۳.۴ پهاڪن جي ارتقا:
• پهاڪن جي شڪل ۾ ارتقا
• پهاڪن جي معنيٰ ۾ ارتقا
(۱) پهاڪن جي شڪل ۾ ارتقا:
انهيءَ جو مطلب آهي ته پهاڪي جي روپ يعني اُن جي لفطن جي بيهڪ ۾ تبديلي اچڻ، جيڪا هيٺئين نموني نظر اچي ٿي:
(الف) ڪنهن هڪ لفظ جي تبديلي:
• ڪسيري جي ڪُتي، ٽڪي کا کائي ٽُڪر (يا نان).
• ڪاڻيءَ جي وهانءَ ۾ سنڪٽ (يا نِکٽ ڇيڏڪ) گهڻا.
• ٻڏيءَ ٻيڙيءَ جون هريڙون (يا لوھ) ڀليون.
(ب هڪ کان وڌيڪ لفظن ۾ ڦيرگهير:
• لَکيا لوهارن کي ٽِپرَ تي ٽانڊا.
(لکيون لوهارن کي چڏن ۾ چِڻنگون)
• ٻن ٻيڙيُن ۾ جيڪو چڙهي، تنهن جون ٽنگون ڦاٽن.
(ٻن ٻيڙين ۾ جيڪو چڙهي، تنهن جا چڏا چيرجن.)
(ج) جملن يا لفظي ميڙن ۾ تبديلي:
• بخشيش سؤ سؤ، حساب جؤ جؤ،
(حساب جؤ جؤ، بخشيش سؤ سؤ)
• ٻيو سُڀ رهندو هِت، نيڪي نيندين پاڻ سين.
(نيڪي نيندين پاڻ سين، ٻيو سڀ رهندو هِت)
(د) پهاڪي جي روپ جو تبديلي:
• ڏاڍي جي لٺِ کي ٻه مٿا.
(ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا، جيڏانهن ڦيرائي تيڏانهن صحيح)
• اُڀ ۾ ٿُڪ اُڇلائي، سو مُنهن ۾ پائي.
(جو اُڀ ۾ ٿڪ اُڇلائي، سو مُنهن ۾ پائي، جيڪو هٿ کڻي وڏي ڏي، تنهن سان ههڙي ٿئي هاءِ.)
• واڻيو آهي اٽي جو ڏيئو.
(واڻيو آهي اٽي جو ڏيئو، اندر کائينس ڪُوئا ته ٻاهر کائنيس ڪانوَ.)
• اڌ کي ڇڏي سڄيءَ پٺيان ڊُڪي، تَنهن جو اڌ به وڃي.
(اڌ کي ڇڏي سڄيءَ پُٺيان ڊُڪي، تنهن کي سڄيءَ ته نه ملي، پر اڌ ڪاڻ به سِڪي.)
• ڀائر ڪوٽ جا ڪَنگر، پُٽ گهر جي سونهون.
(ڀائرُ ڪوٽ جا ڪَنگر، پَٽَ گهرجي سُونهون، ويٺا ڪَنِ وِرونهن، ڏَجَڻُ ڏوُران ئي ڏري.)
(آخري مثال بابت اِن طرح به سمجهاڻي ڏيئي سگهجي ٿي ته ڪڏهن سڄو بيت ته ڪڏهن اُن جو فقط ڪو حصو پهاڪي جي روپ ۾ مشهور ٿي ويندو آهي).
