الطاف شيخ ڪارنر

نڪري ويا ناکُئا

هن ڪتاب ۾ الطاف شيخ ڪيتريون ئي اُتساهيندڙ ڳالھيون پيش ڪيون آهن، جيڪي سراسر موهيندڙ تہ آهن ئي پر رهنمائي ڪندڙ بہ آهن ۽ منھنجي راءِ موجب هي ڪتاب سنڌي نوجوانن لاءِ ڄڻ تہ مشعلِ راھ آهي، جنھن ۾ ٻاهرين ملڪن ۾ سئر سفر يا روزگار واسطي ويندڙن لاءِ ڪيئي نقطا بيان ڪيا ويا آهن. ان کان سواءِ قومون ترقي ڪيئن ٿيون ڪن ۽ قومن جا فرد پنھنجي وطن ۽ ماڻھن جي ڀلائي ۽ بھتريءَ لاءِ ڪيئن ٿا پاڻ پتوڙين يا پنھنجي وطن سان محبت ۽ ان جي مالڪيءَ سان ڪيئن سلھاڙيل آهن... اهي سڀ ڳالھيون اسان ماڻھن لاءِ سِکيا جو مرڪز ۽ محور آهن.

4.5/5.0
13
1
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
الطاف شيخ
ڇاپو پھريون

سنگاپور جو سنڌي واپاري واسيا مل ڪير هو

سنگاپور ۾ اڄ کان سئو سال اڳ رهندڙ سنڌي واپاري واسيا مل، جنهن سنگاپور جي اوچي علائقيQueen’s Road تي هڪ محل نما بنگلو وٺي ان ۾ سکن لاءِ عبادت گهر (گردوارو) ٺهرائي سکن کي ڏنو، ان بابت ڪجھه لکڻ کان اڳ سکن ۽ سنگاپور جي هڪ ٻي ڳالهه لکندو هلان. هن کان اڳ واري مضمون جي آخر ۾ سنگاپور ۾ موجود سکن جي گردوارن لاءِ لکيو اٿم ته اهي سنگاپور ۾ ڪهڙي ڪهڙي هنڌ تي آهن. هڪ گردواري لاءِ لکيو اٿم ته ڪربائو(Kerbau) روڊ تي به آهي. ڪربائو روڊ تان مون کي ياد آيو ته هن علائقي ۾ سک رهيا ٿي. اهي سک جيڪي انگريز سرڪار جي پوليس ۾ نه هئا، پر روزگار ڪمائڻ لاءِ هتان اچي نڪتا هئا. کين ڪو هنر ته نٿي آيو، پر ٻني ٻارو ۽ مال پالڻ آيو ٿي يا وري امير ماڻهن جي گھرن، آفيسن، دڪانن ۽ گدامن جي چوڪيداري ڪئي ٿي ۽ هو ’جگا‘ يعني چوڪيدار سڏيا ويا ٿي. هن علائقي ڪربائو روڊ جي آسپاس جيڪي سک رهيا ٿي، انهن مال جو ڪاروبار ڪيو ٿي يا انهن جو کير وڪيو ٿي. 1920ع تائين ته اڃا ڪا ٽرڪ، لاري نه آئي هئي. سنگاپور ۾ ٻيڙين تائين سامان آڻڻ جو ڪم بيل گاڏين ذريعي ڪيو ويو ٿي، جيڪي سکن هلايون ٿي ۽ اهي هتي ڪربائو روڊ وٽ رهيا ٿي. ان وقت پڪا رستا نه هئا. بعد ۾ پڪا رستا ٿيا ته هن علائقي جي هڪ روڊ جو هي نالو ’ڪربائو روڊ‘ رکيو ويو ۽ ٻئي جو انگريزي نالو ’بفئلو روڊ‘ رکيو ويو، جنهن جي معنيٰ مينهن آهي. اهڙي طرح ڪربائو روڊ جي به ساڳي معنيٰ آهي. ڪربائو ملئي لفظ آهي معنيٰ مينهن. سو ان مان اندازو لڳائي سگھو ٿا ته گھڻن سکن جو واسطو مال چارڻ سان رهيو، جنهن ڪم لاءِ سنگاپور جي انگريز سرڪار کين رهڻ لاءِ هي علائقو ڏنو. اهڙي طرح سنگاپور جو هڪ علائقو ڌوٻي گھاٽ هو، جيئن انگريزن بمبئي ۾ ڌوٻي گھاٽ لاءِ زمين ڏني، جتي اڄ به ڌوٻي ڪپڙا