گورنر ايلفنسٽن ۽ ايلفنسٽن ڪاليج
ممبئي جو ايلفنسٽن ڪاليج کلڻ کان ڏهاڪو سال پوءِ انگريزن سنڌ فتح ڪيو، جتي پڻ هنن انگريزي تعليم رائج ڪئي، پر مئٽرڪ يا ان کان مٿي تعليم لاءِ سنڌ جا شاگرد ممبئي آيا ٿي. انهن ڏينهن ۾ سفر دوران ايڏيون سهولتون نه هيون ۽ نه وري تعليم حاصل ڪرڻ ايڏو سولو ڪم هو. هن ڪاليج مان جيڪي شروع ۾ سنڌ جا گرئجوئيٽ ٿيا، اهي آهن:
- چوهڙمل ڪندن مل
- آلو مل ٽيڪمداس ڀوڄواڻي
- مرزا صادق علي بيگ (1872ع ۾) مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڀاءُ
- ٽيڪچند اوڌرداس واسواڻي
- ڏيارام گدومل شهاڻي
- هرچندراءِ وشنداس ڀارواڻي (1882ع ۾)
اهڙي طرح مرزا قليچ بيگ به ممبئي جي هن ڪاليج مان ڊگري حاصل ڪئي.
هي ڪاليج 1860ع ۾ ممبئي يونيورسٽيءَ سان لاڳاپيو ويو هو. هتي اهو لکڻ پڻ دلچسپيءَ کان خالي نه ٿيندو ته هندوستان جي ورهاڱي بعد جڏهن سنڌ جا هندو ممبئي پهتا ته ڪراچيءَ جي ’ڊِي جَي سائنس ڪاليج‘ جي ٽيچرن فوري طور تعليم جو سلسلو جاري رکڻ چاهيو ٿي. ان لاءِ انڊيا جي حڪومت هنن کي اجازت ڏني ته هو ’ايلفنسٽن ڪاليج‘ جي عمارت ۾ شام جي وقت ڪلاس شروع ڪري سگھن ٿا، سو سنڌ جي تعليمدانن 1948ع ۾ هن بلڊنگ ۾ شام جي وقت جئه هند نالي ڪاليج شروع ڪيو.
بعد ۾ سرڪار کان زمين حاصل ڪري هي ڪاليج- جئه هند اڄ واري چرچ گيٽ ريلوي اسٽيشن وٽ ٺاهيو ويو. سندس هڪ پاسي وارو روڊ A روڊ سڏجي ٿو ته ٻئي پاسي وارو B روڊ. اولهه پاسي کان مئرين ڊرائيو آهي. عربي سمنڊ جو خوبصورت نظارو. هتان لڏي ويل استادن هتي وانگر ممبئيءَ ۾ به تعليم تي وڏو زور ڏنو ۽ بقول انڊيا ٽُڊي هفتيوار انگريزي اخبار جي جئه هند ڪاليج ممبئي جي اعليٰ ڪاليجن مان هڪ آهي، جنهن مان تعليم حاصل ڪرڻ هر هڪ جي خواهش رهي آهي. هن ڪاليج مان تعليم حاصل ڪندڙ انڊيا جي مشهور ماڻهن مان آهن. ڪجھه ته بالي ووڊ جون فلمون ڏسڻ ڪري اسان پاڪستاني به سڃاڻون ٿا، جهڙوڪ:
• 1994ع جي مس انڊيا ۽ اڀيشڪ بچن جي زال ’اِيشوريا راءِ‘
هن پهرين تامل فلمن ۾ ڪم ڪيو ۽ پوءِ هندي فلمن ۾ ۽ هن کي ’ديوداس‘ ۽ ’هم دل دَي چڪي صنم‘ جهڙين فلمن ۾ بيسٽ ايوارڊ ملي چڪو آهي. ’جوڌا اڪبر‘، ’محبتين‘، ’ڌوم 2‘، ’گرو‘ ۽ ’اَي دل هي مشڪل‘ فلمن ۾ به هن کي وڏي مشهوري ملي.
