ڪتاب جي خاتمي متعلق
هڪڙي ديندار جو سڪرات ۾ پوڻ
جڏهن هڪڙي ديندار جي سڪرات جو وقت آيو تڏهن چوڻ لڳو ته جيڪڏهن مان هن کان اڳ ڄاڻان ها ته ٻڌڻ، ڳالهائڻ تي ڪيترو شرف ۽ فضيلت رکي ٿو ته مان ڪڏهن به پنهنجي عمر ڳالهائڻ ۾ ضايع نه ڪريان ها. نيڪيءَ جي ڳالهه کڻي سون وانگر آهي مگر ماٺ ۾ رهڻ انهيءَ کان وڌيڪ ڀلو آهي. الله وارا هميشه ڪم کي ڄاڻن ۽ نه اسان وانگر رڳو ڳالهه کي سڃاڻن، ڇالاءِ جو اهو ماڻهو جو ڪم ۾ لڳل آهي سو خود مست ۽ خاموش آهي ۽ جو بيڪار آهي، سو اجايو پيو وڦلي ۽ بڪواس کان جوش ۾ هوندو آهي.
سڪندر جو موت ۽ ارسطو جي گفتگو
جڏهن سڪندر مري ويو، تڏهن ارسطا طاليس چوڻ لڳو ته اي بادشاه، جيستائين تون دنيا ۾ جيئرو هئين تيستائين تون ماڻهن کي نصيحت ڪندو رهئين، مگر اڄ ڏينهن جي نصيحت انهن لاءِ نهايت ڪافي ۽ سبق سيکاريندڙ آهي، ڇالاءِ جو حال جي نصيحت قال جي نصيحت کان هميشه ياده موثر هوندي آهي.
اي دل، مون پکين (عاشقن، عارفن) جون سڀ زبانون توکي کولي ٻڌايون. هاڻي تون غفلت ڇڏي فهم ۽ فراست کان ڪو ڪم وٺ. سيمرغ جي اڳيان انهيءَ شخص، واقعي اڪسير بنايو (ڪامياب ٿيو) جنهن سڀني پکين جي ٻوليءَ کي سمجهي ورتو.
اي عزيز، يوناني فلسفي اندر تون روحاني دولت ڪٿي سڃاڻي سگهندين؟ جيستائين تون انهيءَ فلسفي کان پاڻ کي الڳ نه ڪندين تيستائين تون دين جي فلسفي کان واقف ٿي نه سگهندين. مان (پنهنجي معرفت جو) قسم کڻي ٿو چوان ته منهنجي نزديڪ ڪفر جو ”ڪاف“، فلسفي جي ”ف“ کان وڌيڪ محبوب ۽ پسنديده آهي. مديني جي فلسفي، يوناني فلسفي کي شڪست فاش ڏيئي ڇڏي آهي. تون انهيءَ فلسفي کي ڌوڙ ۾ ملائي، وڃي دين جي راهه اختيار ڪر جا صحيح ۽ سالم آهي.
هڪڙي شخص جو ڪنهن صوفيءَ کان سوال پڇڻ
هڪڙي پيرسن، صوفيءَ کي چيو ته تون ڪيستائين الله وارن جي ڳالهه ڪندو رهندين؟ ان جواب ڏنس ته الله وارن جي ڳالهه ڪرڻ منهنجي زبان کي ڏاڍي مٺي لڳي ٿي.
جيڪڏهن مان (عطار) کڻي انهن الله وارن مان نه آهيان ته به ڪم از ڪم انهن جي ڳالهه ٻولهه ته ڪندو رهان. مان جيڪڏهن انهن جي واٽ وٺان ها ته شعر گوئيءَ ۾ پاڻ کي ڇو غرق ڪريان ها، ليڪن مان معذور آهيان جو جڏهن ڏٺم ته ملڪ ۾ ڪو رازدار ئي نه آهي تڏهن مناسب سمجهيم ته شعر ۾ راز ظاهر ڪري پنهنجي دل وندرائيندو رهان.