ڌوئين ٿا. سنگاپور ۾ هاڻ ڌوٻي نه رهيا آهن، هر هڪ کي واشنگ مشينون آهن يا ڊراءِ ڪلين جي دڪانن تي ڪپڙا ڏين ٿا، پر اڄ تائين ان علائقي ۽ اتي ميٽرو ريل جي اسٽيشن جو نالو ڌوٻي گھاٽ (Dhoby Ghaut) آهي، جيڪا اسٽيشن آرچرڊ ۽ سمرسيٽ اسٽيشنن بعد اچي ٿي. ڌوٻي گهاٽ بعد سٽي هال، رئفلس پليس ۽ مئرينا بي جهڙيون اسٽيشنون اچن ٿيون. هوڏانهن ڪربائو روڊ (Jalan Karbau) تي سِکَن جي گھڻائي هجڻ ڪري گردوارو ضروري ٿي پيو. ان جي آس پاس واري علائقي ۾ به اڄ تائين گھڻائي انڊيا جي مسلمانن ۽ هندن جي آهي- خاص ڪري سرنگون روڊ تي. ايتري قدر جو هن علائقي کي اڄ تائين ’ننڍڙو انڊيا‘Little India سڏيو وڃي ٿو. اسان جو جهاز جڏهن به سنگاپور ايندو هو ته شاپنگ لاءِ سرنگون روڊ جو رخ ڪندا هئاسين، جتي خاص ڪري مصطفيٰ دڪان تي ميڪ اپ ۽ ڪوڙن ڳهن کان اليڪٽرڪ جو اهو سامان مليو ٿي، جيڪو پاڪستان ۾ پسند ڪيو ويو ٿي. ڪربائو روڊ ۽ بفئلو روڊ سرنگون روڊ سان ائين ملن ٿا جيئن ڪراچيءَ ۾ وڪٽوريا روڊ ۽ ايلفي بندر روڊ سان ملي ٿي. سکن جي مال چارڻ ۽ بيل گاڏيون هلائڻ کي ياد رکڻ لاءِ ڪجھه سال اڳ بفئلو روڊ تي هڪ ڍڳي گاڏيءَ جو مجسمو رکيو ويو آهي، جنهن تي ويٺل سوار فخر سان ان کي هلائي رهيو آهي. سرنگون روڊ وٽ سائوٿ انڊين هندن جا ٻه مندر به موجود آهن، جن کي هتي جي هندو ڪميونٽيءَ ايترو ته سهڻو ۽ رنگين ڪري رکيو آهي، جو اهي هتي ايندڙ هر ٽوئرسٽ لاءِ باعث ڪشش رهن ٿا: هڪ ’شري ويراما ڪاليا من مندر‘ ۽ ٻيو ٿورو اڳيان چندر روڊ تي ’شري لڪشمي ناراين مندر‘.
مٿيون احوال لکڻ سان منهنجو مطلب فقط اهو آهي ته سنگاپور ۾ گھڻائي سائوٿ انڊين (تامل ڳالهائڻ وارن) جي آهي، پر سنگاپور جي ترقيءَ ۾ پنجاب جي سک اقليت جو به اهم رول رهيو آهي. سنگاپور ۾ جيڪي سنڌ جا هندو واپاري رهيا ٿي، انهن جي سماجي توڙي ڌرمي دوستي ۽ اٿڻ وهڻ سکن سان گھڻو رهيو ٿي ۽ جيئن شروع ۾ لکي آيو آهيان ته ملائيشيا توڙي سنگاپور ۾ سنڌي هندو اڄ به پوڄا پاٺ لاءِ سکن جي گردوارن ۾ وڃن ٿا. ايتري قدر جو هڪ سنڌي امير واپاري واسيا مل پنهنجي خرچ تي سکن کي گردوارو ٺهرائي ڏنو.
واسيا مل سنڌي واپاريءَ جو تعلق ’واسيا مل آسو مل ائنڊ ڪمپنيءَ‘ سان آهي، جنهن بابت پنهنجي شروع جي جپان جي سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان ته اها پهرين سنڌي ڪمپني هئي، جنهن 1882ع ۾ يوڪوهاما بندرگاهه واري شهر ۾ ڪپڙي (Textile) جي ڪاروبار جي آفيس کولي. K.A.J چوٽڙ مل، پوهو مل برادرس، ٽي موٽو مل، جھمٽ مل قيمت راءِ ۽ ٻيون سنڌي واپاري ڪمپنيون بعد ۾ کليون.