(۲) پهاڪن جي معنيٰ ۾ ارتقا:
وهنواري زندگيءَ جي جدا جدا حالتن ۾ استعمال ڪرڻ تي ڪجھ پهاڪا هڪ کان به وڌيڪ معنائون ظاهر ڪن ٿا. مثال طور: ”کيتي سِرسيتي“ يعني اُها کيتي سٺي پيدائش ڏيندي، جيڪا هاري پنهنجي سِر يا پاڻ محنت ڪري اُپائي ٿو. مطلب ته جيڪڏهن اُن جي پوک جو ڪم ٻين کي ڏنو ويو، ته پوءِ ممڪن آهي ته انهن جي لاپرواهيءَ سببان فصل سُٺو نه ٿئي. جيڪڏهن کيتيءَ ڪندي، اِهي لفظ هڪ هاري ٻئي کي چيا آهن ته پوءِ اُتي هِن پهاڪي جي لفظي معنيٰ لاڳو ٿيندي، پر جيڪڏهن ڌنڌي واپار ۾ ڪو شخص پنهنجي فرض ادائي پوري طرح نٿو ڪري ۽ پنهنجو ڪم ٻئي کي ڏيئي ۽ پاڻ لاپراواھ ٿي وڃي ٿو ته اُن وقت کيس طنز ڪندي جيڪڏهن ڪنهن اِهي لفظ چيا آهن ته پوءِ اتي کيتيءَ جو مطلب ڪو به ڪم ڌنڌو يا واپار کڻبو. اِن حالت ۾ پهاڪي جو حاصل مطلب ٿيندو ته ڪو به ڪم سٺي نموني پورو تڏهن ٿيندو، جڏهن ماڻهو پاڻ ڌيان سان اهو ڪم ڪندو.
ساڳيءَ طرح ”جهڙو وڻ، تهڙو ڦڙُ“ جي لفظي معنيٰ آهي ته جيڪڏهن وڻ سٺي جنس جو هوندو ته اُن مان ڦل به سٺو ملندو، پر جيڪڏهن اُن وڻ جي جنس ئي خراب آهي ته اُن مان سٺو ڦل حاصل ڪرڻ جي اميد رکڻ اجائي ڳالھ آهي. وهنوار ۾ اِن جو اهو مطلب به نڪري ٿو ته جنهن جو جهڙو بُڻ بنياد يا خاندان هوندو، تهڙوئي سندس سُڀاءُ ٿيندو.
هر هڪ ٻوليءَ ۾ ڏٺو ويو آهي ته ڪيترائي پهاڪا هڪ کان وڌيڪ مطلب ظاهر ڪن ٿا. اهڙيءَ حالت ۾ جيڪڏهن ٻڌندڙ ڪنهن پهاڪي جو صحيح مطلب نه ٿو سمجهي ته پوءِ هوُ اُن پهاڪي جو ٻيءَ معنيٰ ۾ استعمال ڪري ٿو ۽ وقت گذرندي اُن پهاڪي جو اصل مطلب بدلجي وڃي ٿو. مثال طور ”آپ نه مريئي سُرڳ نه جائيئي“. پهاڪي جي لفظي معنيٰ، روچيرام گجوُمل اُن جي سمجهاڻي لکي آهي. ’پاڻ‘ (آپ، آپو، خودي) مارڻ کان سواءِ، ماڻهو جنت ۾ وڃي نه سگهندو.
Without the annihilation of self, one cannot go to heaven (A Hand Book of Sindhi Proverbs, 4* edition, 1935, p.2)
سترام داس ’سائل‘ به پنهنجي ڪتاب ’دُرن جي دٻليءَ‘ ۾ اِن پهاڪي جي معنيٰ ساڳئي نموني سمجائي آهي. ”جيسين آپو يا خوديءَ جو انت نه آڻبو، تيسين سچو آنند يا سُرڳ (جنت) وارو سُک نصيب نه ٿيندو“.
پر رواجي استعمال ۾ اِن پهاڪي جو ٻيو مطلب نڪري ٿو ته جيستائين پنهنجو پاڻ تڪليفون سهي پنهنجو ڪم نه ڪندو، تيستائين اُهو ڪم صحيح نموني پورو نه ٿيندو ۽ هو اُن جو صحيح آنند ماڻي نه سگهندو. هندي ۽ ٻين ڪن ٻُلين ۾ به اِنهيءَ معنيٰ کي ڌيان ۾ رکي ساڳئي طرح جو پهاڪو ملي ٿو. ڀولاناٿ تِواريءَ ”هندي ڪهاوت ڪوش“ ۾ پِڻ اِن پهاڪي جو مطلب ڏيندي لکيو آهي. ”آپ مري بان سوَرڳ نهي مِلتا“. (اپني ڪِئي بنان ڪوئي ڪام نهين هوتا.) (برهت هندي لوڪوڪِت ڪوش. ص ۱۲۳).
