/9 کان پوءِ پاڪستان جي سياست ۽ دفاعي حڪمت عمليون
اهو سانحو آمريڪا جي ٽريڊ ٽاورز ۽ پينٽاگون مٿان هوائي دهشتگردي جي نتيجي ۾ مارجي ويل هزارين انسانن جي لاشن جي صورت ۾ نمودار ٿيو ۽ ان سانحي جو ردعمل پڻ دنيا جي مختلف علائقن/ خطن/ ملڪن ۾ روزانه سوين لاش ڪيرائي رهيو آهي.
اُن 11/9 ٽريجڊي جي نتيجي ۾ دنيا ۾ سياسي، اقتصادي، سماجي تبديلين جا جيڪي نوان باب کليا آهن انهن ۽ دنيا کي خاص طور تي سياست جي حوالي سان هڪ انتهائي غير رواجي non traditional فيز ۾ داخل ڪري ڇڏيو آهي.
11/9 واري واقعي کان پوءِ بين الاقوامي سياست ۾ جن ڌرين تي وڏو بحث ڇڙي ٿو.
- انهن ۾ آمريڪا ۽ دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل عالمي اتحاد جا ساٿاري
- طالبان
- عالمي دهشتگرد
- پاڪستان وغيره شامل آهن.
11/9 کان پوءِ جيڪو ٻيو اهم طبقو اُڀريو اهو هو عالمي سول سوسائٽي (global civil society) جنهن جوچوڻ هو ته عالمي قوتون ۽ طاقتون دهشتگرديءَ جي مقابلي ۾ دهشتگردي نه ڪن بلڪه سڀ کان پهرين دهشتگرديءَ جي واضح definition بيان ڪن. اڄ ان واقعي کي ستون سال آهي ۽ اڃا تائين انهن سمورن معاملن تي وڏا بحث جاري آهن.
11/9 واري سانحي ۾ افغانستان ۾ طالبان فيڪٽر جي ملوث هجڻ (involvement) واري معاملي کان پوءِ دهشتگرديءَ خلاف شروع عمل دؤران آمريڪا ۽ سندس اتحادين جي عالمي مهم ۾ پاڪستان جي ڪردار کي وڏي اهميت حاصل ٿي وئي ۽ پاڪستان اُن وقت عالمي سياسي پيچيدگين ۽ حساسيت کي مدِنظر رکندي ان دهشتگرديءَ خلاف عالمي قوتن جي ساٿ ڏيڻ جو فيصلو ڪيو هو، جيڪو ان وقت حالتن جي تقاضائن موجب ته درست فيصلو هو پر ان فيصلي پٺيان ڪو به واضح تصور، ڊگهي مدت واري حڪمت عملي، ملڪ جي 16 ڪروڙ ماڻهن جي رويي، پرڏيهي پاليسيءَ ۾ دورانديشي جي اڻاٺ، عوامي فيصلن واري جڳهن تي ورديءَ وارن جي موجودگيءَ وارو غير جمهوري ماحول ۽ ملڪ جي اندروني صورتحال کي underestimate ڪرڻ واري رويي جي ڪري پاڪستان ان جنگ ۾ عالمي قوتن جو ساٿاري هجڻ باوجود به ملڪ جي ويجهي مستقبل ۾ سياسي ۽ اقتصادي بهتريءَ جا ڪي واضح اشارا نظر نٿا اچن.
11/9 جي واقعي پاڪستان کي پوري عالمي برادريءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪرڻ واري ملڪن جي فهرست ۾ مٿي آڻي بيهاريو. ان پوزيشن جا ٻه بنيادي سبب هيا:
(1) هڪ ته پاڪستان اهو پهريون ملڪ هو جنهن افغانستان اندر طالبان جي حڪومت کي نه رڳو تسليم ڪيو پر ان سان بهترين پرڏيهي لاڳاپا هجڻ جي دعويٰ پڻ ڪئي.
(2) ٻيو سبب پاڪستان جيgeo strategic (دفاعي يا علائقائي) اهميت هئي جتان ويهي افغانستان جهڙي landlocked (هر پاسي کان زمين سان گهيريل) ملڪ کي آسانيءَ سان هينڊل ڪري پيو سگهجي.
اهي ٻئي اهڙا سبب هيا جن کان پوءِ پاڪستان وٽ آمريڪا يا ان جي اتحادين جي مرضيءَ کان سواءِ ڪو ٻيو آپشن اختيار ڪرڻ جو جواز ئي نه هو ڇاڪاڻ ته آمريڪي صدر جارج بش چئي چڪو هو ته دنيا فيصلو ڪري ڇڏي ته هو "اسان جي پاسي آهي يا دهشتگرديءَ جي پاسي آهي."
