شيخ صنعان جي آکاڻي
هڪڙي رات خواب ۾ ڏٺائين ته، سندس منزل هتان (مڪي مان) منتقل ٿي روم هلي ويئي آهي ۽ هو هڪ بت جي آڏو سر جهڪايو بيٺو آهي. جڏهن خواب مان سجاڳ ٿيو تڏهن پنهنجي مريدن کي سڏي چيائين ته، هينئر اسان کي روم هلي هن خواب جي تعبير معلوم ڪرڻي آهي. رستي ۾ جيتوڻيڪ گهڻيون گهاٽيون ۽ پيچرا آهن، ليڪن جو سر تان سانگو لاهي اڳتي وڌيو سو ڪامياب ويو ۽ جو پٺتي رهيو تنهن جي دنيا ۽ آخرت ٻئي برباد.
جڏهن هو مريدن سان اچي روم پهتو تڏهن اوچتو ئي اوچتو سندس نظر هڪ عاليشان محل تي وڃي پيئي جنهن جي چوٽيءَ تي هڪ خوبصورت عيسائي ڇوڪري ويٺي هئي. سندس حسن ۽ تاب اڳيان سج ۽ چنڊ ٻنهي پئي شرمايو ۽ سندس ڪارن زلفن، ڏسندڙن کي ڳنڍ ٻڌي ڇڏيو ۽ سندس ابروئن عاشقن جي دلين ۾ گهرا گهاءُ ڪري ٿي ڇڏيا. هوءَ سچ پچ هڪ فتنو هئي ۽ جنهن ڏانهس اک کڻي ٿي نهاريو سو پنهنجي جان کان بي جان ٿي پئي ويو. سندس ڳل سونهن ۽ سوڀيا کان ائين پئي چمڪيا ڄڻڪ ڪا باهه ٻري رهي هئي ۽ سندس جادوءَ ڀريون اکيون عاشقن جو ناحق خون وهائي رهيون هيون.
جنهن وقت ان نازنين پنهنجي منهن تان پردو هٽايو، تنهن وقت شيخ کي عشق جي باهه وڪوڙي ويئي. جيتوڻيڪ هن پاڻ کي بچائڻ جي ڪوشش گهڻي ڪئي مگر معاملو سندس هٿان ويندو رهيو. هوبي اختيار ٿي سندس آڏو ڪري پيو ۽ ايمان جي عوض خوشيءَ سان عيسائيت ۽ بت پرستي خريد ڪئي ۽ آخرت کي وڪڻي بدنامي مول وهائي. عشق جي غلبي سبب هو پنهنجي دل ۽ جان کان آزاد ٿي ويو ۽ چوڻ لڳو ته جڏهن ايمان ئي هليو ويو، تڏهن هاڻي دل جي ڪهڙي ڳالهه؟ عيسائڻ جو عشق مشڪل آهي.
جڏهن مريدن پنهنجي مرشد جو هي حال ڏٺو تڏهن گهڻو پريشان ۽ حيران ٿي ويا، کيس نصيحت ڪرڻ ۽ سمجهائڻ لڳا، مگر وريو ڪي ڪين. هو اٽلو انهن جي نصيحت جي خلاف ڪم ڪرڻ لڳو. ڀلا ڪڏهن ديوانو به ڪنهن جي نصيحت قبول ڪندو آهي؟ اهو سارو ڏينهن عشق جي چوٽ کان ڦيٽيون کائيندو رهيو، مگر جڏهن رات آئي تڏهن سندس درد ۽ الم ۾ بي انتها اضافو اچي ويو. درد ڀري دل جي رات ڀلا ڪٿي ٿي کٽي! گهڻيون ئي آهون ۽ دانهون ڪندو رهيو ۽ خدا کي ان رات جي خاتمي لاءِ ٻاڏائيندو رهيو. ويچاري غريب جي رات هت نه هئي مگر گويا قيامت سان ڳنڍيل هئي. بهرحال هو ويچارو عشق جي سودا ۾ پاڻ کي جلائي پنهنجو عقل۽ هوش وڃائي ويٺو. سندس سڀيئي عضوا بيوس ٿي ڪم ڪرڻ کان جواب ڏيئي ويا. عشق جي درد ان کي اهڙي ته چاشني چکائي جو سندس صبر، سندس سمجهه ۽ سندس يار مطلب ته سڀ ڪجهه کانئس موڪلائي ويو. عشق سان جنهن جو پلؤ پيو آهي تنهن جي حالت اهڙي ئي ٿيندي آهي مگر نادانن ان کي ٻاراڻي راند کڻي سمجهيو آهي.
