پيش لفظ: الطاف شيخ جا سفرناما يا ڏيهه پرڏيهه جي تاريخ
سنڌ جو ابن بطوطه، الطاف شيخ جو لقب آهي، جنهن سڄي دنيا جو سفر ڪري سنڌي ٻوليءَ کي هر ملڪ جي تهذيب، تمدن، ماحول، موسم ۽ ماڻهن جي مزاج کان واقف ڪرايو.
سنڌ جي نامياري شاعر ۽ اديب ڊاڪٽر نواز علي شوق موجب: “اسان کي جنهن شاگرد کي ادب ڏانهن دلچسپي وٺرائڻي هوندي آهي، ان کي الطاف شيخ جا سفرناما پڙهائي مطالعي جو شوق ڏياريندا آهيون.”
الطاف شيخ سئو کان وڌيڪ سنڌي ۽ اردو ٻولين ۾ سفرناما لکيا آهن. هي اسان جي ملڪ جو وڏي ۾ وڏو سفرنامن جو ليکڪ آهي. دنيا جي مختلف ٻولين ۾ شايد ئي ڪو ايڏو وڏو سفرنامن جو ليکڪ هجي. سنڌي ادب جو اهو اعزاز آهي ته الطاف شيخ هن ادبي صنف کي هٿي وٺرائي نه ته اسان وٽ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا سفرناما ملن ها.
الطاف شيخ اصل هالا جو ويٺل آهي، هو 1944ع ۾ پيدا ٿيو. ابتدائي تعليم هالا مان پرائڻ بعد انٽرميڊيٽ ڪيڊٽ ڪاليج مان پاس ڪيائين ۽ مئرين انجينئرنگ چٽگانگ مان ڪيائين، جڏهن ته ورلڊ ميريٽائيم يونيورسٽي، مالمو سئيڊن مان پوسٽ گريجوئيشن ڪيائين.
الطاف شيخ سفرناما لکڻ جو سلسلو 1968ع کان شروع ڪيو. سندس پهريون سفرنامو“منهنجو ساگر منهنجو ساحل” نالي سان آيو، جيڪو خطن جي روپ ۾ لکيل سفرنامو آهي. الطاف شيخ جو هي سفر يوگوسلاويا ويندي لکيو هو. هي سفرنامو سهڻي پبليڪيشن حيدرآباد پاران 1969ع ۾ ڇپايو ويو. “بندر بازاريون” 1974ع ۾ سفرنامو ٿائيلينڊ، سنگاپور ۽ ملائيشيا بابت آهي. “جاني ته جهاز ۾” 1972ع جي شروعاتي سفرن تي لکيل آهي. “پيار جي گهُٽ” آفريقه ڏانهن ڪيل سفر جي ڪٿا ۽ ڪهاڻين جي شڪل ۾ 1971ع ۾ ڪتاب آيو. “وايون وڻجارن جون” 1970ع کان 1973ع تائين چين ۽ هانگ ڪانگ جو سفرنامو آهي. نيو هالا کان نيويارڪ، ۽ ڳوٺ بخشو لغاريءَ کان بالٽيمور ... سندس آمريڪا، ڪئناڊا ۽ ويسٽ انڊيز جي سياحت تي ٻڌل سفرنامو آهي، جيڪو هن 1968ع کان 1972ع تائين لکيو. “بندر ديسان ديس” الطاف شيخ جي ابتدائي سفرنامن مان هڪ آهي جيڪو جپان، ڪوريا، هانگ ڪانگ، چين، ٿائيلينڊ ۽ ملائيشيا جي ملڪن جو سفرنامو آهي. سي ئي جوڀن ڏينهن الطاف شيخ جو 1977ع ۾ سريلنڪا بابت لکيل سفرنامو آهي. جت جر وهي ٿو جال، ملائشيا 12 سال بعد، مونکي موهيو ملائيشيا، ملائيشيا منهنجي من ۾، مڪليءَ کان ملاڪا، هليو آ، هليو آ ملائيشيا وغيره سڀ ملائشيا جا سفرناما آهن. ڪولالمپور ڪجهه ڪوهه به ملائشيا جوسفر نامو آهي.“نه سي سڙهه سکاڻ” هندستان ۽ روس جو سفرنامو آهي.