ريٽا ڪوٺاري پاران تحفي طور مليل ڪتاب
گهڻو ڪري ٻاهرين دنيا جي هر دوري جو مقصد ڪانفرنسون، سيمينار ۽ ورڪشاپ وغيره ئي هوندو آهي تنهن ڪري ڪتابن جو تحفو ملڻ هڪ لازمي جز هجي ٿو. آمريڪي دوري دوران نه رڳو ڪيترا ئي ڪتاب تحفي طور مليا پر انهن ڪتابن جي ليکڪن سان به زبردست ڪچهريون ٿيون، سندن لکڻين ۽ نقطه نظر تي بحث مباحثا ٿيا.
سانا جي ڪنويشن دوران جڳ مشهور تحقيق دان ۽ گجرات جي سنڌياڻي ريٽا ڪوٺاري جو ڪتاب:
The Bueden of Refuge
(The Sindhi Hindus of Gujarat)
سانا اسٽال تي نظر آيو. سانا جي ڪنويشن دوران مختلف شيئن جا لڳل اسٽال هڪ خوبصورت ڏيک ڏئي رهيا هئا. سنڌ جي سڃاڻپ ۽ ثقافت جي حوالي سان ڪافي سٺين شيئن سان گڏ سانا جي سالياني فيس جمع ڪرائڻ کان وٺي ڪتابن جي وڪري تائين، ڪانفرنس هال جي مک دروازي تي هڪ وڏو اسٽال موجود هو. هڪ برجستو همراه ان سموري ڪاروائي جي سار لهي رهيو هو. پڇڻ تي خبر پئي ته سائين طلعت ٽالپر آهي جيڪو ورجينيا ۾ رهندڙ آهي ۽ پنهنجي ٻارڙن سان سانا ڪنويشن ۾ حصو وٺڻ ۽ آرلينڊو گهمڻ آيو هو.
ان اسٽال تي رکيل ڪافي ڪتابن ۾ منهنجي لاءِ ڌيان طلب ريٽا ڪوٺاري جو ڪتاب هو، جنهن جو چرچو مون اڳ ۾ ئي ٻڌو هو. خاص طور تي اعجاز قريشي ۽ شوڪت حسين شوري واتان. اسان جا اهي ٻئي دوست سنڌ تي، ٻاهرين دنيا ۾ ڇپيل مواد تي عام ۽ خاص طور تي هندوستان ۾ رهندڙ سنڌين پاران تخليق ڪيل ادب تي خاص اک رکندا آهن ۽ جيئن ئي ڪو ڪتاب مارڪيٽ ۾ ايندو آهي ان جي حاصل ڪرڻ جون ڪوششون شروع ڪري ڇڏيندا آهن ۽ ٻين کي به اهو ڪتاب پڙهڻ جون صلاحون ڏيندا آهن.
منهنجي هيـٺين ڪتاب تي نظر پئي ته ليکڪ جي نالي پاڻ ڏانهن ڇڪيو. ڪتاب جي قيمت 20 ڊالر (تقريبا 1400 روپيا هئي)
مون ڪتاب کي ڦلهوري ڏٺو، ٽائيٽل ۽ فهرست کي غور سان پڙهي رهيو هيس ته هڪ قد آور همراهه اچي ڀر ۾ بيٺو ۽ ڪتاب کي ڏسندي چوڻ لڳو ته ريٽا تمام سٺو ڪتاب لکيو آهي ۽ پوءِ هن هڪ ڪاپي کڻي تحفي طور مون کي ڏني. اهو همراهه سنڌ جي هڪ موچاري نالي ۽ محقق سائين ايم ايچ پنهور مرحوم جو فرزند سني پنهور هو. خبر پئي ته ڪتاب سني پنهور وٽ آيا هئا، وڪري لاءِ پر سنڌ وانگر لڳي ٿو ته هت به رواج اهو ئي آهي ته ڪتاب دوستن ۾ ورهائي پوءِ پئسا کيسي مان ڀرڻا پوندا آهن. ڇاڪاڻ ته هت به وڪري کان وڌيڪ سني پنهور اهي ڪتاب تحفي طور ورهائي رهيو هو. ريٽا جو ڪتاب. ريٽا گجرات جي شهر احمد آباد ۾ رهي ٿي جتي هو هڪ ته ڪٿا اڪيڊمڪ سينٽر هلائي ٿي پر ان سان گڏوگڏ هو هر مقامي ڪاليج ۾ پروفيسر به آهي.
