داستان ۽ نمونا ڏسي ۽ پڙهي نه رڳو تشدد خلاف نفرت جو اظهار ڪيو آهي پنهنجي پنهنجي معاشري جي هڪ ذميوار شهري طور انساني حقن جي تحفظ، جمهوريت ۽ آزادي لاءِ پنهنجي حصي جو ڪردار به ادا ڪيو.
پياري نصير ميمڻ اهو پڙهندي ئي چئو ته ڪاش آمريڪا اهڙو ئي ميوزم عراق ۽ افغانستان ۾ به ٺاهي ۽ پوءِ چوي ته جمهوريت ۽ آزادي لاءِ ويڙهه جاري رکو.
ميوزم انتهائي جديد سسٽم ۽ سهولتون رکندڙ بلڊنگ هئي. مين گيٽ کي نئين آيل ماڻهن لاءِ گائيڊميپ (نقشو)، تير جي نشان، مک ڪاؤنٽر تي هر شي بابت تفصيلي مواد، ڏاڪڻيون توڙي لفٽ استعمال ڪرڻ جا طريقا وغيره وغيره. هتي ڪي جايون مفت ۾ گهمي ڦري سگهجن ٿيون ۽ ڪن خاص جڳهن لاءِ پاس وٺڻي پوي ٿي.
هولوڪاسٽ جي تاريخ بابت هڪ خاص ڊاڪومنٽري لاءِ پاس خريدڻي پوندي آهي، جنهن ۾ تفصيل سان ٻڌايو وڃي ٿو ته ڪيئن 1933 کان 1945 تائين نازي جرمني يورپ کي برباد ڪيو ۽ ڪيئن يهودين کي خاص ٽارگٽ ڪري 60 لک ماڻهو قتل ڪيا ويا، جنهن ۾ روما (جپسي) به شامل هيا. دنيا اندر نسلي، لساني ۽ فرقه واريت جي بنياد تي هٽلر جو قتل عام هڪ وڏو سانحو هو. پوءِ ته اسان پنهنجي وطن ۾ به نسلي، فرقيواريت ۽ لساني تعصب جي بنياد تي سوين انسانن جو بي گناهه خون وهندي ڏٺو پر نازي جرمني پاران ڪيل انساني قتل عام جو مثال تاريخ ۾ نٿو ملي.
دنيا جو شايد ئي ڪو اهڙو ادب هجي جنهن ۾ نازي ازم جي تاريخ ظلمن تي لکيو نه ويو هجي. سنڌي ادب ۾ به ان موضوع تي ڪيترن ئي شخصيتن نثر به لکيو آهي ۽ شاعري به ڪئي آهي. سنڌ اندر شيخ اياز ۽ حسن مجتبى ايني فريني کي متعارف ڪرائيندڙ ليکڪ آهن.