• انڊين سنگر شان (شانتانُو مکرجي) جنهن جا گانا هنديءَ کان سواءِ بنگالي، مرهٺي، ڪنهڙ، تامل، تيلگو، گجراتي ۽ اڙدو ۾ به مشهور آهن.
• جان ابراهام- انڊين فلم ائڪٽر، فلم پروڊيوسر ۽ ماڊل
• وشال دادلاڻي- سنڌي ميوزڪ ڪمپوزر، ڳائڻو ۽ گانا لکندڙ
ڪجھه فلمن ۾ جن ۾ وشال ڳائيو آهي: ’خالي پِيلي‘، ’بَنٽِي ۽ بَبلي‘، ’نَمستَي انگلنڊ‘، ’ٽائيگر زنده هي‘، ’هنسِي تو ڦَسِي‘، ’ايڪ مين ايڪ تو‘... وغيره.
• رتيش ديشمک- انڊين ائڪٽر
• پريانڪا چوپڙا- ائڪٽريس، سنگر ۽ فلم پروڊيوسر
دنيا جي 100 اثر رسوخ وارين عورتن مان هڪ مڃي وڃي ٿي.
• ڪاجل اگروال- تيلگو، تامل ۽ هندي فلمن جي ائڪٽريس
جنهن جو سنگاپور جي مئڊم ٽُسو ميوزيم ۾ مجسمو آهي. هن جئه هند ڪاليج کان سواءِ سنڌ جي هندن جي ممبئي ۾ هڪ ٻئي ڪاليج ڪشنچند چيلارام ڪاليج(K.C. College) مان به تعليم حاصل ڪئي.
• ڪنهن زماني جي مشهور فلم اداڪارا سانا شِوڏسائي.
• سنيل دت
وغيره وغيره.
بهرحال ايلفنسٽن برٽس انڊيا جو سفارتڪار هو. گورنر ۽ تاريخدان ٿي گذريو آهي. هو پُوني ۾ پيشوا (مرهٺا سلطنت جي وزيراعظم) جي درٻار ۾ انگريزن طرفان ريزيڊنٽ ٿي رهيو. بعد ۾ ممبئي ضلعي جو گورنر ٿيو. هن هندوستان ۽ افغانستان ٻنهي ۾ پنهنجن تجربن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا- خاص ڪريAccount of the Kingdom Of Kabul.
ايلفنسٽن کي لکڻ پڙهڻ جو ايڏو شوق هو، جو هن کي جڏهن گورنر بعد گورنر جنرل ٿي مقرر ڪيائون ته هن منع ڪري ڇڏي ۽ چيو ته هُو آزاد رهي لکڻ ٿو چاهي ۽ History of India ڪتاب جا ٻه واليوم مڪمل ڪرڻ ٿو چاهي. سندس اهي ٻه ڪتاب واقعي پڙهڻ وٽان آهن- خاص ڪري اسان جي تاريخ جي شاگردن لاءِ.
ممبئي جو اڄ ڪلهه مالابار هِل وارو علائقو هڪ فئشني علائقو سمجھيو وڃي ٿو، جتي جي زمين سڀ کان مهانگي آهي. هتي وڏن امير واپارين جا محل نما گھر آهن، پر اهو جڏهن ويران ۽ جھنگ هو ته ايلفنسٽن پهريون ماڻهو هو، جنهن اتي پنهنجو گھر ٺهرائي رهائش اختيار ڪئي ۽ 1819ع کان 1827ع تائين ست اٺ سال هن گهر ۾ رهيو.
