مهاراج سنگهه ۽ کڙڪ سنگهه ملايا ۾ پهريان سِک
پنجاب مان جيڪي پهريان سِکَ قيدي ملايا موڪليا ويا ۽ جن کي سنگاپور ۽ پينانگ جي جيلن ۾ رکيو ويو، انهن ۾ سڀ ۾ مشهور مهاراج سنگھه آهي، جنهن کي سنگاپور جي آئوٽرام روڊ واري جيل ۾ اڪيلائيءَ ۾ قيد رکيو ويو. 1856ع ۾ هو قيد ۾ مري ويو. سندس لاش کي جيل جي سامهون واري گرائونڊ تي ساڙيو ويو، جتي اڄ ڪلهه ’سنگاپور جنرل هاسپيٽل‘ آهي. بعد ۾ 1970ع بعد جڏهن پنجاب کان سک انگريزن جي پوليس ۾ ڀرتي ٿي سنگاپور آيا ۽ هنن کي هن واقعي جي خبر پئي ته هنن ان جاءِ تي يادگار خاطر هڪ مقبرو ٺاهيو. بعد ۾ اسپتال جي سامهون سکن گردوارو پڻ ٺاهيو ته اهو مقبرو به ان ۾ شفٽ ڪيو ويو.
مهاراج سنگھه کان علاوه سندس نائب کڙڪ سنگھه پڻ مشهور سياسي سک قيدي ٿي گذريو آهي، جيڪو مهاراج سنگھه سان گڏ سنگاپور پهتو هو. ياد رهي ته سک سلطنت جي ٻئي مهاراجا (مهاراجا رنجيت سنگھه جي وڏي پٽ) جو نالو پڻ کڙڪ سنگھه هو. سنگاپور جي جيل ۾ مهاراج سنگھه جي اوچتي موت بعد اهي افواهه گرم ٿي ويا ته مهاراج سنگھه جو اسسٽنٽ کڙڪ سنگھه ٻين قيدين سان گڏجي بغاوت ڪرڻ وارو آهي. ان ڪري 1857ع ۾ انگريزن کڙڪ سنگھه کي سنگاپور واري جيل مان ڪڍي پينانگ موڪلي ڇڏيو. هن کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي سک ملايا جي جيلن ۾ هئا. مالڪيات سنگھه لوپو نالي ملائيشيا ۾ رهندڙ سک ليکڪ پنهنجي ڪتاب Some Historical Notes ۾ لکي ٿو ته: ”پينانگ جيل ۾ آخري سک قيدي 1903ع ۾ گذاري ويو. مالڪيات سنگھه منهنجي عمر جو پينانگ ۾ ٽيچر هو. هن ۽ هن جي زال مختيار ڪور وٽ هٿ جي هنرن جي وڏي ڪليڪشن هوندي هئي.“ مالڪيات سنگھه جو 284 صفحن جو مٿيون ڪتاب 1971ع ۾ پينانگ ۾ ڇپيو هو. ان بعد سندس هڪ ٻيو ڪتابThe Enchanting Prison پڻ ڇپيو.
پنجاب تي قبضو ڪرڻ بعد انگريز سرڪار پوليس کاتي لاءِ جيڪي سک ڀرتي ڪيا، انهن جو پهريون جٿو 1867ع ۾ هنن هانگ ڪانگ موڪليو، جتي پڻ انگريزن جي حڪومت هئي. هانگ ڪانگ جي چيني گئنگسٽرن کي سِکن جي ڏاڙهي واري خوفائتي شڪل کان ڪافي ڊپ ٿيو ٿي ۽ سِکن ڪري انگريزن کي ڪاميابي حاصل ٿي. اهو لقاءُ ڏسي سنگاپور جي انگريز گورنر به پوليس کاتي لاءِ پنجاب مان سک ڀرتي ڪيا. 165 سکن جو پهريون جٿو 1881ع ۾ سنگاپور پهتو، جن مان ڪجھه کي پينانگ موڪليو ويو. دراصل انگريزن جي سڄي ملايا مٿان سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح حڪومت هئي پر سنگاپور ۽ پينانگ ٻيٽ ته ڄڻ هنن جي زر خريد ملڪيت هئي، جو اهي ٻيٽ هنن ملئي راجائن / سلطانن کي پئسا ڏئي خريد ڪيا هئا. هنن شروع جي آيل سِکَن کي سنگاپور توڙي ملايا ۾ پهرين پوليس کاتي ۾Escort ۽ گارڊ جي ڊيوٽين لاءِ مقرر ڪيو. ان بعد 1890ع ۾ ملايا جي سڀني رياستن ۾ سکن کي پوليس کاتي ۾ نوڪريون ڏنيون ويون... ويندي بورنيو ٻيٽ تي صباح، سراواڪ ۽ برونائيءَ ۾، جتي جتي انگريزن جو راڄ هو، هنن پوليس کاتي جي مختلف ڊيوٽين لاءِ پنجاب کان سِک گھرايا.
