سنگاپور جو وڏو گردوارو سنڌي واپاريءَ ٺهرايو
پرلس هِل اسڪول، جنهن مان چُور سنگهه پرائمري تعليم حاصل ڪئي، اهو 1881ع ۾ ’سنگاپور چائنيز برانچ اسڪول‘ جي نالي سان کُليو هو. جيڪي سکر شهر کان واقف آهن، انهن لاءِ لکندو هلان ته اتي جو سينٽ مئريز هاءِ اسڪول به ساڳئي سن 1881ع ۾ ٺهرايو ويو هو. سکر توڙي سنگاپور ان وقت برطانيا راڄ ۾ آيو ٿي ۽ انگريزن جي مشهور شخصيت جارج ربنسن رپان انڊيا جو وائسراءِ هو، جنهن جي نالي گھنٽا گھر ملتان واري بلڊنگ ’رپان بلڊنگ‘ سڏجي ٿي ۽ ان عمارت جو هال Ripon Hall سڏجي ٿو. ان کان علاوه چنائي (مدراس) جي ميونسپالٽي واري عمارت پڻ رپان بلڊنگ سڏجي ٿي. انڊيا جي ڪرناٽڪا رياست جي شِوَ موگا ضلعي جوRiponpet شهر ۽ ڪلڪتي جي رپان اسٽريٽ به هن وائسراءِ نالي آهي. لارڊ رپان جي هڪ ڪم کي ويندي سندس انگريزن به سخت ننديو ۽ نقطه چيني ڪئي. اهو آهي انڊيا جي هڪ مهاراجا درڀناگ سان 1883ع ۾ شڪار ڪرڻ. هن شڪار ۾ هنن وڏي تعداد ۾ جانورن جي ڀينگ ڪئي هئي، جيتوڻيڪ اهي ڏينهن جانورن جي افزائش (breeding) جا هئا ۽ شڪار تي پابندي هئي. شڪار ڪيل جانور هن ريت هئا: 4 چيتا، 47 جھنگلي سانَ، 280 مِرُون، 467 هرڻ ۽ 800 کن ٻيا ننڍا جانور.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هي وائسراءِ لارڊ رپان اڄ به مدراسين جي دلپسند شخصيت آهي، جيئن اسان سنڌي فريئر برٽن انگريز جي عزت ڪريون ٿا. ملائيشيا توڙي سنگاپور جا تامل به لارڊ رپان کي عزت جي نگاهه سان ڏسن ٿا ۽ هن لاءِ هنن جي ٻولي تامل ۾ چوڻي مشهور آهي ته: “Lord Ripon, engal appan” يعني لارڊ رپان اسان جو بابو آهي. لارڊ رپان 1880ع کان 1884ع جي آخر تائين انڊيا جو گورنر جنرل ۽ وائسراءِ رهيو. 1884ع ۾ بمبئي جي پارسين پنهنجو ڪلب ٺاهيو، جيڪو اڄ تائين لارڊ رپان جي نالي The Ripon Club سڏجي ٿو. انهن ڏينهن ۾ ڪينيا، يوگنڊا ۽ ٽانگا نيڪا (تنزانيا) تي به انگريزن جي حڪومت هئي. يوگنڊا جي وڪٽوريا ڍنڍ جي هڪ آبشار جو نالو پڻ ’رپان فال‘ آهي. انگلنڊ جي وزيراعظم جي گھر ۽ آفيس واري لنڊن جي عمارت ’ٽين ڊائوننگ اسٽريٽ‘ جي نالي سان مشهور آهي. پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ هتي اهو به لکندو هلان ته انڊيا جو هي وائسراءِ لارڊ رپن آڪٽوبر 1827ع ۾ هن عمارت ۾ ڄائو هو، جتي هن جو پيءُ ايف. جي. رابنسن انگلنڊ جو وزيراعظم هجڻ ڪري رهيو ٿي.