دل جي تونگري منهنجي لاءِ جان افزا آهي ۽ قناعت منهنجو هڪ غيرفاني خزانو آهي، الله تعاليٰ جو شڪر آهي جو مان ڪنهن نالائق جو ٿورائتو نه آهيان. مان نه ته پنهنجي دل تي ڪنهن جو بار رکان ۽ نه هر ڪميڻي کي آقا سڏڻ لاءِ تيار آهيان. مون ڪڏهن به ظالم جو طعام نه کاڌو ۽ نه ڪتاب ۾ پنهنجو تخلص رکيو آهي. منهنجي بلند همت منهنجو ممدوح آهي ۽ منهنجي بدن جي غذا منهنجي روحاني طاقت آهي. جڏهن مون کي عارف لوڪن پنهنجي طرف سڏيو تڏهن هاڻي منهنجو انهن خود غرضن ۽ خود پسندن سان ڪهڙو تعلق؟ مان جڏهن سڀني ماڻهن کان آزاد ٿي ويس تڏهن سوَن مصيبتن هوندي به گهڻو شاد ۽ خوش رهيس.
هڪڙي پاڪ دين جي مرڻ وقت گفتگو
هڪڙو عارف، موت جي وقت چوڻ لڳو ته جڏهن مون وٽ هن راهه (آخرت) جو سامان ڪونهي تڏهن شرم جي پگهر سان هڪ ٻڪ مٽيءَ جو ٺاهيو اٿم ۽ انهيءَ مٽيءَ مان هڪ سر بنائي اٿم. علاوه ان جي هڪڙو شيشو ڳوڙهن سان ڀريل به پاڻ وٽ اٿم ۽ هڪڙي پراڻي گودڙي به ڪفن لاءِ چونڊي رکي اٿم. هاڻي جنهن مهل مان مران تنهن مهل توهان مون کي ڳوڙهن سان غسل ڏيئي بعد ۾ اها سر منهنجي مٿي هيٺان رکي ڇڏجو. جڏهن توهان ائين ڪيو تڏهن توهان ڏسندؤ ته منهنجي قبر تي ڪڪر، ويندي قيامت تائين افسوس جو مينهن وسائيندو رهندو.
هڪڙي پاڪ دين جي ڳالهه
هڪڙي پاڪ دين، چيو ته مان پورن ٽيهن سالن کان پنهنجي عمر بيخودي ۾ گذاريان ٿو. مان پاڻ کان ائين بيخبر آهيان جيئن حضرت اسماعيل پنهنجي سر ڪٽائڻ وقت بيخبر هو. ڀلا، ان شخص جي ڪهڙي حالت هوندي جنهن جي ساري عمر حضرت اسماعيل جي بيهوشيءَ جي گهڙسيءَ وانگر گذري ٿي! ڪڏهن شمع مثال انتظار ۾ جلان ٿو ته ڪڏهن بهار جي ڪڪر جيان نار وهايان ٿو. اهو شخص جو مون تي ٻاهر کان نظر ڪندو سو منهنجي سيني جي اندروني حالت کي ڇا سمجهي سگهندو؟ هاءِ افسوس، منهنجي عمر اجائي ويئي ۽ هينئر سواءِ عاجزي ۽ لاچاريءَ جي ٻيو ڪجهه به نه رهيو آهي.
هڪڙي جوان مرد جو شبليءَ کي خواب ۾ ڏسڻ
جڏهن شبلي رحه، هن دنيا مان رحلت فرمائي ويو تڏهن هڪ جوان مرد کيس خواب ۾ ڏسي کانئس اتان جو حال پڇيو. جواب ڏنائين ته جڏهن حساب ۾ منهنجو معاملو تمام سخت ٿي ويو ۽ هن مون کي پنهنجو دشمن ڏٺو ۽ منهنجي ضعيفي، نااُميدي ۽ عاجزيءَ جو پورو مشاهدو ڪيو، تڏهن ان کي منهنجي بيچارگيءَ تي رحم اچي ويو ۽ پنهنجي ڪرم سان مون کي بخشي ڇڏيو.
اي عزيز، جنهن وٽ ڳوڙهن جو دريا آهي سو ڀلي هن منزل ۾ پير پائي. هتي جو سمر سواءِ عجز ۽ افلاس جي ٻيو ڪونهي.
هڪڙي پير جو فرشتن جي جماعت کي رستي ۾ ڏسڻ
هڪڙو پير جيئن هڪڙي ڳوٺ ۾ وڃي رهيو هو تيئن ملائڪن جي هڪ جماعت منهن پئجي ويس. انهن درميان ڪا رائج الوقت روڪڙ به پئي هئي جنهن کي هڪ ٻئي کان پئي کسيائون. جڏهن پير کانئن انهيءَ روڪڙ بابت پڇيو تڏهن انهن مان هڪڙي جواب ڏنو ته هڪڙو دردمند هتان وڃي رهيو هو جنهن پنهنجي پاڪ دل مان هڪ آه ڪڍي ۽ زمين تي چند ڳوڙها ڳاڙيا. اسان هينئر انهيءَ سرد آه ۽ گرم ڳوڙهن کي هڪ ٻئي کان کسي رهيا آهيون.