ڪراچي وارو ايلفنسٽن روڊ جيڪو ايلفي به سڏيو ويو ٿي ۽ هاڻ زيب النساء اسٽريٽ سڏجي ٿو، توڙي آسٽريليا جي وڪٽوريا شهر ۾ ايلفنسٽن ٽائون شپ، ان ۾ موجود ايلفنسنٽن هوٽل، آسٽريليا جو الفسنٽن مين روڊ نالي هڪ رستو هن ايلفنسٽن نالي آهي، جيڪو گورنر رهيو ۽ مٿيان ڪتاب لکيائين. سندس سڄو نالو مائونٽ اسٽوارٽ ايلفنسٽن هو. ممبئيءَ ۾ ٻه ٻيون شيون پڻ ايلفنسٽن نالي آهن: هڪ ايلفنسٽن سرڪل جيڪو هاڻ ممبئي جي اخبار جي ايڊيٽر ’بينجمن هارنيمان‘ نالي سڏجي ٿو ۽ ٻيو ايلفنسٽن روڊ ريلوي اسٽيشن جيڪا هاڻ ’پاريل-پرياديوي‘ ريلوي اسٽيشن سڏجي ٿي، دراصل هن الفنسٽن نالي نه هيون پر هن جي ڀائٽي جان لارڊ ايلفنسٽن نالي هيون،جيڪو سياستدان ۽ سرڪاري ڪامورو هو. هو 1837ع کان 1842ع تائين مدراس جو گورنر رهيو.
ڪراچيءَ جا صدر جا اهي ٻه هڪ ٻئي ڀرسان وارا رونق وارا روڊ ايلفنسٽن روڊ ۽ وڪٽوريا روڊ هوندا هئا. ايلفنسٽن روڊ کي ماڻهو ايلفي سڏيندا هئا. پوءِ 1970ع بعد انهن جا نالا بدلائڻ جو ٻڌوسين ۽ نيٺ وڪٽوريا روڊ عبدالله هارون روڊ ٿيو ۽ ايلفي (ايلفنسٽن روڊ) زيب النساء اسٽريٽ ٿيو. انهن ڏينهن ۾ طارق اشرف پنهنجي رسالي ۾ هڪ بيحد جذباتي مضمون لکيو، جيڪو پڙهي ڪيترن کي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. هن لکيو ته: ”ڪراچي اسان سنڌين جو شهر آهي پر شهر جي هزارين روڊن، رستن ۽ گھٽين مان شايد ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ جو نالو سنڌ سان واسطو رکندڙ هستيءَ سان منسوب هجي.“ ياد رهي ته دين محمد وفائي ۽ محمد عثمان ڏيپلائي روڊن جا نالا به گھڻو گھڻو پوءِ رکيا ويا. انهن ڏينهن ۾ ايلفيءَ جو نالو جڏهن زيب النساء رکيو ويو ته ان بابت طارق لکيو ته: ”افسوس ته ايلفي روڊ زيب النساء ٿي ويو پر سسئي، مومل، يا مارئي نه ٿي سگھيو.
مون سمجھيو ته زيب النساء مغل شاهي خاندان واري آهي، پر پوءِ مون کي منهنجي بنگالي ڪلاس ميٽ، جهازي انجنيئر ٻڌايو ته زيب النساء (سڄو نالو زيب النساء حميدالله) هڪ بنگالي عورت جو نالو آهي، جيڪا 1918ع ۾ ڪلڪتي ۾ ڄائي. هُوءَ پهرين پاڪستاني عورت هئي، جنهن انگريزيءَ ۾ ڪالم لکيا ۽ پهرين عورت هئي جيڪا ايڊيٽر ۽ پبلشر ٿي. سندس والد واجد علي پهريون شخص هو، جنهن علامه اقبال جون اڙدو لکڻيون بنگاليءَ ۾ ترجمو ڪيون. سندس مڙس حميد الله پنجاب جو رهاڪو هو ۽ شاديءَ کانپوءِ هوءَ ڪراچي اچي رهي. هن عورتن جي حقن لاءِ سڄي زندگي جدوجهد ڪئي ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا، جيئن ته:
The young life
Lotus leaves,
وغيره.60 Days in America