بهرحال پاڻ سکر جيSt. Mary’s ڪانوينٽ اسڪول ۽ سنگاپور جي Perl’s Hill واري اسڪول جي ڳالهه پئي ڪئي، جيڪي انگريز راڄ ۾ 1881ع ۾ٺهيا. ان کان سال اڳ 1880ع ۾ پرلس هِل وٽ سکن جو پهريون گردوارو ٺهيو. ان بعد سکن جو ٻيو گردوارو ائنسن روڊ(Anson Road) تي ٺهيو. سکن جو هي عبادت گھر تنجنگ پگار ڊاڪ ڪمپنيءَ پنهنجي ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪندڙ سک پوليس وارن لاءِ ٺهرايو بعد ۾ اهو 1912ع ۾Silat Road تي شِفٽ ڪيو ويو.
هتي اهو لکندو هلان ته سنگاپور ٻيٽ انگريز سرڪار جي هٿن ۾ 1819ع ۾ آيو ۽ سر اسٽئمفورڊ رئفلس ان ويران ۽ دلدلي گپ، گاهه ۽ مڇرن سان ڀريل ٻيٽ کي ڊيولپ شروع ڪرايو. مڇر ايڏا جو رئفلس کي به آخر مليريا ٿي پئي ۽ ننڍي عمر ۾ گذاري ويو. هي ٻيٽ جاگرافيءَ جي لحاظ کان بيحد سٺي هنڌ تي هجڻ ڪري جپان، ڪوريا يا آسٽريليا، نيوزيلينڊ ڏي ويندڙ جهاز هتان لنگھيا ٿي. انگريزن جو انتظام هجڻ ڪري پورهيت توڙي پئسي واري کي وشواس هو ته هتي به ائين ئي خوشحالي ايندي، جيئن انگريزن سخت قاعدن قانونن، عدل انصاف ۽ امن امان ذريعي پينانگ ۽ ممبئي ٻيٽن تي آندي. (ممبئي اصل ۾ ڇهن ستن ٻيٽن جو جھڳٽو ئي ته هو، جيڪو بعد ۾ ملي هڪ شهر ٿيو). انگريزن جي آڌرڀاءُ ڪرڻ تي اسان جي سنڌ جي واپارين به سنگاپور ۾ پنهنجو ڪاروبار ڄمائڻ شروع ڪري ڇڏيو، پوءِ انهن مان ڪجھه واپاري سنڌ مان سنگاپور پهتا ته ڪجھه سنڌي ملايا، جاوا ۽ سماترا کان به آيا، جن جو اتي پراڻو واپار هلندڙ هو.
هتي اهو به لکندو هلان ته اسان جا سنڌي هندو پوڄا پاٺ لاءِ جتي هندن جو مندر ناهي، اتي هو سکن جي گردواري ۾ وڃن ٿا. بلڪه هندن جو مندر هوندي به هو سکن جي ٽڪاڻي ۾ وڃن ٿا جيئن آئون ملاڪا (ملائيشيا) ۾ ڏسندو هوس. ملاڪا واري گردواري ڀرسان هڪ سک جي اٽي جي چڪي هئي، جتان اسان به اٽو وٺندا هئاسين ۽ ڪيترن ئي سنڌي واپارين سان هن دڪان يا گردواري ۾ ملاقات ٿيندي هئي. گردواري ۾ هلندڙ لنگر لاءِ سنڌي فئمليون اڪثر کيرڻي آڻينديون هيون ۽ ان سنڌي کيرڻيءَ جي ملاڪا جا ملئي توڙي چيني تعريف ڪندا هئا.
سو سنگاپور جي سکن جي تواريخ جي اها ڳالهه مشهور آهي ته 1912ع ۾ سنگاپور ۾ رهندڙ سنڌي واپارين جي ڪميونٽيءَ جي سربراهه واسيا مل پنهنجي کيسي مان هتي جي اوچي علائقيQueen’s Road تي هڪ بنگلو سکن جي مرڪزي گردواري لاءِ خريد ڪيو، جتي 1921ع ۾ گردوارو ٺهي راس ٿيو. سکن جو هي گردوارو اڄ بهCentral Sikh Temple ۽ پنجابيءَ ۾ ’وڊا گردوارا‘ سڏجي ٿو.
سنڌين جي ٺهرايل مٿئين سک گردواري بعد ڪجھه سالن اندر سنگاپور ۾ ٻيا به ڪيترائي گردوارا ٺهيا، جهڙوڪ سيشل اسٽريٽ، چاندي روڊ، ڪربائو روڊ، جالان ڪايو ۽ سيمباوانگ وغيره، نيول بيس وارو گردوارو وغيره...