مريدن جي شيخ کي نصيحت
سڀئي مريد گڏجي پنهنجي مرشد کي سمجهائڻ لڳا ته، تون هي اجايا خيال ۽ هي مشرڪانه حرڪتون ڇڏي پنهنجي خدا تعاليٰ ڏانهن رجوع ڪر ۽ پنهنجي روزي نماز ۽ تسبيح پڙهڻ کي لڳي وڃ. هر هڪ مريد، عليحده عليحده طور کيس سمجهائڻ لڳو، مگر هو باز نه آيو. جڏهن ڪنهن مريد نماز پڙهڻ لاءِ ٿي چيس، تڏهن جواب پئي ڏنائين ته: منهنجي نماز هن محبوب جي ابروئن (جي محراب) ۾ آهي ۽ صحيح نماز هيءَ آهي. جڏهن هڪڙي ٻئي تلقين ڪندي کيس چيو ته، توهان کي شيطان خبيث صحيح راهه کان گمراهه ڪري وڌو آهي، تڏهن جواب ۾ چيائين ته، ههڙي گمراهي ئي سڀ کان بهتر آهي، شيطان ته هي نهايت عمدو ڪم ڪري رهيو آهي، مگر ان کي سمجهڻ وارا ٿورا آهن. وري جڏهن ڪنهن شرم، عزت ۽ ننگ ناموس جو طعنو ٿي هنيس تڏهن ان کي صاف ٿي ٻڌايائين، ته اسان عشق جي پٿر سان اهڙي عزت ۽ ناموس کي پرزا پرزا ڪري ڇڏيو آهي.
جڏهن ڪنهن ڪعبي ڏانهن موٽي هلڻ ۽ خدا تعاليٰ کان معافي وٺڻ لاءِ ٿي چيس ته جواب ٿي ڏنائين ته مون لاءِ گرجا بس آهي، ان جي چانئٺ تي سر جهڪائي معافي وٺندس، مان هتي ئي مست آهيان (ڪعبي وڃڻ جو ڪهڙو ضرور). وري جڏهن ڪنهن دوزخ جو ڊپ ۽ بهشت ڏانهن رغبت ٿي ڏياريس ته ٿي چيائين ته، دوزخ منهنجي عشق جي آهه اڳيان سرد آهي، باقي بهشت، سو هن محبوب جي منهن کان وڌيڪ ڪا ٻي شيءِ. وري جڏهن ڪنهن ڪفر جو طعنو ٿي هنيس تڏهن جواب ٿي ڏنائين ته، مون ته ڄاڻي واڻي دين ۽ ايمان وڪڻي ڪفر خريد ڪيو آهي.
آخر جڏهن مڙنئي زور لائي بس ڪيا ۽ سندن سڀ ڪوششون رائگان ويون تڏهن هو به مجبور ٿي سندس غمخواري ڪرڻ لڳا. رات ته ڏکي سکي ويئي گذري ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو هو سڌو محبوب جي گهٽيءَ ۾ وڃي ڪتن سان گڏ رهڻ لڳو. سندس چنڊ جهڙو منهن به ڌوڙ ۽ تپش سبب ڦري ڪارو دونهه ٿي ويو. قريباً هڪ مهينو سانده سندس اهائي حالت رهي، ان جي چانئٺ تي پيو رهيو، ۽ ان جي گهٽيءَ جي مٽي سندس بسترو پئي رهي.
