رنجيت سنگهه جي حڪومت ۽ سنگاپور جيل پهتل سِک
پينانگ وارو هي گردوارو جيڪو شروع ۾ ’ڊائمنڊ جوبلي سک ٽيمپل‘ سڏبو هو، مهاراڻي وڪٽوريا جي 1897ع ۾ جتي ڪٿي ڊائمنڊ جوبلي ملهائي پئي وئي ۽ سکن به برطانيا جي حڪومت کي اهو چئي زمين حاصل ڪئي ته هو مهاراڻي وڪٽوريا جي ڊائمنڊ جوبلي ملهائڻ جي خوشيءَ ۾ هي گردوارو ٺهرائڻ چاهين ٿا. گردواري جو اعلان ڪرڻ وقت جشن واري ڏينهن تي پينانگ ۾ رهندڙ تعليم يافته ويٽرنري انسپيڪٽر سک ڊاڪٽر سندر سنگھه ٻين سکن سان گڏجي هي پيغام پڙهيو:
“Her Most Gracious Majesty Victoria, Queen of Great Britain & Ireland and Empress of India... In Commemoration of the 60th anniversary of your Majesty’s reign, we have decided to erect a temple in Penang which will be designated the Diamond Jubilee Sikh Temple”.
بهرحال هن گردواري لاءِ چندا گڏ ڪري هن کي سڀ ۾ وڏو ٺاهيو ويو ۽ هن کي اڄ ڪلههWadda Gurdwara Sahib, Penang سڏيو وڃي ٿو. هي گردوارو 1903ع کان کليل آهي.
سکن جي تعداد وڌڻ تي ملائيشيا ۾ جتي ڪٿي گردوارا ٺهڻ لڳا. فقط ڪوالالمپور ۾ 15 ٿي ويا. اڄ ڪلهه سڄي ملائيشيا ۾ هڪ سؤ کان مٿي گردوارا آهن، جن مان سڀ کان گھڻا پيراق رياست ۾ 50 کن آهن. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ملائيشيا (سنگاپور سميت) جيڪي سک آيا، انهن کي انگريزن پوليس ۽ فوج ۾ نوڪري ڏئي هيڏانهن گھرايو ۽ انهن مان گھڻي ڀاڱي هتي ئي رهي پيا. هنن کي خوش ڏسي هنن جا مائٽ ۽ ڳوٺائي سک پنجاب کان هتي اچي ڍڳيون پالڻ ۽ کير وڪڻڻ جو ڪم ڪرڻ لڳا، جو هُو ان ۾ ئي ماهر هئا، پر اهي ڪهڙا سک هئا جيڪي سڀ کان پهرين هتي آيا؟ ان بابت ڪيترن ئي سکن ۽ انگريزن تحقيق ڪري مضمون ۽ ڪتاب لکيا آهن. سڀ ان ڳالهه تي متفق آهن ته برٽش انڊيا مان برٽش ملايا ۾ پهريان سِکُ سياسي قيدي آيا هئا. اهي سياسي سک، جن سڀ کان اڳ ملايا جي سرزمين تي پير رکيو، اهي هئا: نهال سنگھه، جيڪو ڀائي مهاراج سنگھه نالي سان وڌيڪ مشهور آهي ۽ کڙڪ سنگھه. هن کي پنجاب ۾ انگريزن خلاف نفرت پکيڙڻ جي ڏوهه ۾ 1849ع ۾ هيڏانهن ملايا موڪليو ويو هو. هُو جهاز ذريعي پهرين پينانگ پهتا هئا، جتان پوءِ کين سنگاپور موڪليو ويو ۽ آئوٽرام روڊ واري جيل ۾ رکيو ويو، جيڪو ٻه سال اڳ 1847ع ۾ ٺهي راس ٿيو هو. پڙهندڙ شايد اهو سوچين ته سک انگريز جي خلاف ڇو ٿيا؟ هُو ته گورکن وانگر انگريزن سان وفادار ٿي رهيا تڏهن ته انگريزن هنن کي جتي ڪٿي- ملايا، هانگ ڪانگ کان ڪينيا، يوگنڊا ۾ پوليس ۽ فوج طور توڙي چوڪيداري ۽ جگا (سڪيورٽي) جي نوڪرين ۾ رکيو ٿي.