ريٽا پنهنجي ڪتاب جو نالو ڏاڍو سهڻو رکيو آهي برڊن آف رفيوج يعني ”پناهه جو بار“ جيتوڻيڪ دنيا جي ٻين هجرتن جي برعڪس پاڪستان ٺهڻ مهل سنڌ مان هندوستان لڏي ويل سنڌي هندن کي قتل وغارت، جسماني تشدد ۽ ٻي دهشتگردي کي منهن نه ڏيڻو پيو پر هو پنهنجي قومي سڃاڻپ، ڌرتي، مٽ مائٽن جون آسوده وسنديون ۽ ماڳ ڇڏي هڪ اهڙي نئين سرزمين ڏانهن اسريا رهيا جيڪا هنن لاءِ بالڪل نئين هئي. پاڻيءَ جي جهازن، اٺن ۽ ريل گاڏين تي سفر ڪري، سنڌ مان لڏپلان ڪندڙ سنڌي هندن جي روحاني، نفسياتي، معاشي ۽ سماجي ڏيوالئي ۽ پوءِ شاندار Come backبابت هن ڪتاب ۾ زبردست مواد موجود آهي پر گڏوگڏ اهو به تفصيل سان موجود آهي ته جيڪي سنڌي هندو گجرات لڏي آيا انهن ڪيئن پنهنجي باعزت جياپي جا رستي ڳولهيا، پنهنجي قومي شناخت کي برقرار رکيو ۽ اڄ هو هندستان جي هڪ بااثر ڪميونٽي آهي.
هجرت انساني زندگي جو منهنجي نظر ۾ سڀ کان وڏو الميو آهي ۽ ريٽا سنڌين جي پنهنجي وطن کي ڇڏي نئين سرزمين ڏانهن هجرت جي المئي کي هن ڪتاب ۾ تفصيل سان پيش ڪيو آهي.
آءٌ اهاڳالهه ڪيترائي ڀيرا لکي چڪو آهيان ته سياسي ادب جي شعبي ۾ برصغير جي پوري ادب تي نظر وجهنداسين ته جيترو مواد ورهاڱن تي لکيل ملندو اوترو ٻي ڪنهن به موضوع تي نه ملندو. مقامي ليکڪ جي مقابلي ۾ غير ملڪي محقق وٽ اوهان کي بنگال، پنجاب ۽ آخر ۾ هندوستان ۽ پوءِ بنگالين جي ورهاڱي تي هر وقت ڪو نه ڪو نئون مواد لکنجدو نظر ايندو. منهنجي گهٽ پڙهائي جي تجربي جو مشاهدو آهي ته اردو ادب ۾ ورهاڱي جي سياسي ادب تي اسان جي حصي ۾ آيل پناهه گير ڀائرن پاران نه لکڻ جيترو لکيو ويو آهي، ورهاڱي ۽ لڏ پلاڻ جهڙي المناڪ واقعن تي پر سنڌي ٻولي ۾ انهن موضوعن تي شاندار ڪتاب لکيا ويا آهن.
تازومارڪيٽ ۾ آيل ڪتابن ۾ ريٽا جي ڪتاب کان علاوه پياري دوست لڄمڻ ڪومل جي ڪتاب ”وهي کاتي جا پنا “ به اعليٰ قسم جو ڪتاب آهي. لڄمڻ ڪومل (آٽوبائيوگرافڪ چئجن يا ڊائري جا نوٽس) تاج بلوچ پاران شائع ڪندڙ ادبي رسالي سوجهرو ۾ ماهوار لکندو آهي ۽ سندس تخليقي مواد برصغير جيورهاڱي، هندوستان ۾ سنڌي هندن جي عاليشان اوسر، هجرت مهل سنڌي هندن کي پهتل ناقابل فراموش تڪليفن ۽ پوءِ ٻولي، ثقافت ۽ قومي سڃاڻپ جي آڌار تي سنڌيت کي برقرار رکڻ بابت زبردست ڳالهيون ڪندو ٿو رهي. آءٌ ڪنهن مهل تفصيل سان ريٽا جي هن ڪتاب جو تنقيدي جائزو وٺندس ۽ سندس ان شاندار ڪانٽريبوشن تي لکندس.
هي ڪتاب ورهاڱي جي وڍ ۾ آيل ماڻهن جي Politics of Identify شناخت جي سياست کي سمجهڻ ۾ مدد ڏيندو. گجرات جي تيزرفتار سرمائينداراڻي ماحول ۾ هٿين خالي پهتل سنڌين ڪيئن ”رک جي ڍير“ تان پنهنجو سفر شروع ڪيو ۽ ڏينهن رات محنت ڪري هڪ چست مڊل ڪلاس طور اڀرندي گجرات جي معاشي ميدان جي با اثر ترين ڪميونٽي بنجي ويا. اهو طويل تڪليفون ڏيندڙ پر اتساهه فراهم ڪندڙ سفر رڳو هن ڪتاب ذريعي ئي ڏسي سگهجي ٿو.
ريٽا سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن، انگريزن جي غلامي جي دور ۾ سنڌ جي ورهاڱي، سنڌ مان لڏپلاڻ، هندوستان ۾ پناهه گيري، پوءِ گجرات ۾ ٻيهر اڀري ۽ نمودار ٿيندڙ سنڌي هندن جي پوري سفر جي شاندار داستان بيان ڪئي آهي.