هنن سکن جي ڌرم ۽ ثقافت جو خيال رکندي ’پوليس جنرل آرڊرس‘ ۾ حڪم ناما جاري ڪرايا ته ڪنهن به سک کي ڏاڙهي يا مٿي جا وار ڪوڙائڻا نه آهن. هڪ اهو آرڊر به پاس ڪرايو ويو ته انگريز سرڪار وٽ نوڪري ڪندڙ هر سِکَ ۽ هن جي فئمليءَ کي في ماڻهو هڪ عدد کٽ (چارپائي) مهيا ڪئي ويندي.
ٻه ڏهاڪا سالن ۾ هن پاسي سکن جو ايترو ته تعداد وڌي ويو، جو 1909ع ۾ فقط ڪيداح رياست ۾ ٽوٽل 501 پوليس وارن ۾ 154 سِکَ هئا.
شروع کان يعني 1968ع کان جڏهن کان جهاز هلائڻ جي نوڪري شروع ڪيم ته جهاز پينانگ يا سنگاپور لنگر انداز ٿيندو هو، ته گھمڻ ڦرڻ دوران دڪانن ۽ بازارن ۾، پارڪن ۽ گهمڻ ڦرڻ جي جاين تي، سئنيمائن ۽ بسين ۾ ڪو سک نظر ايندو هو ته آئون ساڻس زوريءَ پيو ڳالهائيندو هوس. ملائيشيا ۾ ڪناري جي نوڪريءَ دوران ته اڃان به وڌيڪ. اهو ان ڪري جو هر وقت انگريزي ۽ ملئي ڳالهائي ڳالهائي دل اڙدو ۽ سنڌي ڳالهائڻ تي چوندي هئي. ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ سڀني انڊين جو تعداد 5 سيڪڙو ٿيندو، جيڪو وڏو تعداد آهي، پر ان 5 سيڪڙو ۾ سنڌي هندو، ڪڇي ۽ پاڪستاني پنجابي به آهن، پر اهي سڀ اٽي ۾ لوڻ برابر آهن. وڏو تعداد سائوٿ انڊين جو آهي، جيڪي تامل، مليالم، تيلگو ۽ ڪنهڙ ٻوليون ڳالهائين ٿا، جن کان اسان اڻ واقف آهيون ۽ هو اسان جي سنڌي ۽ اڙدو (هندي) کان اڻ ڄاڻ آهن. انهن سڀني ۾ جيڪڏهن ڪو سنڌي به هوندو هو ته ان کي ڪيئن سڃاڻجي؟ پر سک کي هن جي ڏاڙهي ۽ پٽڪي مان سڃاڻڻ سولو ڪم آهي. ان ڪري ريلوي اسٽيشن يا ڪنهن پبلڪ جاءِ تي اسان جهڙا ماڻهو ويٺا هوندا هئا ته آئون يڪدم سک جي ڀرسان وڃي وهندو هوس، پوءِ ساڻس اڙدو ۾ ڳالهائيندو هوس، هُو پنجابي، هندي ۽ انگريزي جي مڪسچر ۾. ٻي ڳالهه اها آهي ته هُو خوش مزاج ٿين ٿا. خوب ڪچهري ڪندا هئا ۽ رستو منجھڻ تي يا گاڏي خراب ٿيڻ تي هُو سٺي مدد ڪندا هئا. ڪيترا پڙهيل ڳڙهيل به هئا. پينانگ جهاز ايندو هو ته اتي راجندر سنگھه بيديءَ سان ملاقات ٿيندي هئي، جيڪو اتي جي اسپتال ۾ ڪم ڪندو هو، پر کيس سکن جي ۽ انڊيا جي تواريخ پڙهڻ سان وڏي دلچسپي هئي ۽ مقامي انگريزي اخبار ۾ سکن بابت مضمون به لکندو هو. باءِ دي وي اڙدو افسانه ۽ ڪهاڻي نويس راجندر سنگهه بيدي ٻيو هو، جيڪو 1915ع ۾ سيالڪوٽ ۾ ڄائو هو ۽ 1984ع ۾ ممبئي ۾ وفات ڪيائين. هُو ڪيترين ئي فلمن جو ڊائريڪٽر، پلي رائيٽر، اسڪرين رائيٽر به رهيو. جهڙوڪ ’ايڪ چادر ميلِي سِي‘، ’مُٺي ڀر چاول‘، ’دستڪ‘، ’ميري همدرد ميري دوست‘، ’رنگولي‘ ۽ پراڻين فلمن ۾ ’مڌومتي‘، ’بمبئي ڪا بابو‘، ’مسافر‘، ’ديوداس‘، ’مرزا غالب‘، ’داغ‘ ۽ ’بَڙِي بِي‘ وغيره. اڄ به انڊيا جي پنجاب حڪومت هر سال اڙدو ادب تي ’راجندر سنگھه بيدي ايوارڊ‘ ڏئي ٿي.