تاريخ کان اڻ واقف، منهنجي پڙهندڙن لاءِ مختصر طور اهو ٻڌائڻ چاهيندس ته انگريزن جي حڪومت کان اڳ انڊيا تي مغلن جي حڪومت هئي. مغلن جا شروع وارا بادشاهه: بابر، همايون، اڪبر وغيره ٺيڪ ٺاڪ ڪنٽرول رکي ويٺا رهيا. 1707ع ۾اورنگزيب بادشاهه جي وفات بعد مغل شهنشاهيت ڍري ٿي وئي ۽ مٿس زوال شروع ٿيو. هُونءَ ته مغل حاڪم سِکن کي داٻي ۾ رکي پنجاب تي به حڪومت ڪندا رهيا، پر پوءِ سک سلطنت (سرڪار خالصه/ سک خالصا راڄ) آهستي آهستي ٿي آرگنائيز ٿيندو ويو ۽ اورنگزيب بعد ٻيا مغل بادشاهه سِکن کي دٻائي نه سگھيا. 1799ع ۾ مهاراجا رنجيت سنگھه لاهور کي فتح ڪري ’سِک سلطنت‘ جو بنياد رکيو، جيڪا 1849ع تائين- اڌ صدي کن قائم رهي. هڪ اهڙو به وقت هو، جو سکن جي اولهه ۾ خيبرپاس کان اوڀر ۾ تبت تائين ۽ اتر ۾ ڪشمير کان ڏکڻ ۾ مٺن ڪوٽ تائين حڪومت رهي. مٺن ڪوٽ پنجاب جي ڏکڻ ۾ سنڌونديءَ جي اولهه ڪپ تي پَنجنَد ڀرسان آهي، جتي مشهور سرائڪي شاعر ’خواجه غلام فريد‘ جو مقبرو آهي.
رنجيت سنگھه 1780ع ۾ ڄائو. کيس ننڍي هوندي ماتا ٿي هئي، جنهن ڪري سندس کاٻي اک ختم ٿي وئي هئي. افغانين کي پنجاب مان ڀڄائي ڪڍڻ لاءِ هن ساڻن ڪيتريون ئي لڙايون ڪيون ۽ 1801ع ۾ رنجيت سنگھه سڄو پنجاب حاصل ڪري پاڻ کي مهاراجا سڏائڻ لڳو. 58 سالن جي ڄمار ۾ 1839ع ۾ رنجيت سنگھه لاهور ۾ گذاري ويو. کانئس پوءِ سندس وڏو پٽ راجا کڙڪ سنگھه تخت تي ويٺو. (مٿي جنهن کڙڪ سنگھه جو لکيو اٿم، جنهن کي سنگاپور جي جيل ۾ رکيو ويو، اهو ٻيو همراهه هو.) مهاراجا کڙڪ سنگھه کي هر وقت شراب ۽ چرس ۾ غرق هجڻ ڪري هن کي تخت تان يڪدم لاٿو ويو. ان بعد سک سلطنت جا هي حاڪم ٿيا:
• رنجيت سنگھه 1801ع کان 1839ع تائين
• کڙڪ سنگھه 1839ع ۾ ڪجهه مهينا
• نونهال سنگھه 1839ع کان 1840ع
• چاند ڪور 1840ع کان 1841ع
• شير سنگھه 1841ع کان 1843ع.
• سر دُليپ سنگھه / مهارڻي جِندڪور 1843ع کان 1849ع
بس رنجيت سنگھه ئي وڏو عرصو ۽ وڏي رعب تاب سان حڪومت ڪئي، باقي ان بعد سندس اولاد ڪو ٻوٽو نه ٻاريو. شراب ۽ آفيم جي نشي ۽ عورتن جي چڪر ۾ اهڙو غلطان ٿي ويا، جو انگريزن جي واپاري ڪمپني ’ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ‘ کي هنن کان حڪومت کسڻ ڏکيو نه ٿيو.
ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ 1757ع ۾ بنگال تي قبضو ڪيو، ان بعد آهستي آهستي نموني سان سڄي انڊيا تي حڪومت ٿي وين. 1843ع ۾ هنن سنڌ فتح ڪئي ۽ آخر ۾ پنجاب پڻ. جيستائين رنجيت سنگھه طاقت ۾ هو انگريز ڊپلوميسي ۽ دوستي سان ڪم هلائيندا رهيا. هو موقعي ۽ مهل جو انتظار ڪندا رهيا. رنجيت سنگھه بعد پنجاب جو جيڪو به حاڪم ٿيو ٿي، اهو ڪمزور ئي ثابت ٿيو ٿي. انگريزن سکن جي سلطنت سان ٻه لڙائيون ڪيون ۽ پنجاب سندن حوالي ٿي ويو. اهي ٻئي لڙائيون: پهرين ائنگلو سک لڙائي ۽ ٻي ائنگلو سک لڙائي هندستان جي تاريخ ۾ مشهور آهن. Anglo-Sikh War-I ڊسمبر 1845ع کان مارچ 1846ع تائين- ٽي مهينا کن هلي، جڏهن پنجاب تي رنجيت سنگھه جي سڀ کان ننڍي پٽ دُليپ سنگھه جي حڪومت هئي. هُو 1843ع ۾ سندس ڀاءُ شير سنگھه جي وفات تي پنجاب جو راجا ٿيو هو. ان وقت هن جي عمر 5 سال هئي. ان ڪري سلطنت جو ڪاروبار هن جي ماءُ (مهاراجا رنجيت سنگھه جي ننڍي) مهاراڻي جِندڪور ٿي هلايو. جمون ۽ ڪشمير نوابي رياستون جيڪي سک سلطنت جي قبضي ۾ هيون، انهن کي انگريزن الڳ ۽ خودمختيار رياستن جو درجو ڏئي برٽش ڪنٽرول ۾ رکيون. ان کان علاوه باقي سک سلطنت جو به وڏو حصو انگريزن جي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ پنهنجي قبضي ۾ ڪيو. باقي بچيل علائقا دليپ سنگھه ۽ هن جي ماءُ کي حڪومت ڪرڻ لاءِ ڇڏي.
ٻي Anglo Sikh War-II اپريل 1848ع کان مارچ 1849ع تائين هلي. سک سلطنت جو راجا دُليپ ته ٻار ٿيو، اهو ڇا هنن ٺڳ انگريزن سان وڙهندو پر هن جي فوج ۽ ڪجهه ڪجھه قوم پرست قسم جا سِک انگريزن سان وڙهندا رهيا ۽ انگريزن خلاف ماڻهن ۾ نفرت پيدا ڪندا رهيا. لڙائي ته آخر انگريز کٽي ويا ۽ سنڌ سان گڏ پنجاب به سڄو انگريزن حوالي ٿي ويو پر جيئن سنڌ ۾ حر انگريزن جو مقابلو ڪندا رهيا تيئن پنجاب ۾ به ڪجھه دلير سک هئا جن نٿي چاهيو ته ڌارئين ڏيهه کان آيل انگريز هننجي ڌرتيءَ تي راڄ ڪن. انهن ڏينهن ۾ انڊيا جو گورنر جنرل لارڊ ’دالهوزي‘ (Dalhousie) هو، تنهن لاهور جي انگريز ريزيڊنٽ ’فريڊرڪ ڪُوري‘ کي سختيءَ سان انسٽرڪشن ڏنا ته اهڙن باغين کي، جيڪي انگريزن خلاف نفرت ٿا پکيڙين، ختم ڪيو وڃي يا ڏيهه نيڪالي ڏني وڃي. ان جي نتيجي ۾ ڪيترن ئي سکن کي ڦاهيون ڏيڻ کان علاوه، ڪيترن کي ڪاري پاڻي (انڊامان ۽ نڪوربار ٻيٽن) تي موڪليو ويو ۽ ڪجھه کي ملايا موڪليو ويو. جن کي ملايا موڪليو ويو انهن ۾ ڀائي مهاراج سنگھه ۽ کڙڪ سنگھه پهريان سک هئا، جن ملايا جي زمين تي قدم رکيو ۽ کين پينانگ کان سنگاپور روانو ڪيو ويو، جتي آئوٽرام روڊ واري هن تازي ٺهرايل جيل ۾ قيد ڪيو ويو. هتي اهو وري لکندو هلان ته هي کڙڪ سنگھه، مهاراجا رنجيت سنگھه جو پٽ کڙڪ سنگهه نه پر ٻيو سک- مهاراج سنگھه جو مريد هو.