ان ڌمڪيءَ کان پوءِ نيوڪليئر پاور هجڻ جي باوجود به سياسي ۽ اقتصادي ميدان ۾ ڪمزور ملڪ پاڪستان وٽ آمريڪا جي مرضيءَکان هٽي ڪري ڪو ٻيو فيصلو ڪرڻ جو آپشن ئي نه بچيو هو.
اڄ سموري صورتحال ۾ هاڻ اهو پاڪستان تي حڪمراني ڪندڙ ڏاهن (Think Tanks)، پرڏيهي پاليسين جوڙڻ جي ماهرن ۽ سياسي قيادت جي دانشمنديءَ تي منحصر هو ته هو ڪيئن ٿا ان صورتحال ۾ پاڪستان جي اهميت کي وڌائين. هنن وٽ زبردستي فيصلا ڪرڻ جي مجبوريءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ به کوڙ سارا آپشن موجود هيا، مثال طور:
- پاڪستان دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل ان عالمي جنگ ۾ ملڪي عوام کي عالمي سول سوسائٽيءَ سان streamline ڪري پئي سگهيو.
- پاڪستان ملڪ ۾ حقيقي جمهوريت بحال ڪري ساڳين ئي فيصلن کي سياسي قيادت جي موجودگيءَ ۾ دنيا اندر ڦهلائي اهو تاثر ڏئي ٿي سگهيو ته ملڪ جون فوجي قوتون، اسٽيبلشمنٽ ۽ سياسي طاقتون، دهشتگرديءَ خلاف هڪڙو ئي موقف رکن ٿيون.
- سياسي قيادت جي موجودگيءَ ۾ ملڪ مان غربت جي خاتمي، صحت، تعليم ۽ ٻين انساني گهرجن سان وابسته سسٽم يا انفراسٽرڪچر جي پائيداري (Sustainable Functioning) لاءِ عالمي برادريءَ کان زبردست اقتصادي امداد وٺي پئي سگهجي.
ان جي نتيجي ۾ فائدا اهي ٿين ها ته: ملڪ اندر جمهوريت ۽ سياسي قيادت پاران ڪيل فيصلن کي عوامي مڃتا هجڻ ڪري عالمي برادريءَ ۽ پاڪستان جي فيصلن ۽ اسٽينڊ جي وڏي ويليو هجي ها.
- پاڪستان اندر حقيقي جمهوريت هجڻ ڪري سول سوسائٽي ۽ ميڊيا جي يقيني حمايت هڪ اهڙي مضبوط سول سوسائٽي کي جنم ڏي ها، جيڪا عالمي سول سوسائٽي جو ساٿاري بڻجي دهشتگرديءَ خلاف هن خطي ۾ وڏي جنگ جوٽي سگهي.
انهن قوتن جي سرگرمي مهذب دنيا کي اهو تاثر ڏي ها ته اسان وٽ بهترين طرز حڪمراني (good governance) جو عملي ڍانچو موجود آهي.
اهڙا فيصلا نه ڪري سگهڻ جي صورت ۾ هڪ بهترين فيصلي ڪرڻ جي باوجود به پاڪستان کي جيڪي نقصان رسيا آهن، اهي ٿلهي ليکي هيٺين ريت ڏسي سگهجن ٿا.
- جنرل پرويز مشرف جي فيصلن کي فرد واحد جا فيصلا قرار ڏئي عالمي سول سوسائٽي انهن فيصلن کي ڪا به ويليو ڏيڻ لاءِ تيار ناهي.
- آمريڪا ۽ سندس ساٿاري دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل عالمي اتحاد ۾ پاڪستان کي بهترين ساٿي قرار ڏيڻ جي باوجود به پاڪستان اندر جمهوريت جي بحاليءَ واري معاملي تي سواليه نشان لڳايو ويٺا آهن.
- سياسي قيادت جي face value جي ڪميءَ جي ڪري موجوده حڪومت جي فيصلن کي جٽادار قرار نٿو ڏنو وڃي.
- ميڊيا، سول سوسائٽي ۽ جمهوري قوتن سان تضاد ۾ هجڻ ڪري خود موجوده حڪومت اندروني سطح تي پنهنجي فيصلي جا حمايتي ڪردار ڳولهڻ ۾ ناڪام وئي آهي.
