مهاراج سنگهه ۽ کڙڪ سنگهه
منهنجي خيال ۾ ڪجھه سٽون انهن بابت لکڻ دلچسپيءَ کان خالي نه ٿيندو. ڀائي مهاراج سنگھه 1780ع ۾ نهال سنگھه جي نالي سان پنجاب جي لڌيانا ضلعي ۾ جنم ورتو. ننڍي هوندي کان ئي هن جو مذهب ڏي لاڙو هو ۽ وڏو ٿي هن ان وقت جي مشهور انقلابي نورنگ آباد جي ڀائي بير سنگھه جي پيرن تي هلڻ شروع ڪيو ۽ انگريزن خلاف ڪم ڪرڻ لڳو. هڪ پلان موجب هنن لاهور درٻار جي انگريز ريزيڊنٽ هينري لارينس ۽ ٻين انگريزن جي ساٿي انڊين جو قتل ڪرڻ چاهيو ٿي، پر اهو راز فاش ٿي ويو ۽ مهاراج سنگھه لڪي ويو. انگريز سرڪار هن جي امرتسر واري جائداد قبضي ۾ ڪري ڇڏي ۽ هن جي سِرَ جي قيمت ڏهه هزار رپيا لڳائي.
1849ع ۾ مهاراج سنگھه آدم پور مان گرفتار ٿي ويو. ان وقت جو جالنڌر جو ڊپٽي ڪمشنر، جنهن هن سکن جي مذهبي ۽ جنگي اڳواڻ مهاراج سنگھه کي گرفتار ڪيو، اهو لکي ٿو ته:
“The Guru (Maharaj Singh) is no ordinary man. He is to native what Jesus is to the most zealous of Christians.”
جالنڌر جو هي انگريز ڊپٽي ڪمشنر، مهاراج سنگھه جي شخصيت مان ايڏو ته متاثر هو، جو هن پنهنجي حڪومت کي هن سان نرمي وارو ورتاءُ ڪرڻ جي سفارش ڪئي، پر انگريز سرڪار ڪنهن به قسم جو جوکم نٿي کڻڻ چاهيو ۽ هن کي يڪدم سنگاپور جيل ڏي موڪلڻ جا حڪم جاري ڪيا.
مهاراج سنگھه جي خطرناڪ هجڻ جو اندازو ان وقت جي گورنر جنرل لارڊ دالهوزي(Lord Dalhousie) جي خط مان به لڳائي سگھجي ٿو، جيڪو هن پنجاب جي گورنر هينري لارينس کي 1849ع ۾ لکيو ته:
“Maharaj Singh has started a khalsa Lehar (Sikh Movement), and this should be crushed at all costs or else the English cannot step into Punjab.”
بهرحال! مهاراج سنگھه ۽ ان جي ساٿي- خاص ڪري کڙڪ سنگھه کي گرفتار ڪرڻ بعد هنن کي ڪلڪتي موڪليو ويو. جتان ’محمد شاهه‘ نالي پاڻيءَ واري جهاز 15 مئي 1850ع تي ملايا لاءِ لنگر کنيو. هنن سک قيدين سان گڏ انگريزن جي 70 ريجمينٽ فوج جو هڪ ڪارپورل ۽ ڇهه سپاهي نظرداريءَ لاءِ هئا. هنن سان گڏ هڪ انگريز سارجنٽ به هو. هنن کي انڊيا جي گورنر جنرل کان آرڊر مليل هئا ته ٻن اهم قيدين: مهاراج سنگھه ۽ کڙڪ سنگھه کي ٽنگن ۾ لڳل ٻيڙيون (Fetters) به ان وقت کولجو، جڏهن جهاز بلڪل کلئي سمنڊ ۾ پهچي.
ٻن مهينن بعد جهاز سنگاپور پهتو، جتي هنن کي آئوٽرام روڊ واري جيل جي کولين (ڪمرن) ۾ رکيو ويو. مهاراج سنگھه جي کوليءَ ۾ جيڪا هڪ ننڍڙي دري ٺهيل هئي، ان کي به بند ڪرائي اونداهه ڪارونڀار ڪئي وئي. 1853ع ۾ مهاراج سنگھه کي اکين ۾ موتيو ٿيڻ تي هُو نابين ٿي ويو. ان کان علاوه هن کي زبان جو ڪئنسر ۽ وائي سور (Rheumatism) ڪري هن جا پير ۽ ٽنگون سڄي پيون. جيل جي سول سرجن هن کي ڪڏهن ڪڏهن کوليءَ مان ٻاهر ڪڍي واڪ ڪرائڻ لاءِ چيو، پر انڊيا جي سرڪار انڪار ڪيو. هن جي صحت ڏينهون ڏينهن خراب ٿيڻ لڳي. 5 جولاءِ 1856ع تي هو جيل ۾ ئي گذاري ويو. ڀائي مهاراج سنگھه جو ڪريا ڪرم سندس ساٿي کڙڪ سنگھه ڪيو، جنهن کي بعد ۾ پينانگ جيل موڪليو ويو. هُو پڻ اتي جيل ۾ ئي گذاري ويو.