هيءُ ڪتاب سڀني کي پڙهڻ گهرجي. خاص طور تي شناخت جي بحران، سنڌ اندر مهاجر اقليت جي نفسيات ۽ مزاج کي سمجهڻ لاءِ ۽ هينئن به همعصر سياسي تاريخ جي شاگرد جي حيثيت ۾ آءٌ سمجهان ٿو ته هندوستان جي سياسي تاريخ جي ان اهم باب يعني ورهاڱي جي باب کي تفصيل سان پڙهڻ ۽ سمجهڻ کانسواءِ مهاجر سوال سمجهه ۾ ئي ڪونه ايندو. ٻارڙن جي آئيڊيل ۽ هر ماڻهو جي پسند جي هن آمريڪا جو مستي ۽ موج واري شهر آرلينڊو ۾ اهو ڪتاب بهترين تحفو هيو.
مون سني پنهور جا ٿورا مڃيا ۽ ڪتاب کي اچي سفري بيگ ۾ پيڪ ڪيم.
سني پنهور سان منهنجون ڪي خاص ملاقاتون ناهن. ها البته هن بابت سنڌ ۾ مختلف وقتن تي ڪجهه ضرورت ٻڌندا رهيا هياسين. هو سانا جو چيئرمين به رهي چڪو آهي، گڏوگڏ هو پنهنجي مرحوم والد ايم ايچ پنهور جي ڪري به سڃاتو وڃي ٿو. ڪجهه وقت اڳ سندس هڪڙو ڀاءُ منهنجي ڪاروباري هنڌ تي ملازم هٿان قتل ٿي ويو هو ۽ پوءِ سني جڏهن ايم ايچ پنهور صاحب جي ديهانت کان پوءِ ان جي آخري رسمن جي ادائيگي لاءِ حيدرآباد آيو ته ساڻس ملاقات ٿي.
ايم ايچ پنهور صاحب لاءِ پوءِ جيڪي به سياسي ۽ علمي ادبي ميڙاڪا ٿيا انهن ۾ به ساڻس ملاقاتون رهيون جن ۾ سنڌ ترقي پسند، سنڌ پارٽي جي ڊاڪٽر قادرمگسي، سنڌ يونيورسٽي ۽ سنڌ الاجي ۽ ڪراچي يونيورسٽي جي سنڌي شعبي ۽ لطيف چيئر ايم ايچ صاحب تي بهترين ريفرنس ڪرايا هئا.
انهن پروگرام دوران سني پنهور حيدرآباد واري گهر کي فائونڊيشن ۽ پنهور صاحب جي شاندار لائبريري کي تحقيق لاءِ پبلڪ لائبريري بڻائڻ جو وعدو ڪيو هو جيڪو اڃا تائين ته پورو نه ٿيو آهي. ڪراچي يونيورسٽي پاران ڪوٺايل ادبي ريفرنس ۾ به ڪراچي توڙي سنڌ يونيورسٽي ۾ ايم ايچ پنهور چيئر قائم ڪرڻ جو واعدو ڪيو ويو هو اهو به تاحال پورو نه ٿي سگهيو آهي.
سانا جي ڪنويشن دوران سني سان ايم -ايڇ پنهور صاحب جي زندگيءَ ۾ ئي سندس پاران جوڙيل فائونڊيشن ۽ ڪتابن جي قيمتي خزاني کي سنڌ جي ڀلائي لاءِ ڪتب آڻڻ وارن سندس ارادي تي ڪچهري ٿي. 2008 واري سانا ڪنويشن ۾ آءٌکيس هڪ دفعو ٻيهر سندس ڪيل واعدن جي ياد ڏياريندس.
هن وقت آمريڪا ۾ رهندڙ سنڌين ۾ جيڪي پيشه ورانه شعبن جا دوست آهن يعني ڊاڪٽرز، انجنيئرز يا ٻين شعبن جا ماهر، انهن مان رڳو جاويد لغاري پاڪستان موٽيو آهي، جيڪو هن وقت نه رڳو پاڪستان جي هڪ وڏي سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ۽ آءِ ٽي اداري زيبسٽ جو سربراهه آهي پر پيپلرزپارٽي جي سينيٽر طور پارٽي جي مٿين قيادت ۾ اهم جاءِ ولاريو ويـٺو آهي.
آمريڪا جهڙي سماج کي ڇڏي پاڪستان اچي وسائيڻ به ڪو ننڊو فيصلو ناهي، ڇاڪاڻ ته اتي رهندڙ ڪافي سنڌي دوست پاڪستان اچي ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ جون ڳالهيون ته ڪندا رهن ٿا ۽ پنهنجي وطن اچي اتي سٽيل ٿيڻ، ڪاروبار يا سياست ڪرڻ جون سٺيون ڳالهيون به ڪن ٿا پر اهو فيصلو ڏکيو ٿئي ٿو جو سندن گهربار، ٻارڙا، انهن جي تعليم، سڀ ڪجهه امريڪي ڪلچر جي اثر هيٺ آهي، تنهن ڪري هو ايڏو وڏو رسڪ شايد نٿا کڻي سگهن.