- ان جي نتيجي ۾ ملڪ اندر يا ٻاهر موجود دهشتگرديءَ وارو نيٽ ورڪ حڪومت جي اڪيلي هجڻ واري نفسياتي ڪمزوريءَ کي اڃا تيز ڪرڻ لاءِ هر وقت ڪارروائين ۾ مصروف آهي.
- حڪومت جي پرڏيهي پاليسيءَ ۾ اسٽيبلشمينٽ کان سواءِ ٻين حصيدارن stake holders جي راءِ جي عدم موجودگيءَ جي ڪري خود پاليسيز ۽ فيصلن جو وقت يا اهميت vulnarability (عدم استحڪام) جو شڪار آهي.
انهن ڳالهين جو ٿلهي ليکي جائزو وٺڻ کان پوءِ محسوس ائين ٿئي ٿو ته ڄڻ 11/9 کان پوءِ پاڪستان کي عالمي برادريءَ جي هڪ مضبوط پارٽنر ٿيڻ وارو جيڪو space (موقعو) حاصل ٿيو، پاڪستان ان مان اهڙا وڏا، پائيدار يا نظر ايندڙ سياسي، اقتصادي يا ڪي ٻيا فائده حاصل نه ڪري سگهيو آهي جنهن جي توقع ايڏي وڏي policy shift (پاليسيءَ ۾ تبديليءَ) جي ڪري حڪمرانن کي متوقع هئي.
اڄ 11/9 واري واقعي کي ٽيون سال پورو ٿيو ۽ پاڪستان جي حيثيت کي اهم قرار ڏيندي به آمريڪا ۽ عالمي قوتن پاڪستان ڏانهن اهڙو رويو رکيو آهي، جنهن متعلق ڪجهه به Prediction (اڳڪٿي) نٿي ڪري سگهجي.
مثال طور آمريڪا ۽ سندس ساٿاري ۽ سمورو ويسٽ اڃا تائين ان راءِ جو آهي ته ويسٽ خلاف جيڪا به عالمي سطح تي مذهبي شدت پسندي يا دهشتگردي ٿي رهي آهي، ان جو هيڊڪوارٽر پاڪستان ئي آهي. دهشتگرديءَ جا آمريڪا کان چيچنيا ۽ ڪشمير کان وچ اوڀر تائين جيڪي به نيٽ ورڪس آهن انهن جو هيڊ ڪوارٽر پاڪستان ۾ ويٺل مذهبي انتهاپسند ليڊرن يا ڌرين جي هٿ ۾ آهي.
ان جي نتيجي ۾ صورتحال اها وڃي جڙي آهي جو پاڪستان multi prong crisis (گهڻ رُخي بحرانن) جي ور چڙهيل آهي جن ۾ سڀ کان اهم اهو آهي ته خود دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل عالمي اتحاد پاڪستان جي دهشتگرديءَ خلاف اختيار ڪيل پوزيشن کي شڪ سان ڏسي ٿو ۽ چوي ٿو ته پاڪستان اندر خود اسٽيبلشمينٽ دهشتگرديءَ واري جنگ جي سوال تي ٻن حصن ۾ ورهايل آهي، جنهن مان هو اڃا تائين طالبان کي سپورٽ ڪري ٿي. ٻيو وڏو بحران اهو آهي ته اهڙي صورتحال کي چڱي ريت جاچيندي خود ملڪ اندر موجود دهشتگرديءَ يا انتهاپسنديءَ جا نيٽ ورڪس حڪومت کي هر وقت پنهنجي نشاني جو شڪار بڻائڻ لاءِ آتا ويٺا آهن ۽ حڪومت جي ان سموري معاملي مثلن اڪيلي سر فيصلا سازي واري "اڪيلائپ" واري نفسياتي دٻاءُ کي هو پنهنجي حق ۾ استعمال ڪرڻ گهرن ٿا. ۽ پوءِ هنن جي ڪارروائين جي نتيجي ۾ ٻاهرين دنيا ۾ پاڪستان لاءِ اهو تاثر جڙي ٿو ته پاڪستان دهشتگرديءَ خلاف جنگ ۾ ساٿي هوندي به دهشتگردن جي محفوظ پناهه گاهه آهي.
اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن ٽن سالن ۾ پاڪستان کي پهتل نقصانن يا فائدن جو جائزو وٺجي ته سياسي ٻوليءَ ۾ عالمي توڙي ملڪي محاذن تي پاڪستان اڃا تائين ڪنهن وڏي سياسي يا اقتصادي فائدي کان محروم نظر ٿو اچي.