ابو سعيد جي هڪ مست سان ملاقات
هڪڙي دفعي ابوسعيد سالڪن جي جماعت سان گڏ پنهنجي خانقاه ۾ ويٺو هو ته هڪڙو مست پريشان حاليءَ ۾ روئندو اندر آيو ۽ اچي اجايو سجايو راڳ ڳائڻ لڳو. شيخ مهرباني ۽ شفقت سان کيس سمجهايو ته تون روءِ نه، شور بند ڪر ۽ منهنجو هٿ وٺي کڙو ٿي. مست جواب ۾ چيو ته اي شيخ، الله تنهنجو مددگار هجي، دستگيري (مدد ڪرڻ) تنهنجو ڪم نه آهي. جيڪڏهن هر شخص کان دست گيري ممڪن هجي ها ته ڪئلي به اميريءَ جو دم هڻي ها. هي ٻڌي شيخ تي وجد طاري ٿي ويو ۽ چوڻ لڳو ته اي منهنجا مولا، تون سڀ ڪجهه آهين، مان عاجز آهيان، تون منهنجي دستگيري ڪـر.
هڪڙي شخص جي گفتگو
هڪڙي شخص چيو ته جيڪڏهن قيامت جي ڏينهن الله تعاليٰ مون کان سوال پڇندو ته تو دنيا مان ڪهڙو سامان آندو آهي ته مان جواب ڏيندس ته مان قيدخاني مان ڇا ٿي آڻي سگهيس؟ مان ته مفلس ۽ ڪنگال ۽ تنهنجي رستي جو قيدي آهيان ۽ تو ۾ هيءَ اُميد رکان ٿو ته تون مون کي سڀني آلودگين کان پاڪ ڪري، مسلماني سان خاتمو ڪرينم، ۽ جو ڪجهه چڱو يا بُرو ڪيم سو سڀ معاف فرمائينم. جڏهن سواءِ ڪنهن معاوضي جي منهنجو پيدا ڪرڻ جائز آهي، تڏهن تنهنجو مون کي مفت معاف ڪرڻ به سزاوار آهي.
نظام الملڪ جي سڪرات جي ڳالهه
جڏهن نظام الملڪ پنهنجي پوين پساهن ۾ هو تڏهن چڻ لڳو ته اي الله، مان ته هينئر خالي هٿين وڃي رهيو آهيان، تون مون کي ان شخص جي طفيل معافي ڏي جنهن کي مون جڏهن تنهنجي ڳالهه ڪندي ڏٺو ان جوهر طرح سان خريدار بڻجي ويس ۽ ان جي پوري مدد ۽ امداد ڪيم. هن آخري گهڙيءَ ۾ تون ان جي محابي منهنجو خريدار ٿي ۽ منهنجي مدد فرماءِ.
حضرت سليمان جو هڪ منڊي ڪئليءَ کان سوال پڇڻ
حضرت سليمان ايتري عظمت جي باوجود هڪ منڊي ڪئليءَ کان عاجزيءَ سان سوال پڇيو ته غمن ۾ زياده ڪهڙي مٽي ڳوهي ويئي آهي. ان جواب ڏنس ته سوڙهيءَ قبر ۾ اها آخري سر جا جڏهن خاڪ سان ملي وڃي ٿي تڏهن سڀيئي اميدون ختم ٿي وڃن ٿيون.
ابو سعيد مهنه جي خادم سان گفتگو
حضرت ابو سعيد مهنه هڪڙي ڏينهن حمام ۾ هو، سندس نوڪر جو هڪ بي عقل ۽ ناتجربيڪار هو تنهن شيخ جي بدن جي ميراڻ کي ڇڪي ان جي ڪلهن تي آڻي سندس منهن اڳيان ڪٺو ڪيو؛ ۽ بعد ۾ کانئس پڇيائين ته هاڻيءِ ٻڌاءِ ته جوان مردي ڇاکي چوندا آهن. شيخ جواب ڏنس ته ميراڻ کي لڪائڻ ۽ ماڻهن جي اکين اڳيان (جي روبرو) نه آڻڻ کي ئي جوانمردي چوندا آهن. اهو ٻڌي هن فوراً ان جي پيرن تي ڪِري معافي گهري.