عالمن جو سج مرزا قليچ بيگ
مرزا قليچ بيگ صاحب انگريزن جي ڏينهن ۾ مختيارڪار ۽ ڪليڪٽر ٿي رهيو، جيڪي ان وقت جي حساب سان تمام وڏيون نوڪريون آهن، پر هو هميشه نماڻو، نهٺو ۽ سادگي پسند ٿي رهيو. علم ۽ ادب جي روشني پکيڙڻ ۾ ته هن جو جواب ناهي. هن ڪل 457 ڪتاب لکيا، جن مان سڀ کان گھڻا سنڌيءَ ۾ 385ع آهن. ان کان سواءِ انگريزيءَ ۾ 44، فارسيءَ ۾ 22، عربيءَ ۾ 3، اڙدو ۾ 55، بلوچيءَ ۾ هڪ ۽ هڪ ترڪي ٻوليءَ ۾ شعرن جو مجموعو پڻ لکيو. کيس سندس ڪمن ڪري 1906ع ۾ ’قيصرِ هند‘ جو تمغو مليو. 1924ع ۾ سندس ادبي خدمتن ڪري انگريز حڪومت ’شمس العلماء‘ جو خطاب ڏنو. بقول سندس ڀاءُ جي ليکڪا پوٽي ’مهر افروز‘ جي ’اڇِي ڏاڙهي واري هن اسڪالر پنهنجو پاڻ کي ماڻهن جي ملڻ جلڻ ۽ گوڙ شور کان پري، لکڻ پڙهڻ جي ڪمن ۾ اهڙو ته غرق رکيو هو، جو هن کي جڏهن هيڏي وڏي رتبي جي خبر پهچائي وئي ته به هُو خاموش رهيو. ٽانءَ ۽ ٽيڙيءَ ۾ اچڻ بدران هن هيڏي وڏي اعلان جي جواب ۾ نئڙت مان هينئن چيو ته:
Whom the rulers call the sun of knowledge, has no light to illuminate darkness.
Nor wisdom that others may acknowledge.”
هو زندگيءَ جا آخري سال هڪ هنڌ ويهي، اونهي غور ۽ فڪر سان سوچيندو رهيو. هن پاڻ کي هي جهان ڇڏڻ لاءِ تيار رکيو ٿي ۽ هر وقت موت جو انتظار ڪندو رهيو.
مرزا قليچ بيگ جيڪا فارسيءَ ۾ شاعري ڪئي ان جو ترجمو ’گرجي نامو‘ نالي ڪتاب ۾ سندس پڙپوٽيءَ پروفيسر ’فائزه زهره مرزا‘ ڪيو آهي. انهن شعرن ۾ هڪ آهي ....
My greatness is hidden in my humbleness
If you dig my worth you will find the light
My father is Fareedun, my grandfather Khusro,
And my self am Kalich.
All the names are that of kings,
But I am but a modest and humble person.
مرزا قليچ بيگ کي احساس هو ته هن جي زندگي پڄاڻيءَ تي آهي. هن ايتريقدر جو پنهنجي قبر به اڳواٽ کوٽرائي ڇڏي هئي، جنهن ۾هو ڪلاڪن جا ڪلاڪ وڃي وهندو هو. پاڻ تعليم ۽ نوڪريءَ جي سلسلي ۾ توڙي لکڻ خاطر ڪيترائي سفر ڪيا. 3 جولاءِ 1929ع تي پاڻ هالا جي ’مخدوم غلام محمد صديقيءَ‘ سان ملڻ لاءِ هن جي شهر هالا آيا. انهن ڏينهن ۾ مخدوم ظهيرالدين جو هي فرزند مخدوم غلام محمد عرف گل سائين جن هالا جي درگاهه جا گادي نشين هئا. پاڻ ’مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ‘ جا والد صاحب ٿيا ۽ سندن نالو مخدوم خليق الزمان تي رکيل آهي. سندن جنم جو سال 1886ع ۽ وفات 1944ع آهي.
مرزا قليچ بيگ صاحب جو هي اسان جي شهر هالا نوان جو آخري سفر هو. پنهنجي دوست مخدوم غلام محمد سائين سان ملڻ بعد جڏهن حيدرآباد پهتو ته ٿڪ ڪري هو ڪافي ڪمزور محسوس ڪري رهيو هو. هن کي اهو ئي لڳو ته سندس زندگي جا آخري لمحا ويجھا آهن. هن پنهنجي سڀني مائٽن ۽ دوستن کي گھرايو ۽ هنن سان ايئن خبرون چارون ڪيون ڄڻ هو ڪنهن وڏي سفر تي روانو ٿيڻو هجي، جتان ڪو واپس نه موٽيو آهي. هو 9 بجي سڀني کان موڪلائي وڃي ستو ۽ ڪلاڪ بعد هن جهان مان روانو ٿي چڪو هو. ان ڏينهن جڏهن هن کي پنهنجي وفات جو محسوس ٿيو ته هن هي شعر لکيو:
Rise me on the Judgment Day
In the ranks of the blessed ones,
Shield me with your mercy ALLAH.
Though countless are my sins, I pray.
وفات وقت مرزا قليچ بيگ صاحب جي عمر 76 سال هئي. هن کي 11 پٽ ۽ 3 ڌيئون ٿيون. وڏو ٻار خانم فخرالنساء هو، جنهن جي شادي سندس ڀائٽي (يعني مرزا جعفر قلي بيگ جي پٽ) سڊني بيگ سان ٿي. سڊني بيگ ۽ خانم فخر النساء، مهر افرز جو ڏاڏو ۽ ڏاڏي ٿي، جنهن A Georgian Saga ڪتاب لکيو آهي ۽ جنهن جو حوالو مٿي ڏئي چڪو آهيان. مهر افروز مرزا سڊني بيگ جي ٻئي نمبر پٽ مرزا فيروز بيگ جي ڌيءَ آهي.
مهر افروز پنهنجي ڪتاب ’اي جارجين ساگا‘ ۾ لکي ٿي ته، ”مرزا قليچ بيگ جو هيٺيون شعر جيڪو مرزا قليچ بيگ جي قبر تي لکيل آهي، اهو مرزا قليچ بيگ جو آخري شعر آهي“:
At the end of this year when I reached the age of seventy-six
The angel of death appeared from the Court of Lord.
Saying you have lived long enough in this material world.
Now follow me to where you will meet your Final Judge.
Hearing this joyfully took my last breath and went from this world
In the next fraction of a moment I was in the other (spiritual world)
I took another breath and inquired from the invisible (speaker)
What the time (day and the year) of my death would be,
He was kind to reply in a timeless voice ‘patience was luck’
It is what you desired it to be.