ملڪي صورتحال ته گذريل ٽن سالن ۾ انتهائي خطرناڪ بڻجي وئي آهي. بظاهر جمهوريت جي موجودگي به پاڪستان کي گورننس ۽ جمهوريت جي حقيقي موجودگي يا بحاليءَ واري بحث مان نه ڪڍي سگهي آهي.
پاڪستان منهنجي نظر ۾ في الحال وقتي طور ايڊهاڪ ازم جي بنياد تي آمريڪا ۽ ان جي ساٿين پاران دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل عالمي جنگ ۾ حصيدار بڻجي پنهنجي حالت افغانستان يا عراق جهڙي ٿيڻ کان ته بچائي ويو پر اهو معاملو ڊگهي عرصي تائين ايئن هليو ته ملڪ اندروني انتشار ۽ تڪرارن جي ڪري انارڪي ڏانهن ڌڪجي ويندو. ڇاڪاڻ ته هن وقت پاڪستان اندر جمهوريت جي بحالي، گڊ گورننس، غربت جي خاتمي، تعليم ۽ صحت جي سهوليتن ۾ واڌاري، عورتن جي حقن جي بحالي يا ٻين فيلڊز ۾ جيڪا به سيڙپڪاري ٿي رهي آهي، ان جا بنياد عوام جي ڀلائي بدران عالمي قوتن جي مفادن ۾ لڪل آهن ۽ جڏهن عوامي ڀلائي جي بنيادن جو پسمنظر اهڙا مفاد هجن ته پوءِ ڊگهي مدت وارن مثبت نتيجن جي توقع رکڻ ڏکيو عمل ٿيو وڃي.
عالمي مفادن جي بينر هيٺ ملندڙ اهي وقتي انجيڪشن، ضياءَ الحق جي دؤر ۾ پاڪستان کي ايترا ته هنيا ويا جو موجوده حمايت ان جو ڏهه سيڪڙو به ناهي پر ان جا نتيجا- اسان جي سامهون آهن دهشتگرديءَ خلاف اڄ اُٿي بيٺل عالمي سول سوسائٽي آمريڪا ۽ سندس اتحادين جي دهشتگرديءَ خلاف جيڪا مهم آهي پاڪستان ان مان به ڪٽيل آهي ۽ رڳو عالمي قوتن جي حمايت بهترين نتيجا نٿي ڏئي سگهي.
عالمي سياست ۾ پاڪستان جو ڪردار، پاڪستان جي مستقبل جي سياسي ۽ اقتصادي ترجيحات، پرڏيهي پاليسي ۽ عالمي برادريءَ سان تعلقات جي واضح اصولن سان ڳنڍيل آهي ۽ في الحال اهي معاملا عالمي قوتن جي زبردست اثر هيٺ آهن، جيستائين انهن معاملن کي عالمي اثر کان آجو ڪري ملڪي ضرورتن ۽ ماڻهن جي مرضيءَ وٽان نه جوڙيو ويندو تيستائين نه رڳو مستقبل ۾ عالمي سياست ۾ ڪو واضح ڪردار نه جڙي سگهندو پر خود عالمي قوتن پاران مسلسل استعمال ٿيڻ جي نتيجي ۾ ملڪ اندروني انارڪي جو شڪار ٿي ڪمزور ٿيندو.
اسين سڀ اها خواهش رکون ٿا ته پاڪستان اڄ عالمي ڳوٺ بڻجي ويل دنيا ۾ هڪ عزتدار ۽ مهذب پارٽنر طور ليکيو وڃي ۽ ان لاءِ ضروري آهي ته پاڪستان انهن عالمي سطح تي گهربل انهن اخلاقي گهرجن جو پورائو به ڪري جيڪي چون ٿيون ته سياسي فيصلا، جمهوري ادارن ۽ عوامي چونڊيل نمائندن حوالي ڪريو. اهو واحد نقطو آهي جنهن لاءِ اڄ دانشور ۽ عالمي سياست جا نوان لکجندڙ باب اهو چون ٿا ته سياسي ۽ اقتصادي ترقي، عورتن جي حقن جي بحالي، ميڊيا جي آزادي، انساني حقن جي بحالي ۽ اهڙا سمورا ٻيا معاملا عوامي حڪمراني واري نقطي سان مشروط آهن.
عالمي سياست ۾ پاڪستان جو ڀرپور ۽ مضبوط ڪردار پڻ ان universal value (عالمي قدر) سان مشروط آهي ته ملڪ جي مستقبل جا فيصلا ملڪ جي ماڻهن جي نمائندن ۽ چونڊيل ايوانن حوالي ڪيو.