اسلام جي ضرورت نه، پر عربن جو ڪلچر آهي
منهنجي خيال ۾ تنڪو صاحب اها اهڙي ڳالهه ڪئي جيڪا منهنجي والد جي به سوچ رهي ٿي. منهنجو والد جڏهن ٺٽي ۾ ڊپٽي ڪمشنر هو ته مون کي ياد آهي ته هن وٽ هڪ ڏينهن منجھند جي مانيءَ تي سجاول کان سندس ننڍپڻ جو ڪلاس ميٽ سيد غلام مصطفيٰ شاهه آيو هو. ڳالهين دوران پوليس جي ڳالهه نڪتي ته مون سمجھيو ته منهنجو والد هن معاشري جي خرابيءَ جو ڏوهه پوليس واري کي ڏيندو، پر مون کي حيرت ٿي جڏهن پاڻ ۽ شاهه صاحب اهو ئي چيو ته، ”پوليس واري کي ڏسي ڏک ٿو ٿئي. هو پنهنجي معمولي پگھار مان ٻار پڙهائي، گھر ۾ راشن آڻي يا يونيفارم استري ڪرائي. هن کي مجبور ڪيو ويو آهي ته رشوت وٺي پنهنجو گذارو ڪري.“
منهنجي خيال ۾ اهي ڳالهيون نئين ملڪ شروع ٿيڻ تي نه جناح صاحب کي ۽ نه نهروءَ کي ڌيان ۾ آيون. پاڻ جھنگلن واري ملڪ ملايا جي وزيراعظم تنڪو عبدالرحمان کي آيون. تنڪو صاحب اهو به چيو ته هن ايس پي رئنڪ واري ۽ ان کان مٿاهين پوليس آفيسر کي اعليٰ کان اعليٰ ڪار ۽ گھر ڏياريو، جيئن هُو ڪنهن امير چينيءَ جي اڳيان احساسِ ڪمتريءَ ۾ نه اچي ۽ ڪو به وڏيرو اسان جي پوليس واري کي خريد ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪري.
ملائيشيا جي هن پهرئين وزيراعظم تنڪو عبدالرحمان سان ڳالهيون ته ٻيون به گھڻيون ئي ٿيون، پر هن وقت هڪ بيان ڪرڻ جهڙي ڳالهه ياد اچي رهي آهي. انهن ڏينهن ۾ ملئي مسلمان عورتن ۾ حجاب (تودونگ) پائڻ جي تحريڪ عام هلي رهي هئي، جنهن کي ملڪ جي مولوين جي هڪ سياسي پارٽي P A S (پارٽي اسلام سي ملائيشيا) گھڻي هوا ڏئي رهي هئي، پر حڪومت عورتن لاءِ حجاب ٻڌڻ ضروري نٿي سمجھيو ۽ ملڪ جي چينين ۽ انڊين جي سياسي پارٽين (ايم آءِ سي ۽ ايم سي اي) ته ان جي سخت مخالفت ٿي ڪئي. منهنجي والد تنڪو صاحب کي ان بابت پنهنجي خيال جو اظهار ڪندي چيو ته حڪومت توهان جي مسلمان ملئي ماڻهن جي UMNO پارٽي جي آهي- توهان جو هن قسم جي اسلامي ڪم بابت ڇا خيال آهي؟
هيءَ ملاقات 1984ع ڌاري جي آهي. منهنجي والد جي عمر 64 سال هئي ۽ تنڪو صاحب جنهن جو 1903ع ۾ جنم ٿيو، 81 سالن جو هو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته تنڪو صاحب جو وڏو مطالعو آهي ۽ هن جا ملئي توڙي انگريزي اخبارن ۾ ڪالم ايندا رهن ٿا. هن منهنجي والد جي ڳالهه کي يڪدم رد ڪندي چيو ته، ”نه، اهو ڪو اسلامي ڪم ناهي. آئون سعودي عرب ۾ به رهيو آهيان ۽ مون ڏٺو ته ان قسم جو پڙدو ڪرڻ- جنهن ۾ منهن کي ڍڪي ڇڏجي جو ماڻهوءَ جي سڃاڻپ ئي ختم ٿي وڃي. اسلام جي ضرورت نه پر عرب ملڪن جو ڪلچر آهي، جيئن افغانستان ۾ عورتون پاڻ کي تنبوءَ جهڙي برقعي سان ڍڪي هلن ٿيون. هُونءَ به اسان جي ملڪ ملائيشيا ۾ هر اها ڳالهه هلي نه سگھندي، جيڪا عرب ملڪن ۾ هلي ٿي. اسان جو ملڪ گھڻ مذهبو ۽ گھڻ زبانو آهي. هيءَ حڪومت، جيڪا اسان ملئي مسلمانن جي سياسي پارٽيءَ جي آهي ته ان جو مطلب اهو ناهي ته ملڪ ۾ رهندڙ چيني ۽ انڊين جو خيال نه ڪريون جن جون مئنڊارن، ٽيوچو، هَڪا، ڪئنٽونيز، تامل، تيلگو، ڪنهڙ، مليالم ۽ گجراتي ۽ پنجابي ٻوليون آهن ۽ جن جا ڌرم هندو، سک، جين، ٻڌ ۽ ٻيا آهن.“ سگھو ئي ان کان پوءِ ان حجاب واري ڳالهه تي تنڪو صاحب اخبار ۾ ڪالم پڻ لکيو ۽ ماڻهن کي اها حيرت ٿي ته سڄي منهن کي ڍڪي هلڻ اسلامي ڪم نه پر عرب ڪلچر آهي. ملائيشيا کي اسلامي رياست نه بنائڻ بابت سندس جملا اڄ به مشهور آهن.