جڏهن هن ان جي گهٽيءَ جي پچر نه ڇڏي تڏهن هوءَ ڇوڪري به هن جي مٿس عاشق ٿيڻ کان واقف ٿي ويئي. تجاهل عارفانه طور اچي کانئس پريشانيءَ جو حال پڇڻ لڳي ۽ چوڻ لڳي ته، زاهد لوڪ ته ڪڏهن به عيسائين جي گهٽين ۾ نه ويهندا آهن. شيخ جواب ۾ چيس ته، منهنجي هيءَ حالت توکان ٿي آهي، توئي ته منهنجي دل تي ڌاڙو هنيو آهي، هاڻي يا ته منهنجي دل مون کي موٽائي ڏي يا مون سان موافقت ڪر. ڪجهه منهنجي حال تي رحم کاءُ، ۽ ناز ۽ نخري کي ڇڏي ڏي. مون سڀ ڪجهه تولاءِ قربان ڪري ڇڏيو آهي، منهنجو جياپو هينئر تنهنجي مرضيءَ تي وڃي رهيو آهي، ڇالاءِ جو مون پنهنجي جان تنهنجي عشق سان سبي ڇڏي آهي. تنهنجي ياد ۾ هنجون هاريان ٿو ۽ توکان سواءِ منهنجو هيءُ ئي حال رهندو.
حقيقت هيءَ آهي ته جو ڪجهه مون تو ۾ ڏٺو آهي سو ٻئي ڪنهن ڏٺو ئي نه آهي، ورنه ان جي حالت مون وانگر هجي ها. چوندا آهن ته ”لڳي هجيئي ته ڪل پويئي.“ هاڻي وڌيڪ نه ڏکوئينم ۽ پنهنجي وصل سان نوازيم ته، جيئن منهنجا اڳيان (شان ۽ شوڪت وارا) ڏينهن وري موٽي اچن.
ڇوڪريءَ جواب ۾ چيو ته تون اڃان عشق جي راهه ۾ ڪچو آهين، اجائي لٻاڙ نه هڻ ۽ وڃي پنهنجي موت جو سامان تيار ڪر.تون هينئر پوڙهو ٿي ويو آهين ۽ اڃا ٿڌو ساهه کڻين ٿو، تنهنڪري تون عشق ڪمائي نٿو سگهين.
شيخ وراڻي ڏنس ته توکي جيڪي وڻي سو تون چوندي رهه، مون وٽ ته تنهنجي عشق کانسواءِ ٻي ڳالهه ئي ڪانهي. عشق ته جوان۽ پوڙهي ٻنهي تي هڪجهڙو اثر ڪري ٿو.
ڇوڪريءَ ورائي چيس ته: ”ڀلا جيڪڏهن تون عشق ۾ سچو آهين ته پوءِ توکي پنهنجي دين اسلام کان بالڪل هٿ کڻڻو پوندو، ڇالاءِ جو اهو شخص جو پنهنجي محبوب جي همرنگ (هم مذهب) نه آهي، تنهن جو عشق سواءِ نالي جي ٻيو ڪجهه نه آهي، ۽ جيڪڏهن تون سچ پچ جوانمرد آهين ته پوءِ توکي چار شيون اختيار ڪرڻ گهرجن. (1) بت جي آڏو سجدو ڪر، (2) قرآن کي باهه ڏيئي جلائي ڇڏ (3) شراب پي ۽ (4) ايمان کان اکيون ٻوٽي ڇڏ. شيخ جواب ۾ چيو ته: مون شراب نوشي خوشيءَ سان اختيار ڪئي، باقي ٻين ٽن شين سان منهنجو واسطو ئي ڪونهي. هي ٻڌي ڇوڪريءَ چيس ته ها، هاڻي تون اٿي کڙو ٿي ۽ خوب شراب بي جوش کاءُ.
شيخ جو ڇوڪريءَ سان گڏجي گرجا وڃڻ
شيخ جڏهن شراب ۾ الوٽ ٿي ويو تڏهن عيسائي اچي هن کي پنهنجي گهرجا ۾ کڻي ويا (جتي پهچندي ئي هن پنهنجي گودڙيءَ کي جلائي زنا (ٻڌو). شيخ، جو ڪنهن وقت قرآن جو استاد ۽ ڪيترن ديني ڪتابن جو ياد حافظ هو، تنهن اهو سڀ ان عيسائي ڇوڪريءَ جي اڳيان فراموش ڪري ڇڏيو. جڏهن خوب مستيءَ ۾ آيو تڏهن ڇوڪريءَ کي ڳل لائڻ جي خواهش ڪرڻ لڳو، ليڪن ان چيس ته، تون هن ڪم جو اڃا لائق نه آهين. جيڪڏهن تون سچو عاشق ٿيڻ گهرين ٿو ته پوريءَ طرح سان ڪافر بنجي منهنجي مذهب جي پيروي ڪر، ٻيءَ حالت ۾ هتان هليو وڃ.
