۱.۲ سنڌي ٻوليءَ جي ارتقا ۽ خاصيتون:
(1) ڀرت مُني (اٽڪل ٻين عيسوي صدي) پنهنجي مشهور سنسڪرت ڪتاب ”ناٽيه شاستر“ ۾ ناٽڪا ڪارن لکي هدايت لکي ٿو ته:
”هِمَوَتُ- سنڌُ ويرانُ يي جناھ سَپپا شرتال
اُڪار بَهُلان تجگيه: تيشو ڀاشان پريوج جييت......“
مطلب ته هماليه ٻولين، سنڌ ۽ سؤوير علائقن ۾ جيڪي ماڻهو رهندا آهن، تن جي ٻولين ۾ ناٽڪ نويسن کي ”اُ“ سُر (آوز) جو گهڻو استعمال ڪرڻ گهرجي.
هيءَ هدايت ڀرت منيءَ انهيءَ ڪري ڏني آهي، ڇاڪاڻ ته هن پاڻ هماليه، سنڌ سؤوير جي رهاڪن جي ٻول چال واري ٻوليءَ ۾ ’اُڪار‘ (الف جنهن مٿان پيش هجي) جو واهپو ٿيندو ٻڌو آهي.
سنڌي ٻوليءَ ۾ اِها خاصيت اڄ تائين موجود آهي. جيئن ته: پيءُ، ماءُ، ڀاءُ، سَسُ، ڪنُ، هٿُ، واتُ، لکڻ، پڙهڻُ، اُٿُ، لِکُ، وڃُ، گهُمُ وغيره.
(۲) اٺين عيسوي صديءَ ۾ جڏهن محمد بن قاسم جي اڳواڻيءَ هيٺ عربن سنڌ تي ڪاھ ڪري ان جو ڳچ حصو پنهنجي قبضي ۾ ڪيو، تڏهن سنڌ جي ٻولي ” اپڀرنش سنڌي“ هئي. اُن کي ’جهوني سنڌي‘ به چئي سگهجي ٿو، اُن دؤر جي سنڌيءَ ۾ اَپڀرنش جي خاصيتن سان گڏ سنڌيءَ جو پنهنجون گهڻيئي نراليون وصفون به اوسر پائي رهيون هيون. اُڪار (الف تي پيشُ) جو گهڻو استعمال اپڀرنش جي به خاصيت آهي، جيڪا سنڌيءَ ۾ پراڪرت دؤر کان وٺي نظر اچي ٿي. سنڌ ۾ عربن جي حڪومت برپا ٿيڻ کان پوءِ سنڌيءَ تي ربي ٻوليءَ جو اثر پوڻ لڳو. اِنهيءَ ڪري گهڻيئي عربي لفظ سنڌي ٻوليءَ جي تاڃي- پيٽي ۾ شامل ٿي ويا. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو سنڌي ٻوليءَ جي آوازي تند جي سرشتي ۾ چار عربي آواز به جذب ٿي ويا. اُهي آهن: خ، غ، ز، ف. اِنهن جا اُچار عربي- فارسي ڄاڻندڙ سنڌي عالم ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ عام طور ڪندا آهن. ٻئي طرف ڏسجي ته ڪجھ عربي حرف فقط عربي سنڌي صورتخطيءَ ۾ ڪتب اچن ٿا، پر اُنهن جو اُچار ڪو به سنڌي ٻول چال ۾ نه ڪندو آهي. اِهي حرف آهن:
ق، ط، ظ، ض، ذ، ث، ص، ح، ع.
(۳) آوازي تند جي لحاظ کان سنڌي ٻوليءَ ۾ ٻه مکيه خاصيت جيڪا پراڪرت دؤر کان وٺي پيدا ٿي آهي، اها آهي چار چوُسڻا آوازي تت (ڳ، ڄ،ڏ، ٻ) ۽ ڱ، ڃ/ نوناسڪ (نڪوان) وينجن. انهن جو جيڪڏهن سنڌيءَ ۾ صحيح اُچار نه ڪبو ته گهربل معنيٰ نه ملندي. مثال طورلفطن جا هيٺ ڏنل جوڙا ڏسو:
ڳ- ڳِلا- گِلا؛ ڳارو- گارو
ٻ- بارُ- ٻارَ؛ ٻِلو- بِلو
ڄ- ڄارو- جارو؛ ڄام- جام
ڏ- ڏائِي، ڊائِي، دائي؛ پَڌُ- مڱ- مڃ- مڻ-من-مم.
