شيخ فريدالدين عطار
هيءَ هڪ تسليم شده حقيقت آهي ته هو ان زماني جي طب کان چڱيءَ طرح واقف هو ۽ انهيءَ علم ۾ شيخ مجدالدين بغدادي سندس استاد هو، جو سلطان محمد خوارزم شاهه جو خاص طبيب هو. شيخ هر روز پنهنجي پسارڪي دڪان (داروخانه) ۾ بيمارن جو علاج پاڻ ڪندو هو ۽ انهن مان گهڻن کي دوا بالڪل مفت ڏيندو هو. پنهنجي ڪتاب خسرو نامه ۾ فرمائي ٿو:
بدارو خانه پانصد شخص بودند،
که در هر روز نبضم ميمودند.
شيخ عطار، پنهنجي پسارڪي ڌنڌي وقت به طريقت جي راهه تي گامزن ۽ حقيقت جي رستي تي روان ۽ دوان هو، جيئن جو هو پاڻ چوي ٿو ته مون ”مصيبت نامه“ ۽ ”الاهي نامه“ ٻئي پنهنجي دڪان تي لکيا:
مصيبت نامه کاند وه جهانست،
الاهي نامه کا سرار عيانست،
بدارو خانه کردم هر دو آغاز؛
چگويم زود رستم زين و آن باز.
هڪڙي ڏينهن هو جيئن پنهنجي دوستن سان گڏ پنهنجي سينگاريل دڪان تي ويٺـو هو، تيئن هڪ درويش، پينو فقير جي لباس ۾ وٽس لنگهي آيو. عطار، هن کي ڪجهه خير ڏنو ۽ هو اهو وٺي ويندو رهيو، ۽ ٿورڙي دير مس گذري ته هو وري واپس موٽي اچي سندس دڪان کي گهڻي انتظار ۽ غم سان ڏسڻ لڳو ۽ هڪڙو ڊگهو ساهه کڻي روئي ڏنو. عطار، هن جي ان روش کان خفي ٿي وري به ڪجهه خيرات ڏيئي کيس موٽي وڃڻ لاءِ چيو. حقيقت ۾ درويش جو هن دنيا جي بي ثباتي ۽ انساني زندگيءَ جي بيبقائيءَ تي روئي رهيو هو، تنهن ڳالهه کي عطار سمجهي نه سگهيو. اُن تي درويش چيس ته مون کي هن دنيا ۾ سواءِ هنن ڦاٽلن ڪپڙن جي ٻيو ڪجهه به نه آهي، جو کڻي مون کي وڌيڪ رهڻ لاءِ هرکائي، ۽ اهوئي ته سبب آهي جو مان موت لاءِ هر وقت تيار ۽ تڪڙو آهيان. اڙي عطار، مان ته تنهنجي حال تي افسوس کائي رهيو آهيان، ڇا لاءِ جو ڏسان ٿو ته توکي هن فاني دنيا جون لذتون ڇڏڻ ڏاڍو ڏکيون لڳن ٿيون.
نوجوان دڪاندار، ان درويش جي نصيحت کان ايترو ته متاثر ٿيو جو ان کي جواب ۾ چيائين ته دنيا کي درويشن جيان، سواءِ ڪنهن رنج جي ڇڏڻ لاءِ بالڪل تيار آهيان ۽ ائين چئي هن هڪدم دنيا جي ڌنڌن کي خيرباد ڪندي، پنهنجي دڪان کي لٽڻ لاءِ عام اجازت ڏني. اهو شخص جو ڪنهن وقت لکاپتي هو، تنهن وٽ هينئر هڪ دمڙي به ڪانه رهي. هو پوءِ ان درويش سان ملي ويو، جو هن کي شيخ الشيوخ رڪن الدين وٽ وٺي آيو، جنهن کيس روحاني حقيقتن جي علم کان آگاهه ڪيو.
