۴.۲.۳ حالتن جون پراڻيون شڪليون:
- هٿ کي (حالت جري)
- هٿ لاءِ (حالت سببي)
- هٿ، سان، کان، تان (حالت اپادان)
- هٿ جو، جا، جي (حالتِ اضافت)
- هٿ ۾، تي (حالت مڪاني)
اِن طريقي کان سواءِ سنڌيءَ ۾ پُراڻا جوڙ يا پڇاڙيون (حرف جر جون نشانيون) به آهن، جيڪي اسم سان لڳائي اصلاح ٺاهڻ کي ظاهر ڪبو آهي. اهڙا آڳاٽيون روپ پهاڪن ۾ چڱي تعداد ۾ ملن ٿا. حرف جر وارا جوڙ ”آن، اَئون، اوُن، اَين“ پهاڪي ٺاهڻ ۾ جدا جدا حرف جر جي معنيٰ ظاهر ڪندا آهن. ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ به اِنهن جو استعمال ڪن. اسم عام جي لفظن سان ڪبو آهي. مثال طور:
- هُو گهران آيو آهي.
- هوُ ڳوٺ ويو آهي.
- مان ڳوٺئون آيو آهيان.
- هوُ ٻارين ٻچين آيا آهن.
- هيءَ ڳالھ هنڌين ماڳين ڦهلجي وئي.
هاڻوڪي ٻوليءَ ۾ اِنهن جو استعمال گهڻو گهٽجي ويو آهي. اِهو گهڻو ڪري محاورن ۽ پهاڪي ۾ ئي نظر اچي ٿو. جيئن ته:
- ٿوري گِرهين گهڻو کائجي.
(ٿورن يعني ننڍن گِرهن سان، گهڻو کائڻ ٺيڪ آهي.) ٿوري کٽي، گهڻي برڪت
- پُٽُ پيٽئون، ناٺي اکيَئون.
(پُٽ مان ٿو ڄڻجي ۽ ناٺي اکين مان يعني اکين جي پريت مان پيدا ٿئي ٿو. مطلب ته ٻئي برابر آهن.)
- پاڻ نه پلي پوپِري، لوڪان متيون ڏئي.
(پوپري پاڻ کي نٿي پلي يعني روڪي ۽ ماڻهن کي متيون ٿي ڏئي).
- پرائي بدئوُن، ڪاٺ ڪپھ ڪونئرو.
(پراوَن بيدن تي يعني اُٺن تي ڪاٺ يعني ڳورو سامان لڏبو، ته به سمجهيو ته اُهو ڪپھ کان ڪونئرو آهي.)
- پرائي دُهلين، احمق نچي.
(پراوَن دهلن تي جيڪو نچي ٿو، اُهو احمق يعني بيوقوف آهي.)
- پنهنجي ڪکين، ڪوئي نه لَکي.
(پنهنجي ڪکن ۾ يعني پنهنجي ڀونگي يا گهر ۾ ڪوئي نه ٿو لَکي يا ڏسي. مطلب ته پنهنجي گهر ۾ ماڻهو ڪيئن ٿو رهي يا ٻيا کيس ڇا چوندا، اِن جي کيس پرواھ نه هوندي آهي.)
- هٿان پيئي نانڪا، در در ڌڪا کائي.
- هٿ جي وڍي، نه ويج نه طبيب.
(نانڪ چوي ٿو ته هُن پنهنجي هٿان ئي غلط ڪم ڪيو آهي ته پوءِ ٻئي کي هوءَ ڪهڙو ڏوھ ڏي؟ هاڻي در در تي پئي ڌڪا کائي.)
- پيٽُ؛ ٻه-ٻاهين، چنتا ناهين.
(جنهن کي ڌڻي سائين کاڌو کائڻ لاءِ، هڪ پيٽ ۽ ڪمائڻ لاءِ ٻه ٻانهون ڏنيون آهن، تنهن کي ڀلا ڪهڙي ڳالھ جي ڳڻتي؟)
- ڪڏهن هاري هوس، اُڄ ڀيچان ڀيچي ڪو نه ٿئي.
(ڪڏهن مان سندن اڳواڻ هوس، اڄ اُنهن همراهن يا ساٿين مان ڪو به منهنجو مددگار نٿو ٿئي.)
- جهڙو حال حبيبان، تهڙو پيش پِريُنِ.
(جهڙو اسان حبيبن جو حال آهي، تَهڙو توهان پرين جي پيش ڪريون ٿا.)
- ڪنڌيئون پار، قنڌارئون پار.