شراب ڇاڪاڻ ته ڪهنو هو، تنهنڪري شيخ کي پرڪار وانگر سرگردان ڪري ڇڏيائين. شيخ جو عشق به پختو هو ۽ علاوه ان جي سندس معشوق به اڳيان حاضر هئي، لهاذا ان جي اها ڳالهه مڃيائين. ڇوڪريءَ به پوءِ دلداري ڏيندي چيس ته: ”هاڻي تون عشق ۾ واقعي ثابت قدم نڪتوآهين، تون ڀلين آرام سان زندگي گذار، هينئر تون بيشڪ منهنجو مڙس آهين ۽ منهنجي لائق آهين (مون سان گويا ملي چڪو آهين).
ليڪن شيخ محض هن جي ان چوڻ تي راضي نه ٿيو ۽ کانئس وصل جي حقيقي طلب ڪرڻ لڳو. کيس عرض ڪيائين ته، آخر هن وصل جي لاءِ باقي ڪهڙي چيز وڃي رهي آهي ته جيئن مان اها پوري ڪريان. مون ته شراب پيئڻ به اختيار ڪيو، بت پرستيءَ به ڪئي ۽ ٻيون به ڪيتريون ئي مصيبتون سٺيون. ڪنهن وقت ته مان خدا تعاليٰ جي رازن جو هڪ موجون ماريندڙ درياءَ هوس، ليڪن هڪ ڏينهن اوچتو ئي عشق جو تير لڳي ويو، جنهن مون کي زخمي ڪري وڌو. بهرحال جو ڪجهه ٿيڻو هو سو ٿي ويو. مون جو به ڪجهه ڪيو آهي سو سڀ تنهنجي وصل ماڻڻ لاءِ ئي ڪيو آهي، وصل ۾ جيتري قدر دير پوي ٿي، مان تيتري قدر جلي رهيو آهيان؛ هاڻي تون پنهنجو انجام پورو ڪر ۽ وڌيڪ نه مار.
ڇوڪري، جا امتحان وٺڻ ۾ اڃان ڪا سخت هئي، تنهن ورائي چيس ته: تون سڃو ۽ ڪنگال آهين، منهنجي مهر، سون ۽ آندي آهي، تون هاڻي وڃي انهيءَ جو ڪو انتظام ڪر، وصال جي ڳالهه پوءِ.
ويچاري شيخ جواب ۾ چيس ته: مون وٽ ته جيڪي ڪجهه هو سو ساروئي تنهنجي مان گهور ڪري ڇڏيم، باقي جان وڃي رهي آهي، سا به هر وقت حاضر آهي. مان توکان سواءِ هڪ گهڙي به جي نٿو سگهان، توسان منهنجو دوزخ به بهشت آهي ۽ تو بغير بهشت به دوزخ.
جڏهن ڇوڪريءَ شيخ کي عشق ۾ غير متزلزل ڏٺو تڏهن چيائين ته: توکي اڃا هڪڙو ڪم ڪرڻو آهي، هاڻي تون وڃي هڪ سال لاءِ منهنجي سوئرن جي سنڀال ڪر. غريب شيخ، جو ڪنهن زماني ۾ ڪعبي جو شيخ ۽ وڏو پير هو، تنهن انهيءَ حڪم جي پيروي ڪندي هڪ سال ساندهه سندس سوئرن کي چاريندو رهيو، تڏهن مس وڃي محبوب وٽ مقبول ٿيو.
جيڪڏهن عميق نظر سان ڏٺو وڃي ته معلوم ٿيندو ته، هر انسان جي اندر م سوين سوئر موجود آهن، جن تي ڪڙي نگراني ڪرڻ جي ضرورت آهي. اهو انسان جو پنهنجي اندر جي سوئرن کان واقف نه آهي، سو هن راهه ۾ اڃا نئون آهي. مؤمن مرد کي گهرجي ته هن راهه ۾ قدم رکڻ کان اڳ انهن سوئرن جو خاتمو آڻي.