ان کان پوءِ هو صوفي فلسفي جي اڀياس ڪرڻ ۾ گهڻو مشغول ٿي ويو ۽ عارفن ۽ سالڪن جا ڪيترائي ڪتاب نظر مان ڪڍي، هوشيار ۽ ڀڙ ٿي نڪتو ۽ وڏن وڏن صوفين جي صحبت ۾ رهي ڪافي فائدو پرايو. سندس نثر خواهه نظم ۾ ايترو ته اثر آهي جو ٻئي ڪنهن به بزرگ جي ڪلام ۾ نظر نٿو اچي ۽ انهيءَ ڪري ارباب حل و عقد سندس ڪلام کي ”تازيانه اهل سلوڪ“ جو نالو ڏنو آهي. مولانا جلال الدين روميرح ان کي ”حقيقت“ جو منهن ۽ سنائيءَ کي ان منهن جون ٻه اکيون سڏيو آهي ۽ چوي ٿو ته مان انهن ٻنهي جو پيرو سندن نقش تي هلي رهيو آهيان:
عطار روي بود و سنائي دو چشم او،
ما از پئي سنائي و عطار ميرويم.
عطار پنهجي ساري ڄمار، عبادت، غور و فڪر ۾ صرف ڪئي ۽ هو في الواقع هڪ مڪمل صوفي هو. هن صوفي استادن جون چوڻيون، قول ۽ اقوال، اشعار، نصيحتون ۽ اخلاقي گفتا گڏ ڪيا ۽ انهيءَ ڪم ۾ هن پورا اڻيتاليهه (39) سال صرف ڪيا.
هو، سلطان سنجر جي زماني ۾ رهندو هو، جنهن جو زمانو ادب ۽ حڪمت جي لحاظ کان گهڻو روشن هو. گهميو به گهڻوئي هو ۽ مصر، شام، هندستان ۽ ترڪستان مان ٿي واپس پنهنجي ڳوٺ اچي زندگي جا باقي ڏينهن گذارڻ لڳو ۽ آخر ۾ سن 627 هجري مطابق 1230 عيسوي جڏهن سندس عمر 114 ورهيه هئي. · شادياخ ڳوٺ ۾ تاتارين جي هٿان شهيد ٿي ويو، جن نيشاپور ۾ عام قتل و غارت ڪئي هئي!
دنيا ۾ ان جي مرغوبات کي ترڪ ڪري شيخ حج روانو ٿيو ۽ اتان موٽڻ بعد سخت زهديه زندگي بسر ڪرڻ لڳو ۽ تصوف متعلق ڪتابن لکڻ ۾ پاڻ کي رنڀائي ڇڏيو، انهن مان ڪي نثر ۾ آهن جن مان ”تذڪرة اوليا“ نهايت ئي عمدي ۽ قيمتي تصنيف آهي. سندس گهڻا ڪتاب نظم ۾ آهن، جن مان ”پندنامه“ ۽ ”منطق الطير“ سڀني کان زياده مشهور آهن. پهريون مڪتبن ۾ ۽ ٻيو يونيورسٽين ۾ عام طور تي پڙهايا وڃن ٿا. پهرين ڪتاب جو تعلق جيتوڻيڪ اخلاقيات سان آهي مگر ڏاڍو وندرائيندڙ ۽ ڪارآمد نصيحتن سان ڀريل آهي.
منطق الطير هڪ تمثيلي نظم آهي ۽ منجهس 4600 بيت آهن. ساروئي ڪتاب دلچسپ ڳالهين سان پر آهي، جنهن ۾ صوفين جي زندگي ۽ سندن عقيدن جو مڪمل جائزو ورتو ويو آهي. هيءُ ڪتاب سنين ۽ شيعن وٽ عام مقبول آهي ۽ منجهس ڪيترين جڳهن تي اخلاقي ڪهاڻين ۽ پاڪيزه خيالن جو اظهار ڪيل آهي. آخر ۾ ستن وادين جو ذڪر آهي جن مان پکين (سالڪن ۽ صوفين) کي پار لنگهي پنهنجي بادشاهه ’سيمرغ‘ (الله تعاليٰ) ڏانهن وڃڻو پوي ٿو.