پر هي راجندر سنگھه بيدي جنهن جي آئون ڳالهه ڪري رهيو آهيان، اهو سڄي عمر هيڏانهن ملايا جي شهر پينانگ ۾ رهيو ۽ اڙدوءَ کان اڻ واقف هو. هن جو تواريخ جو وڏو مطالعو هو ۽ هن مون کي هتي رهندڙ ڪيترن ئي اهم سکن سان ملايو. انهن مان ڪجھه جو احوال شروع وارن سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان. شروع ۾ ڀرتي ٿي آيل سکن جي راجندر هڪ مزيدار ڳالهه ٻڌائي ته ڪيداح رياست جي حڪوت پنهنجي پوليس کاتي لاءِ فرانس مان 100 کن Grays ڪمپنيءَ جون بندوقون گهرائي هتي جي مڪاني پوليس آفيسرن کي ڏنيون. اهي بندوقون سوا چار فوٽ ڊگھيون هيون. ملئي ماڻهو قد جا ننڍا هجڻ ڪري هنن لاءِ اهي بندوقون کڻي هلڻ يا چوڪي ڏيڻ ڏکيو ڪم ٿي پيو. نتيجي ۾ هنن کان اهي نيون آيل بندوقون واپس وٺي نوَن ڀرتي ڪيل سک پوليس وارن کي ڏنيون ويون. ان جي بدلي ۾ ملئي پوليس کي انهن لاءِ ننڍيون بندوقونSlender Carbine اِشو ڪيون ويون.
پينانگ بندرگاهه جو سڄو سڪيورٽي سسٽم سکن حوالي هوندو هو، جيڪو 1957ع تائين رهيو. اسان جي ڏينهن ۾ به بندرگاهه جي علائقي ۾ ڪيترائي سک پوليس سارجنٽ نظر ايندا هئا.
بهرحال سکن مان انگريز ۽ ملئي خوش هئا جو هنن سٺي نموني سان ۽ ايمانداريءَ سان ڊيوٽي ڪئي ٿي. هتي جا چيني غنڊا ۽ گئنگسٽر جن ملئي ماڻهن جي پرواهه نٿي ڪئي، اهي سکن جي رعب تاب کان ڪَن هڻڻ لڳا. ان کان علاوه سک جتي به رهيا ٿي ته هنن نه پاڙي اوڙي کي رنجايو ٿي ۽ نه مڪاني ثقافت سان هٿ چراند ڪئي ٿي. هنن يڪدم مقامي ٻولي ملئي سکي ورتي ٿي ۽ ملئي ماڻهن جي هر ڳالهه کي تعريف جي نگاهه سان ڏٺو ٿي. ان ڪري مقامي ماڻهو هنن مان خوش هئا. ساڳئي وقت سک به خوش هئا. هو پنهنجو وطن ڇڏي پرديس ۾ ضرور آيا هئا، پر ان لاءِ هنن کي انگريز سرڪار کان سٺو پگھار مليو ٿي، جيڪو هنن ڳوٺ موڪلي پنهنجو سٺو گھر ٺهرايو ٿي، ٻني ٻارو خريد ڪيو ٿي- يعني ملايا ۾ نوڪري ڪندڙن جو بلند معيار ڏسي پنجاب جي ڳوٺن جا ماڻهو هنن جي عزت ڪرڻ لڳا هئا. اهي سک جن واپس پنجاب وڃڻ بدران پنهنجي زالن ٻارن کي ملايا ۾ ئي رکيو، انهن پنهنجن ٻارن کي هتي پڙهايو. سکن کي ملايا جي موسم ۽ ماحول به وڻيو ٿي. پنجاب وانگر درياهه ۽ سرسبز ساوڪ هئي. مڪاني ماڻهو ملئي توڙي چيني کير پيئڻ جا عادي نه هئا، پر هنن پنهنجي لاءِ ڍڳيون پاليون ۽ ڀاڄي ڀتي پوکڻ لڳا.