مريدن جو پنهنجي شيخ جي معاملي ۾ حيران ٿي ڪعبي واپس وڃڻ
مريد، پنهنجي مرشد جي هيءَ حالت ڏسي ازحد پريشان ٿي سندس دوستيءَ تان هٿ کڻي ويا. انهن ۾ هڪڙو شيخ جو گهرو دوست به هو جنهن پڻ شيخ کي گهڻو سمجهايو ۽ کانئس پڇڻ لڳو ته: تون اسان اڳيان اها حقيقت ته کولي پڌري ڪر جنهن سبب تو پنهنجو ههڙو حال ڪيو آهي ته جيئن اسين به تنهنجي پيروي ڪندي عيسائي بنجي وڃون ۽ زنار کڻي ٻڌون؟
شيخ انهن کي چيو ته: توهان ڀلي جيڏانهن چاهيو تيڏانهن هليا وڃو، مان عيسائي ڇوڪريءَ جي عشق ۾ گرفتار آهيان ۽ منهنجو ٺڪاڻو گرجا آهي. توهان جو ان شيءِ سان واسطو نه پيو آهي، ورنه توهان منهنجي غم ۾ مون سان شريڪ رهو ها. هاڻي توهان تي اهو فرض آهي ته، جيڪڏهن ماڻهو منهنجي متعلق اوهان کان کڻي احوال پڇن ته توهان انهن کي منهنجي بيڪسي ۽ عاجزيءَ جو بالڪل صحيح حال ٻڌائجو. ائين چئي هو پنهنجي مريدن کان منهن موڙي سوئرن کي چارڻ لاءِ روانو ٿي ويو ۽ سندس مريد، آخرڪار روئندا ۽ پٽيندا ڪعبي موٽي آيا.
ڪعبي ۾ شيخ جو هڪرو گهرو (دل گهريو) مريد رهندو هو جو پڻ ڪامل بزرگ هو. شيخ جي روانگي وقت هو موجود ڪونه هو، تنهن ڪري هاڻي موٽڻ بعد شيخ جي جاءِ خالي ڏسي سندس مريدن کان ان بابت پڇڻ لڳو، جن کيس سموري خبر ذري پرزي ٻڌائي.
جڏهن بزرگ مريد هيءَ سموري ڳالهه ٻڌي تڏهن تعجب کان سندس منهن پيلو ٿي ويو ۽ اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو. ٻين مريدن کي چيائين ته، توهان دوستيءَ ۾ بالڪل بيوفا ۽ منافق آهيو. سچو دوست اهو آهي جو ڏکئي وقت ڪم اچي. اوهان تي پنهنجي شيخ جي پيروي ڪرڻ (يعني ته انهيءَ وانگر عيسائي بنجي وڃڻ) لازم هو. توهان جو ڪجهه ڪيو آهي سو وفاداريءَ جي سراسر خلاف ڪيو آهي. ڇا توهان کي خبر نه آهي ته عشق جو بنياد ئي بدناميءَ تي آهي؟
مريدن ٻڌايس ته، اسان سڀئي سندس تقليد ڪرڻ لاءِ تيار هئاسون، مگر اسان کي موٽائڻ ئي مناسب سمجهيائين. جڏهن اسان جي دوستيءَ مان ڪو فائدو نظر نه آيس تڏهن ته اسانکي جلدي واپس ڪيائين.
ان بعد، ان مريد کين چيو ته، جيڪڏهن توهان اصل حقيقت کان واقف هجو ها ته سڀيئي هٿ کڻي خدا تعاليٰ کي ٻاڏايو ها ۽ هن کي آخر اوهان تي ڪهل اچي وڃي ها ۽ اوهان جو شيخ اوهان کي موٽائي ڏئي ها.
مريد جي هيءَ ڳالهه ٻڌي، شرمساريءَ کان ڪوبه ڪنڌ مٿي نه کڻي سگهيو. مگر هينئر ڇا ٿي سگهيو ٿي! ان ڪامل مريد، کين وري سمجهايو ته، جڏهن هاڻي ڪم اچي سر تي پيو آهي تڏهن بنا دير اٿڻ گهرجي، الله تعاليٰ جي در التجائون ڪرڻ گهرجن ۽ اسان سڀني کي جلدي تيار ٿي پنهنجي شيخ وٽ پهچڻ گهرجي