ڇاجو ديس ڇاجو وديس مختلف ملڪن ۽ شهرن جو ذڪر آهي. ڏيهه پرڏيهه جو سفر ڊينمارڪ جو سفرنامو آهي. “وسي ٿو وڏڦڙو” مختلف مضمونن ۽ سفرنامن جو ڪتاب آهي. “هي ٻيٽ هي ڪنارا، دنيا جي ڏهن وڏن ٻيٽن بابت لکيل آهي جيڪي ڪئناڊا، انڊونيشيا ۽ جپان وغيره جا آهن. “اوهريا جي عميق ڏي” سنگاپور، ملائشيا، بئنڪاڪ ۽ هانگ ڪانگ جي سفر بابت ڪتاب آهي. هلي ڏسجي هندستان، بمبئي منهنجي ڀاڪر ۾، واٽ ويندي، بنارس کان برمودا، ۽ دهلي جو درشن ... انڊيا جا سفرناما آهن. ايران ڏي اڏام ... ايران جو سفر آهي؛ هليو آ هليو آ ملائشيا، ملائشيا جو، ممباسا شيدي باڇا همباشا ۽ زنجبار جهنگٻار ... آفريڪا جو سفرنامو آهي، “بخشو لغاري کان بالٽيمور ۽ نيو هالا کان نيويارڪ ... آمريڪا جو، اي جرني ٽو ٿائيلينڊ، ٿائيلينڊ جو، اي روڊ ٽو مدينه ۽ ڀلي پار تان ڀيرو ... سعودي عرب جا،سنگاپور ويندي ويندي، آل ابائوٽ سنگاپور۽ سنگاپور ٿو سڏ ڪري ... سنگاپور جا، “ڪويت ڪنارا” ڪويت جو، جپان جن جيءَ ۾ ، ڳالهيون تنهن جپان جون، جپان رس، جپان 25 ورهين بعد، ٽوڪيو جي گيشيا گرل، ڳوٺ جروار کان جپان، جل پريءَ جي اڳڪٿي، جپان جپان آهي، جي وڃين تون جپان ... جپان جا، ڪراچي کان ڪوپن هيگن، ملير کان مالمو، اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا، جت برف پوي ٿي جام، يورپ جا ڏينهن يورپ جون راتيون ... اسڪئنڊيوين ملڪن جا، “ارائونڊ دي ورلڊ” مختلف ملڪن بابت سفرناما آهن.
مٿين سفرنامن مان ڪيترائي اردو ٻوليءَ ۾ ترجمو پڻ ٿيا آهن جيڪي “ايران ڪي دن” ، ڪراچي سي ڪوپن هيگن”، “ملائشيا ڪي دن” ۽ “سمندر ڪي دن” وغيره شامل آهن.
الطاف شيخ سفرنامن کان علاوه اخبار ڪالم، ڪهاڻيون ۽ ترجما پڻ ڪيا آهن. هن لکڻ جي شروعات به ترجمن سان ڪئي هئي. سنڌي ادب ۾ تحريري چاشني جو مزو الطاف شيخ جي سفرنامن مان ملي ٿو. هن جا سفرناما فقط گهمڻ ڦرڻ جو تذڪرو ئي ناهن پر انهن هنڌن جي ڪهاڻي به آهن. الطاف شيخ سڄي دنيا ۾ جتي به ويو آهي اتي هن سنڌ کي ياد ڪيو آهي. هو سنڌ جو سچو سيلاني آهي. پرڏيهه ويندڙ سنڌي سندس سفرنامن مان ڄاڻ ۽ رهنمائي وٺندا آهن. الطاف شيخ جي سفرنامن کي فقط گھمڻ ڦرڻ وارا لمحا قلمبند ڪرڻ نٿا چئي سگهون، ڇاڪاڻ ته ھن وٽ سفرنامي لاءِ نئين ڄاڻ، انھيءَ ھنڌ جي تاريخ سان گڏ ان جي شھرت، تھذيب ۽ ماڻھن جي معلومات پڻ ملي ٿي. ڪيترائي اھڙا ملڪ ۽ شھر آھن جيڪي عام ماڻهو گھمي ڦري اچن ٿا. ڪي اديب سفرناما به لکي اچن ٿا پر قومن جي رھڻي ڪھڻي کان وٺي انھن جون ريتون رسمون صرف الطاف شيخ جي سفرنامن ۾ ملي ٿو. سنڌي ادب جي اھا خوش قسمتي آهي، جنھن کي الطاف شيخ جھڙو اديب مليو. جيڪڏهن الطاف شيخ انگريزي يا اردو ٻولين ۾ سفرناما لکي ھا ته ھو عالمي سطح تي پذيرائي حاصل ڪري وٺي ھا، پر هن پنھنجون خدمتون سنڌي ٻوليءَ لاءِ پيش ڪري، اسان جي ادب کي سفرنامي جي صنف سان مالدار بڻايو.
طارق عزيز شيخ
جنوري 2021ع - ڪراچي
03213785928