بهرحال واسيا مل آسومل ڪمپني جپان ۾ کلڻ کان 12 سال اڳ 1870ع ۾ پهرين سنگاپور ۾ کلي هئي يعني پاڪستان ٿيڻ کان به 77 سال اڳ! هنن جو سنگاپور ۾ پهرين به خاص ڪاروبار ٽيڪسٽائيل هو. هيءَ ڪمپني اڄ جي مسٽر مدن جي پڙ ڏاڏي آسومل کولي. ڪمپنيءَ جون شاخون نه رڳو يوڪوهاما (جپان) ۾ پر هانگ ڪانگ، شنگھائي، جڪارتا ۾ پڻ کوليون ويون پر سنگاپور هنن جي واپار جو مرڪز رهيو. سنگاپور جي هاءِ اسٽريٽ تي جيڪي دڪان نمبر 74 ۽ 76 آهن، اهي آسومل ڪمپنيءَ جون شروعاتي آفيسون هيون ۽ هيءَ هاءِ اسٽريٽ واسيا مل جي دڪانن کان مشهور هئي، جن تي مردن توڙي عورتن ۽ ٻارن جا دنيا جا برانڊيڊ ڪپڙا ۽ هر ولائتي اعليٰ معيار جي شئي ملي ٿي. سندن ڪجھه دڪان سرنگون روڊ تي به هئا. گھڻو ڪري گرائونڊ فلور تي ريٽيل (ريزڪي) ۽ مٿين فلور تي هول سيل (ٻڌي) اگھه تي شيون مليون ٿي. دڪانن تي ايندڙ گراهڪن کي منهن ڏيڻ لاءِ سنڌي ڇوڪرا ۽ تامل سيلز گرلس کان سواءِ چيني ۽ يورپي ڇوڪرين به ڪم ڪيو ٿي. واسيا مل وارن پاڻ سيٺين انگريزي ۽ سنڌيءَ کان علاوه چيني (ڪئنٽونيز) ۽ ملئي به ڳالهائي ٿي. هنن جي رهائش اڄ واري هالنڊ روڊ تي هئي، جتي هنن کي گھر ۾ سئمنگ پول به هو، جيڪو ان وقت توڙي اڄ، وڏي ڳالهه سمجھيو وڃي ٿو، ڇو جو سنگاپور ٻيٽ تي پاڻيءَ جو مسئلو آهي، جيڪو ملائيشيا وارن کان پائيپن ۽ پمپن ذريعي خريد ڪيو وڃي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته سنگاپور ۾ رهندڙ هيءَ سنڌي فئملي نه فقط ٻين سنڌي واپارين کان پر چيني ۽ يورپين کان به امير هئي. سندن تعلقات انگريز حاڪمن ۽ انهن جي فئملين سان هئا. واسيامل جو پوٽو مسٽر مدن، جنهن وڪالت پڙهي ۽ اڄ تائين سنگاپور، ڪوالالمپور ۽ انڊيا ۾ هن جا ليگل فرم ڪم ڪن ٿا، عمر ۾ اسان کان ڏهه سال کن ننڍو ٿيندو، ٻڌائيندو هو ته هن جي والده ڪملا جي سنگاپور جي گورنر (1955ع کان 1957ع) سر رابرٽ بلئڪ جي زال سان دوستي هوندي هئي. مسٽر مدن اهو به ٻڌايو ته ننڍي هوندي هو اڪثر پنهنجي ماءُ سان گڏ ملئي سلطان جي زال سان ملڻ لاءِ هنن جي محل (اِستانا) ۾ پڻ ويندا هئا. سنگاپور جو ڪملا ڪلب هن جي ماءُ ٺهرايو ۽ هُوءَ اڪثر اسپتالن ۾ وڃي بيمارن جي مالي مدد ڪندي هئي. هن جي ڏاڏي واسيا مل سِکَن کي گردوارو ٺهرائي ڏنو ۽ هن جي پيءُD. T آسومل سنگاپور آريا سماج ائسوسيئيشن هلايو ٿي. هو (مدن جو پيءُ) چئمبر آف ڪامرس جو چيئرمئن پڻ هو. سنگاپور ۾ سنڌين جو ’سنڌو هائوس‘ نالي مائونٽ بيٽن روڊ تي جيڪو