“All talk an Islamic state is just an empty dream. No man in his right sense would accept a nation which bases its political administration on religion, and in a country like Malaysia with its multiracial & multi-religious people, there is no room for an Islamic state...”
ملائيشيا جيڪو انگريزن کان 1957ع ۾ آزادي ملڻ کان اڳ ملايا سڏيو ويو ٿي، تنڪو عبدالرحمان ان جو 1970ع تائين تيرنهن سال پهريون وزيراعظم رهيو. ان بعد 1970ع کان 1976ع تائين تُن عبدالرزاق ٻيو وزيراعظم ٿيو. نجيب عبدالرزاق هن جو فرزند آهي، جيڪو ڪجھه سال اڳ تائين وزيراعظم هو، جنهن کي ڪرپشن ۾ وزارتِ عظميٰ تان لاهي جيل ۾ وڌو ويو آهي. ملائيشيا جو ٽيون وزيراعظم حسين عون 1976ع کان 1981ع تائين ٿيو. ان بعد مهاتير محمد وزيراعظم ٿيو، جنهن جي ڏينهن ۾ مون سامونڊي نوڪري ڇڏي، 1982ع جي شروعاتي سالن ۾ ملاڪا ۾ ڪناري جي نوڪري اختيار ڪئي. آئون جڏهن ڪناري جي نوڪريءَ لاءِ ملاڪا آيس ته ملائيشيا جو ٻيو وزيراعظم تن عبدالرزاق گذاري چڪو هو. سندس پٽ نجيب رزاق وزير هو ۽ اسان جي اڪيڊميءَ ۾ فٽبال کيڏڻ لاءِ ايندو هو، جتي هن سان عليڪ سليڪ ٿيندي هئي. ملائيشا جو ٽيون وزيراعظم حسين عون منهنجي ملائيشيا ۾ هجڻ دوران حيات هو، پر منهنجي ملاقات تنڪو صاحب سان ئي ٿيندي رهي ٿي. هو اسان جي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي پرنسپال ڪرنل ڪومبس جو دوست هو. انگريزن جي حڪومت دوران ڪرنل ڪومبس جي پوسٽنگ ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ ئي رهي، جتي ٻي جنگ عظيم ۾ جپانين جي حملي دوران ڪرنل ڪومبس جپانين جو قيدي (POW) بڻيو. ملائيشيا کي آزادي ملڻ بعد تنڪو عبدالرحمان ۽ ڪرنل ڪومبس هڪ ٻئي سانContact ۾ رهيا ۽ تنڪو صاحب ڪرنل ڪومبس کان صلاح مشورو وٺندو رهيو ٿي. خاص ڪري چينين جي گوريلا جنگ بابت، جيڪا ملائيشيا جي نئين حڪومت لاءِ آزار بڻجي چڪي هئي. جنهن سال (1960ع ۾) پيٽارو ۾ ڪئڊٽ ڪاليج جي بلڊنگ ٺهي راس ٿي ۽ اسان ميرپورخاص مان شفٽ ٿي پيٽارو آياسين. ان سال موڪلن ۾ ڪاليج طرفان ڪراچي ٽرپ ۾ ڪرنل ڪومبس اسان کي پهريون دفعو ڪراچي ايئرپورٽ تي تنڪو عبدالرحمان سان ملايو هو. هُو صاحب ڪوالالمپور کان لنڊن وڃي رهيو هو. رستي تي ڪراچيءَ ۾ هن جو ٻن ٽن ڪلاڪن جو اسٽاپ اوور هو يا شايد جهاز بدلائڻو هوس جنهن بابت ڪرنل ڪومبس کي معلوم هو، جنهن سان هن ايئرپورٽ تي ملڻ جو پروگرام اڳواٽ ٺاهيو هو. اسان شاگرد جيڪي هفتي کن لاءِ ڪراچيءَ آيا هئاسين، انهن جو ان وقت ڪراچي ايئرپورٽ گھمڻ جو پروگرام رکيو ويو هو. مون وٽ تصوير به آهي ۽ اسان ست اٺ ڪئڊٽ بلڪل هوائي جهاز وٽ بيٺل نظر اچي رهيا آهيون. انهن ڏينهن ۾ هوائي جهاز کان پري گئلريءَ ۾ بيهڻ جو رواج اڃا نه ٿيو هو.
ان ملاقات بعد 1970ع ۾ جڏهن جهاز تي هوس ته تنڪو صاحب سان ڪوالالمپور ۾ مليو هوس. اهو سندس وزيراعظم هجڻ جو آخري سال هو. تنهن کان پوءِ ڪناري واري نوڪريءَ دوران تنڪو صاحب سان، خاص ڪري عيد جي موقعي تي، ملاقات ٿيندي رهي ٿي. کين آخري ڏينهن تائين ڪرنل ڪومبس ياد هو ۽ هن جون ڳالهيون ڪيائين ٿي. ڪرنل ڪومبس 1978ع ۾ گذاري ويو، جيتوڻيڪ هُو تنڪو صاحب کان ٽي سال ننڍو هو. 1990ع ۾ آئون ملائيشيا ۾ ئي هوس ته تنڪو عبدالرحمان ۽ ملڪ جو ٽيون وزيراعظم حسين عون گذاري ويا. عمر ۾ حسين عون تنڪو کان 20 سال کن ننڍو هو.