ميرن جي حڪومت، جارجيا جا مرزا
1783ع ۾ هالاڻي واري لڙائيءَ ۾ ڪلهوڙن جي هار ٿي ۽ ٽالپر گھراڻي جو بنياد رکيو ويو، جنهن جو وڌو رئيس مير فتح خان ٽالپر هو. مير فتح خان اڪيلي حڪومت هلائڻ بدران پنهنجي ڀائرن سان گڏ حڪومت هلائڻ لڳو، جيڪا ميرن جي چوياري سڏي وئي ٿي. اها ٻي ڳالهه آهي ته 1801ع ۾ مير فتح علي خان ٽالپر جي وفات بعد جيئن ته مير غلام علي خان وڏو هو ته اهو رئيس سڏجڻ لڳو. اهڙي طرح 1811ع ۾ ان جي وفات بعد مير ڪرم علي ۽1821ع ۾ هن جي وفات بعد آخر ۾ 1821ع ۾ ننڍو ڀاءُ مير مراد علي رئيس ٿيو ۽ 1833ع (وفات) تائين حڪومت جون اڪيلي سر واڳون سنڀالڻ لڳو.
ان بعد حڪومت جون واڳون سندس پٽ مير نور محمد خان ٽالپر حوالي ڪيون ويون. هن پڻ اڪيلي سر حڪومت هلائڻ بدران پنهنجي پيءُ ۽ چاچن جي نقش قدمي ڪئي ۽ پنهنجي ڀاءُ مير محمد نصير ۽ سئوٽن: مير صوبدار خان ۽ مير محمد خان کي ساڻ ملائي ميرن جي ٻي چوياري ٺاهي.
هتي اهو پڻ لکندو هلان ته مير ڪرم علي ٽالپر جنهن جارجي مرزا خسرو کي پٽ ڪري پاليو، ان جي آخري ڏينهن ۾ سندس ننڍو ڀاءُ يعني ميرن جي چوياريءَ جو چوٿون حاڪم مير مراد علي سخت بيمار ٿي پيو. مير ڪرم عليءَ بمبئيءَ جي انگريز گورنر کي علاج لاءِ ڊاڪٽر موڪلڻ جو عرض ڪيو. ان تي ڊاڪٽر جيمس برنيس حيدرآباد آيو ۽ مير مراد عليءَ جو علاج ڪيو. هي 1827ع جي ڳالهه آهي. ڊاڪٽر جيمس پنهنجي ڪتاب:A Visit to the Court of Sinde ۾ ان وقت جي ميرن جي درٻار جو احوال ڏنو آهي. هن مير ڪرم علي خان لاءِ اهو به لکيو آهي ته هُو فارسيءَ جو اعليٰ پائي جو شاعر هو، جنهن جي شاعري ايرانين کي به پسند هئي ۽ سندس لکيل شعرن جي مجموعي ’ديوانِ ڪرم‘ جو وڏو قدر ڪيو ويو ٿي.
مرزا قليچ بيگ جي ڀاءُ مرزا جعفر قليچ بيگ جي پوٽي مرزا فيروز بيگ جي ڌيءَ مهر افروز پنهنجي ڪتابA Georgian Saga (from Caucasus to Indus) ۾ لکي ٿي ته خسرو جڏهن شيراز (ايران) کان حيدرآباد (سنڌ) پهتو ته هُو وائڙو ٿي ويو. چوڌاري مٽي ۽ ڌوڙ، سخت گرمي ۽ خشڪسالي ۽ پڪي قلعي ۾ موجود سندن محل جون گاري ۽ سرن سان ٺهيل اتاهيون ڀتيون! هُو مُنجھي پيو. هُو نه فقط پاڻ اڪيلو محسوس ڪرڻ لڳو، پر مايوس پڻ... هُو ايران جا باغ بستان ۽ ساوڪ کي ياد ڪرڻ لڳو. هُو شيراز ۽ اصفهان جون خوبصورت عمارتون، محل محلاتون ۽ انهن ۾ موجود ڦوهارا ۽ گل گلڪاريون ياد ڪرڻ لڳو. هن کان پنهنجو اصل ملڪ جارجيا، جيڪو ايران کان به وڌيڪ خوبصورت آهي، اهو ته ننڍي عمر ڪري وسري چڪو هو، پر ايران ۽ اتي جون فارسي فئمليون، جن هن کي نپايو، بيحد گھڻو ياد ڪري اداس ٿيڻ لڳو. حيدرآباد جي ماڻهن جا پنهنجا رسم و رواج هئا ۽ ٻولي به هن لاءِ اوپري هئي. جيڪا زندگي هُو هيستائين ايران ۾ گذاري چڪو هو، ان زندگيءَ کان سنڌ جي زندگي بلڪل مختلف هئي.