(۴) سنڌي ٻوليءَ سنسڪرت، پالي، پراڪرت، اپڀرنش جا ڪجھ وياڪرڻ وارا روپ پاڻ وٽ سنڀالي رکيا آهن، جيڪي ٻين هاڻوڪين هند آريائي ٻولين مان گهڻو ڪري گم ٿي ويا آهن:
(الف) سنجوڳي وِڀَڪِتيوُن: (ڳنڍيل ٽڪرا)
گهر = (گهرُ+ اِ،) (سنسڪرت- گرهي)
هٿان (هَٿُ + آن) (سنسڪرت: هَستات)
(ب) ڪرمڻي (فعل) ڀاوي ڪلام جا روپ:
پڙهجي (پڙھ + اِج + اي) (سنسڪرت: پَٺَويَتي)
جيئجي (جي+ اِج + اِي) (سنسڪرت: جيوَيَتي)
(ٻ) ڪرمڻي ڀوت ڪردنت (فعل ماضي) جا آڳاٽا روپ:
[img]http://farm8.staticflickr.com/7326/27362893343_06789ff972_o.jpg[/img]
(4) سنڌي ٻوليءَ ۾ ضميري پڇاڙين جو به استعمال اسم، فعل سان گڏ ڪري سگهجي ٿو. اِها خاصيت هاڻي فقط سنڌيءَ ۽ ڪن ٻين هند آريائي ٻولين ۾ نظر اچي ٿي. مثال طور:
پُٽُس (پُٽُ + سِ) __ هُن جو پُٽُ
کيس(کي+ سِ) __ هُن کي
کينِ (کي+ نِ) __ هُنن کي
لکِيَائينس (لِکيو + آئين + سِ) __ هُن هُن کي لکيو
لکيو مانءِ (لکيو+ ما ن + اِ) __ مون توکي لکيو.
(5) لفظي خزاني جي لحاظ کان به سنڌي ٻوليءَ ۾ گهڻيئي خاصيتون آهن. مثال طور سنڌي گهڻيئي جهونا لفظ پاڻ وٽ سانڍي رکيا آهن، جن جو مکيه بنياد هند آريائي ٻولين جي اوائلي ۽ وچئين دؤر جي ٻولين ۾ ملي ٿو.
جيئن ته:
[img]http://i.imgur.com/5oTDzbJ.jpg[/img]
مٽي مائٽي ڏيکارڻ لاءِ جڏهن هندي ۽ ٻيون هاڻوڪيون آريائي ٻوليون ٻه يا ٻن کان وڌيڪ لفظ ڪم آڻين ٿيون، تڏهن سنڌي ٻولي هڪ ئي لفظ ذريعي انهن جو اظهار ڪري ٿي. مثال طور:
[img]http://imageshack.com/a/img923/8749/sl6G00.jpg[/img]
اِن طرح جانور، پکي، جيت، جڻيا، جڙيوُن، جڙيوُن ٻوٽيون وغيره. گهڻيئي شيون آهن، جن جا جدا جدا نالا، سنڌيءَ ۾ ملن ٿا. انِ ڪري چئي سگهجي ٿو ته لفظي خزاني (vocabulary) جي لحاظ کان سنڌي تمام شاهوڪار ٻولي آهي.
سنڌي ٻوليءَ جي اهڙين لساني خاصيتن کي ڏسي، ڪي سنڌي عالم سنڌي ٻوليءَ جو بنياد دراوڙي يا ٻين غير آريائي ٻولين ۾ ڳولڻ جي ڪوشش ڪن ٿا، پر لساني اصولن جي خيال کان اها ڳالھ درست نه آهي. سنڌي ٻولي لفظي خزاني توڙي وياڪرڻ بيهڪ جي لحاظ کان اٽڪل ۷۵ سيڪڙو ٻين هاڻوڪين هندستان جي آريائي ٻولين سان هڪجهڙائي ڏيکاري ٿي. اِن ڪري اين جو جنم ۽ ارتقا به ٻين هند آريائي ٻولين وانگر سمجهڻ گهرجي.