(جيڪو درياھ جي ڪنڌيءَ کان پري، يعني ٻي ڪناري تي بيٺو آهي، سو قنڌار کان به پري آهي. مطلب ته ٿوري دوري رکندڙ ڏينهون ڏينهن پري ٿي وڃي ٿو.
- ڏِئي مٿيون، پر ڪنهن جي هٿوُن.
(سڀني کي ڏيڻ وارو ڌڻي آهي، پر اُهو ڪنهن جي هٿان يعني ٻئي ڪنهن جي ذريعي ڏيئي ٿو.)
- راجا اکئين ڪِه ڪنين؟.
(راجا نياءُ ڪندو اکين ڏٺي ڳالھ موجب، يا ڪنن سان ٻڌل ڳالھ موجب؟ مطلب ته ٻُڌل ڳالھ تي اعتبار نه ڪندو.)
- زالان ڌاوَڻ، مردان کاوَڻ.
(زالُنِ جو ڌاوڻ يعني سنان ڪرڻ يا وهنجڻ ۽ مردن جون کاوڻُ يعني کاڌو کائڻ. مطلب ته زالن کي وهنجڻ ۾ گهڻي دير نه لڳائڻ گهرجي ۽ مردن کي چستيءَ سان جلد ماني کائي تيار ٿيڻ گهرجي.)
- ستين لنگهڻين، ڪتو به حلال.
(ست ويلا بُک ڪاٽڻ کان پوءِ، جيڪڏهن ڪنهن ڪُتو کاڌو يعني منع ڪيل حرام جي شيءِ به کاڌي، ته پوءِ اُها به حلال سمجهڻ کپي. مطلب ته بک ۾ ماڻهو پنهنجي جان بچائڻ لاءِ نيچ ڪم ڪرڻ کان به ڪيٻائيندو.)
- سَڄن پيٽان وڍيا، وڍين پيٽان سڄا.
(ڪڏهن ڪڏهن شريفن جا ڄاول بار نالائق ٿي پون ٿا ته ڪڏهن بداخلاقن جو اولاد تمام سٺو ٿي پوي ٿو.)
- واتوُن خرار کاڄن، نَڪوُن ڪڻو نه کاڄي.
(وات سان يعني سُهائيندي نموني گهڻوئي کائي سگهبو، پر نڪ مان يعني اڻ سونهائيندي طريقي سان ٿورو به کائي نه سگهبو.)
- نانءُ مردان، ڌن آوي جاوي.
(ناموس يا نالو مردن جو ڌنُ آهي، باقي ٻيو ڌن يا ناڻو ته اچڻو وڃڻو آهي.)
- مِروئان موت، ملوڪان شڪار.
(مِروُن جي لات موت آهي، پر ملوڪن جي لاءِ اِهو فقط شڪار آهي يا دل وندرائڻ لاءِ هڪ راند آهي.)
- گهڻين زالين گهر نه هلي، گهڻين مردين هر نه هلي.
(گهڻن زالن سان گهر ٺيڪ هلي نه سگهندو، ساڳيءَ طرح گهڻن مردن سان ٻني ٻاري جو ڪم بگڙندو.)
- انبان ٻور، ڪلالان لاها.
(انبن جو ٻور گهڻو ٿئي ٿو، پر اڻ مان آخر ۾ انب ٿورا لهن ٿا. ساڳيءَ طرح ڪلاڪ جي ڪمائي گهڻي ٿي نظر اچي، پر اوڌر سوڌر ۾ ناس ٿي، باقي صافي ٿوري ٿي بچي).
- پنِئين منڱئي گهر هلي، ته کُھِ آڌاري واٽ.
(پنڻ مڱڻ سان جيڪڏهن گهر هلي ٿو ته پوءِ اُڌاري جي واٽ وٺڻ کُھِ پوي يعني پوءِ اُڌر سوڌر وٺي ڇو گذر ڪجي؟)
- صلاحين شينهن ٻَجهن، ڪم ڪرهين نه ٿئي.
(صلاحين ڪرڻ سان يعني اٽڪل يا مٺ محبت سان شينهن به پڃري ۾ ٻڌجي وڃڻ ٿا، پر اُهو ڪم جهيڙن سان نه ٿي سگهندو.)
- گولاڙو ڳُئيان پَچي.
(گولاڙو ڳُئيان يعني هيٺان کان پڇڻ شروع ڪندو آهي.)
- جيڪي فِراقان، سو وِصالان نه ٿئي.
(ورھ مان جيڪا پريم جي پيڙا يا تڙپ پيدا ٿئي ٿي، سا وصال يعني ميلاپ سان نه ٿي ٿئي.)