مير ڪرم علي خان کي هن نپايل ٻار لاءِ تمام گھڻي چاهت هئي، هن چاهيو ٿي ته خسرو ڪنهن طرح خوش رهي. هن چاهيو ٿي ته خسرو لاءِ ڪو سندس هم وطني هجي ته سٺو. 1823ع ۾ جارجيا جي هڪ شاهي گهراڻي جو فريدون نالي ٻار مير ڪرم علي وٽ اچڻ ڪري، هن کي خوشي ٿي. اهو ٻار به سندس ايلچي سيد اسماعيل شاهه حيدرآباد پهچايو. هي اهو ٻار هو، جيڪو سنڌ جي مشهور شخصيت شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جو والد ٿيو.
مرزا قليچ بيگ، سنڌ جو وڏو عالم، اديب، شاعر، مترجم، تاريخدان ۽ تعليمي ماهر ٿي گذريو آهي، جنهن جو نالو سنڌ جي علمي ۽ ادبي تاريخ ۾ هميشه ياد رهندو. مرزا قليچ بيگ جو ڏاڏو منوچهر(Manoucher) جارجيا جي گادي واري شهر طفلس (جيڪو هاڻ تبلسي سڏجي ٿو) جي ڀرسان رهيو ٿي. هُو هڪ امير عيسائي هو. جڏهن ايران ۽ جارجيا جي وچ ۾ جنگ ٿي ته هُو ۽ هن جو پٽ سڊني گرفتار ٿي ايران پهتا. سڊني ستن اٺن سالن جو ننڍو ٻار هو. هُو 1814ع ۾ ’سه قز‘(Saqqez) ۾ ڄائو هو. جنگي قيديءَ جي صورت ۾ ننڍڙي سڊنيءَ کي ايران جي هڪ جاگيردار مرتضيٰ شاهه مسلمان ڪري ’فريدون بيگ‘ نالو رکيو.
سنڌ جي حاڪم مير ڪرم علي خان ٽالپر جو ايلچي جڏهن ايران جي شهر اصفهان ويو ته واپسيءَ تي فريدون بيگ کي پاڻ سان حيدرآباد وٺي آيو ۽ هن کي خسرو حوالي ڪيو. هيءَ سال 1823ع جي ڳالهه آهي. ان وقت خسرو 33 سالن جو ٿي چڪو هو ۽ فريدون بيگ 9 سالن جو هو. خسرو بيگ جي شادي جلباڻي قبيلي جي بلوچ سردار جي ڌيءَ سان ڪئي وئي، جنهن مان هن کي جيڪا سڪينه نالي ڌيءَ ٿي، ان جي بعد ۾ مرزا فريدون بيگ سان شادي ڪرائي وئي. فريدون بيگ کي سڪينه مان ٻه ڌيئون: زيب النساء ۽ شرف النساء ٿيون ۽ ست پٽ: مرزا غلام رضا بيگ، مرزا صادق علي بيگ، ٽيئن نمبر تي مرزا قليچ بيگ، ان بعد مرزا علي قلي بيگ، مرزا جعفر قلي بيگ، مرزا نجف قلي بيگ ۽ ستون مرزا حيدر قلي بيگ.
مرزا قليچ بيگ 1853ع ۾ حيدرآباد جي ڦليلي واري علائقي ٽنڊو ٺوڙهو ۾ جنم ورتو. هن قرآن شريف، عربي، فارسي، سنڌي ۽ انگريزي جي ابتدائي ۽ ثانوي تعليم حيدرآباد مان حاصل ڪئي، ان کان پوءِ گرئجوئيشن لاءِ ممبئي ويو. مون کي اهو ڌيان ۾ هو ته مرزا قليچ بيگ شايد علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ مان تعليم حاصل ڪئي آهي. گذريل دفعي ممبئيءَ ۾ رهائش دوران فورٽ واري علائقي ۾ مهاتما گانڌي روڊ تي ممبئي يونيورسٽي جي پراڻي بلڊنگ مان نڪري اسان ڪولابا ڏي وڃي رهيا هئاسين ته ممبئي يونيورسٽيءَ جي سنڌي ڊپارٽمينٽ جي هيڊ ۽ مشهور اديب ’ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي‘ ڪاري گھوڙي واري مجسمي وٽ مون کي چيو ته: ”مرزا قليچ بيگ جي ڪري توهان سئيڊن کان جارجيا ويائو. ڇا توهان ايلفنسٽن ڪاليج جو چڪر نه هڻندائو، جتان مرزا قليچ بيگ تعليم حاصل ڪئي.“ هي ڪاليج اتي ئي ڊئوڊ ساسون لئبريري جي ڀرسان واري ’لئبريري روڊ‘ تي آهي. مون کي حيرت ٿي، جڏهن ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ ٻڌايو ته، ”نه فقط مرزا قليچ بيگ پر هن جي وڏي ڀاءُ مرزا صادق علي بيگ به هن ڪاليج مان تعليم حاصل ڪئي.“ اڄ جو مشهور ڊي آءِ جي پوليس ڊاڪٽر نجف علي مرزا، مرزا صادق علي بيگ جو سڳو پڙپوٽو ٿئي.