سِکن کي پنهنجي حاڪمن کان انگريز بهتر لڳا
ٻي ڳالهه ته ٻاهر ڪڍڻ يا وٺي وڃڻ ۾ انگريزن جو به هٿ هو. هنن پنهنجين ٻين ڪالونين ۾ جهڙوڪ اڄ وارن ملڪن: ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا يا فجي، پينانگ ملايا ڏي، ريلوي جي ڪمن توڙي پوک لاءِ بنگالي تامل، گجراتي وغيره پئي موڪليا پر سک نه. اهو ان ڪري جو پنجاب تي انگريزن جو آخر ۾ قبضو ٿيو. ائنگلو سک لڙائي پهرين ۽ ٻي بعد. ان کان پوءِ انگريزن سکن کي پوليس، فوج، ريلوي ۽ ٻين کاتن ۾ نوڪري ڏني ۽ هنن اهي نوڪريون خوشيءَ سان قبول ڪيون ۽ وڏي محنت ۽ ايمانداري سان ڪري انگريزن جي دل ورتي. نه ته ان کان اڳ جيستائين 1839ع تائين رنجيت سنگھه پنجاب جو مهاراجا رهيو، سکن کي دربدر ڀٽڪڻ ۽ روزگار لاءِ رلڻ جي ڪا ضرورت نه هئي. رنجيت سنگھه جيسين پنجاب جو حاڪم رهيو، پنجاب ۾ وڏي خوشحالي رهي. رنجيت سنگھه جي وفات کان پوءِ ڏهن سالن اندر هن جا جيڪي پٽ ۽ پوٽا حاڪم ٿيا- کڙڪ سنگھه، شير سنگھه، نونهال سنگھه يا دُليپ سنگھه- ڪنهن به ٻوٽو نه ٻاريو. پنجاب جي حالت خراب ٿي وئي. انگريزن وڏي آسانيءَ سان سک سلطنت تي قبضو ڪري ورتو. ڪيترن سکن کي انگريزن جي آمد جي ڳالهه نه وڻي ۽ هنن بغاتون ڪيون، پر ڪيترن اهو محسوس ڪيو ته سندن آخري سکَ حاڪمن کان هي انگريز وري به بهتر آهن، جيڪي عوام جي ڀلي جا به ڪم ڪري رهيا آهن ته روزگار به ڏئي رهيا آهن. هو وقت سان گڏ انگريزن جو ساٿ ڏيڻ لڳا ۽ هنن وٽ ايمانداريءَ سان نوڪري ڪرڻ لڳا. سندن ايمانداري، محنتي هجڻ ۽ قد بت ۾ مڙس ماڻهو ۽ ڏاڙهين مڇين جي ڪري شڪل ۾ هيبتناڪ هجڻ ڪري انگريزن هنن کي پوليس ۽ فوج ۾ گھڻي تعداد ۾ رکيو. ان کان سواءِ ملايا، سنگاپور، هانگ ڪانگ ۾ آفيسن ۽ گھرن جي چوڪيداريءَ لاءِ ۽ ڪينيا ۽ يوگنڊا ۾ ممباسا کان ڪمپالا تائين ريلوي لائين وڇائڻ تي مقرر ڪيو. هنن کي ٻاهرين ملڪن ۾ انگريزن وٽ رهي وڏو پگھار ملڻ تي بچت ٿي ٿي ۽ سندن خوشحالي ڏسي سندن اوڙي پاڙي وارا ۽ مٽ مائٽ سک به ملايا، سنگاپور، نئروبي، ممباسا وڃڻ لڳا.
اهي سِک، جن انگريزن جي حڪومت کي ذهني طرح قبول نٿي ڪيو ۽ بغاوت جو سوچي هنگاما ۽ احتجاج ڪيو ٿي انهن کي انگريزن سخت سزائون ڏنيون ٿي، جيئن ٻين لاءِ عبرت ٿئي. انگريزن اهڙن باغي سياستدانن ۽ قومپرستن جو اتي ئي قتل ڪرايو ٿي يا ڏٺائون ٿي ته هنن ماڻهن جي يڪدم مارڻ تي ماڻهو جذباتي ٿي وڳوڙ پيدا ڪندا ته اهڙن کي هنن ڏيهه نيڪالي ڏئي پينانگ ۽ سنگاپور جي جيلن ۾ رکيو ٿي. هو سکن جي آخري بادشاهه کي به قتل ڪري سگھيا ٿي، پر هنن ڄاڻي واڻي انگلنڊ موڪلي ڇڏيو جيئن اتي جون هوائون کائي، ايٽان جهڙي انگريزي اسڪول ۾ پڙهي ته دماغ کليس ۽ عيسائي بڻجي انگريزن جي ڪلچر کي پسند ڪري. بامبا جهڙي جرمن ۽ ادا جهڙي فرينچ- يعني گوري کل واري ڇوڪريءَ سان شادي ڪري ۽ پوءِ هن جي معرفت ٻين سکن کي آسانيءَ سان ڪنٽرول ڪيو وڃي. باقي هن جي ماءُ (مهاراجه رنجيت سنگھه جي سڀ کان ننڍي ۽ لاڏلي زال) جند ڪور جي دماغ ۾ اڃا هوا هئي، ان ڪري هن کي سندس پٽ دُليپ کان پري ڪيو ويو ۽ امرتسر کان گهڻو پري کٽمنڊو ۾ نظربند رکيو ويو. 1854ع ۾ دُليپ سنگھه انگلنڊ ويو ته پوءِ 7 سالن بعد جڏهن انگريزن ڏٺو ته سندس ماءُ جند ڪور هاڻ بس ٿي وئي آهي ۽ اها هنن لاءِ خطرو ناهي ته دليپ کي ساڻس ملڻ ۽ پاڻ سان انگلنڊ وٺي اچڻ لاءِ 1861ع ۾ ڪلڪتي گھرايو ويو.