نظم جو قصي وارو حصو بيت نمبر 596 کان پکين جي ميڙ سان شروع ٿئي ٿو، جن مان تيرهن قسمن جي پکين کي نکيڙي، الڳ الڳ بيان ڪيو ويو آهي. مصنف جي خيال موجب پکي، جمهوري نظام کان تنگ اچي هڪ بادشاهه لاءِ بي تاب ٿي پيا. هدهد جنهن حضرت سليمان جي بيابان ۾ رهنمائي ڪئي هئي ۽ هن حقيقت کان پوريءَ طرح باخبر هو ته هڪ بادشاهه ۾ ڪهڙين لياقتن جو هئڻ ضروري آهي، تنهن کي پکين عرض ڪيو ته هو انهيءَ ڏس ۾ سندن رهنمائي ڪري ۽ ٻڌائي ته هو ڪنهن کي پنهنجو بادشاه منتخب ڪن.
هدهد انهن کي مشورو ڏنو ته ”سيمرغ“ کي پنهنجو بادشاهه مقرر ڪن جو ڪوهه قاف جبل ۾ رهي ٿو؛ پر جيئن ته اوڏانهن ويندڙ رستو گهڻو ڊگهو ۽ پرخطر هو، تنهن ڪري ڪيترن پکين اوڏانهن وڃڻ کان معذرت ڏيکاري. انهن مان ڪي ٿورا روانا ٿيا ۽ جڏهن سيمرغ جي درٻار وٽ اچي پهتا، تڏهن انهن جو تعداد به گهٽجي وڃي ٽيهه بيـٺو. هي سفر سَٽيل، پَرَ ڀڳل، بکيا ۽ اُڃيا نيٺ وڃي پنهنجي بادشاهه سيمرغ جي درٻار اندر باريابي حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا، پر اتي پهچي جو کڻي ڏسن ته مار هو سندس حاضريءَ ۾ پنهنجيون ذاتيون ئي وڃائي ويٺا آهن ۽ اهي خود سيمرغ آهن ۽ هو خود هي ٽيهه پکي ۽ انهيءَ کي ڳولي لهڻ ۾ هنن پاڻ کي ڳولي لڌو آهي.
هن رنگين پيرائي ۾ شاعر، انساني روح جي تلاش جو نقشو چٽيو آهي، جڏهن اهو الوهيت ۾ محو ٿي وڃي ٿو. نظم ۾ سندس ٻيا ڪتاب هي آهن: (1) الاهي نامه، (2) اسرارنامه، (3) مصيبت نامه، (4) بلبل نامه، (5) مختار نامه (6) گل و هرمز وغيره. شيخ عطار ”خسرو نامه“ ۾ پنهنجي بعض مثنوين جو نالو وٺي فرمائي ٿو:
مصيبت نامه زاد رهروان است
الــٰــهي نامه گنج خسروان است
جهان معرفت اسرار نامه است
بهشت اهل دل مختار نامه است؛
مقامات طيور · ما چنان است
که مرغ عشق را معراج جان است
شيخ فريدالدين هڪ عظيم مصنف هو. فقط سندس شعر 120000 بيتن تي مشتمل آهي. چون ٿا ته سندس ڪتابن جو تعداد قرآن پاڪ جي سورتن مطابق 114 هو؛ ۽ جيتوڻيڪ هي بيان مبالغي کان خالي نه آهي ته به هن حقيقت جو هڪ پڌرو ثبوت ضرور آهي ته سندس تصنيفن جو تعداد جهجهو هو.
_______________
· شادياخ، نيشاپور جي جنوب مشرق ۾ هڪڙو شهر آهي.
· مقامات صيور مان مراد منطق الطير آهي