ڪلب آهي، ان ۾ به مدن جي پيءُ وڏي مدد ڪئي. مطلب ته بنا ڪنهن شڪ جي هيرآباد (حيدرآباد) سنڌ جي هيءَ فئملي سنگاپور جي امير فئملي مڃي وئي ٿي، جنهن جي ’واسيا مل آسو مل ائنڊ ڪمپنيءَ‘ جون برانچون نه فقط ايشيا جي ملڪن ۾ پر آفريڪا ۾ به واپار جي معيار ۽ ساک ۾ وڏي نالي واريون هيون. هنن جنهن ڪاروبار ۾ هٿ وڌو ٿي ان مان هنن ناڻي جون ڳوڻيون ڀريون ٿي. ايتري قدر جو مسٽر مدن فخر سان چوندو هو ته: “Sindhis have an inherent knack for making money” يعني ”سنڌين کي پئسي ڪمائڻ جون قابليتون ورثي ۾ مليل آهن.“
بنا ڪنهن شڪ جي، ٻئي ڪنهن سنڌيءَ کي پئسي ڪمائڻ جون اٽڪلون هجن يا نه پر آسومل فئمليءَ وٽ هيون ۽ هنن وڏو پئسو ڪمايو. پر هو ڇا چوندا آهن ته هڪ سج ٻه پاڇا... هن دنيا ۾ عروج سان گڏ زوال به آهي. 1970ع ۾ هنن جي ڪمپنيءَ جون ڪجهه برانچون ڪجھه ملڪن ۾ نقصان ۾ هليون ويون. هنن سنگاپور مان پئسو ڪڍي، انهن ڪمپنين کي مٿڀرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اهي تري نه سگھيون. ماڳهين سندن سنگاپور وارو ڪاروبار به اهڙو ٻڏڻ لڳو جو وري اهو اڀري نه سگھيو. ان سان گڏ مدن جي پيءُ ڊي ٽي آسو مل جي صحت به ڪرِي پيئي ۽ گذاري ويو. بهرحال اڄ به هنن جو انڌو منڊو سنگاپور ۾ بزنيس آهي، پر اهي جوڀن وارا ڏينهن نه رهيا آهن. وري به جيڪو تيڪو انڊيا ۾ وڏو ڪاروبار اٿن، جنهن کي مدن جا پٽ: 36 سالن جو گورف ۽ 34 سالن جو وڪرم هلائين ٿا. انڊيا ۾ به هن سنڌي فئمليءَ جي وڏي ساک، عزت ۽ نالو آهي. اهو نه فقط پئسي جي ڪري آهي پر خير جي ڪمن ڪري به آهي. بمبئي جي باندرا ويسٽ علائقي ۾ هنن جو ٺهرايل ’واسيامل آسومل سائنس ڪاليج‘ به آهي، جيڪو هن فئملي 1949ع ۾ ٺهرايو. بمبئي يونيورسٽيءَ جي پروفيسر ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ مون کي هي ڪاليج ڏيکارڻ بعد اتي ئي باندره ۾ هڪ انجنيئرنگ جو ڪاليج پڻ ڏيکاريو، جنهن لاءِ پروفيسر صاحب ٻڌايو ته اهو به حيدرآباد سنڌ کان هيڏانهن لڏي آيل سنڌي فئمليءَ ٺهرايو آهي. ڪاليج جو نالو هو ’ٿڌو مل شاهاڻي انجنيرنگ ڪاليج‘ هي ڪاليج 1983ع ۾ بمبئي جي معزز ۽ سرنديءَ واري شخصيت ’دادا ڪشنچند شاهاڻيءَ‘ پنهنجي پيءُ ’ٿڌو مل شاهاڻيءَ‘ جي ياد ۾ ٺهرايو، جتيI .T ، ڪمپيوٽر، بايو ميڊيڪل انجنيرنگ ۽ بايو ٽيڪنالاجيءَ ۾ ماسٽرس ۽ ڊاڪٽوريٽ ٿئي ٿي.

فئمليءَ جو شجرو
آسو مل
واسيا مل
ڊي. ٽي. آسو مل
(زال: ڪملا)
مدن مل (وڪيل)
وڏو پٽ گورف
(زال گاريما)
ننڍو پٽ وڪرم