ڪڏهن ڪڏهن پهاڪي جي شڪل تبديل ٿيڻ ڪري، انهن جي معنيٰ ۾ ڦيرو اچي ويندو آهي. جيئن ته:
• چريو ته به گهر ڏي وريو.
• ڪو چريو، ته به ڀتر اُڇلي گهر ڏي.
• سيوهاڻو چريو، ڀِتر ڍوئي گهر ڏي.
انهن پهاڪن تي ويچار ڪندي، موتي لال بٽاڻيءَ لکيو آهي ته، اِنهن پهاڪن جي صحيح صورت آهي:
• سيوهاڻي، چريو، ڀرو ڍوئي گهر ڏي
• (يا سيوهاڻي چريو، ته به ڀتر اُڇلي گهر ڏي.)
مطلب ته سيوهڻ سنڌ جا رهاڪو سنجم صوفي وارا آهن. هو زندگيءَ ۾ چاهي ڪيتري به ترقي ڪن ته به ڪفايت کان ڪنارو نه ڪندا آهن. رستي ويندي جيڪڏهن ڀتر به ڏسندا، ته پنهنجي گهر وڃي رکندا، جيئن وقت تي اُهي سندن ڪم اچي سگهن.
اِنهن مثالن مان ظاهر آهي ته نه فقط پهاڪي جي صورت ۾، پر اُنهيءَ جي معنيٰ ۾ به تبديلي اچي ويندي آهي. ”گُل شڪر“ نالي سنڌي پهاڪن جي آڳاٽي جي مجموعيءَ ۾ اُنهيءَ جي ليکڪ ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي هر هڪ پهاڪي جي معنيٰ به سمجهائي آهي. ڪيترن پهاڪن جو مطلب سمجهائيندي هو اڪثر اُنهن ۾ ڪي نه ڪي روحاني راز ۽ نصيحت آمير نڪتا بيان ڪري ٿو، پر اُن ۾ ڪيترائي پهاڪا اهڙا آهن جن جي مطلب جو روحاني رازن سان ڪو نه واسطو نه آهي. مثال طور:
”ٻه گدرا هڪ ئي مُٺ ۾ نه ماپن“ جو رواجي مطلب آهي ته انسان هڪ ئي وقت ٻه يا ٻن کان وڌيڪ مشڪل ڪم ڪري نه سگهندو آهي، پر ڪيولرام سلامتراءِ اِن پهاڪي کي سمجهائيندي لکيو آهي ته ”مطلب هي آهي ته جو ماڻهو ڌڻيءَ کي ڳولي، سو جڏهن دنيا جي ڌنڌن کان پاڻ کي يادگيري، ٻه ڪم گڏ پورا ٿيڻ اڻانگو ڪم آهي.
”آهاري، وهنواري، ٽيون گهوٽ مُهاري، لڄا ڪري ته هاري“. اِن پهاڪي جو رواجي مطلب ايتروئي آهي ته کاڌي- پيتي ۽ وهنوار ۾ ماڻهوءَ کي لڄ شرم نه ڪرڻ گهرجي. ساڳيءَ طرح، مهاري يعني شاديءَ بعد گهوٽ ڪنوار جي سمهڻ واري ڪمري ۾ به گهوٽ کي لڄ حياءُ ڪرڻ نه کپي. اِنهن ٽنهي ڳالهين ۾ يا چئجي ته ڌنڌي واپار ۽ وهنوار ۾ جيڪو ماڻهو حجاب ڪري ٿو، اهو نيٺ پاڻ کي ئي نقصان رسائيندو. پر ڪيولرام انهيءَ نصيحت کي ڇڪي روحاني مطلب سمجهائيندي لکي ٿو ته، ”مطلب هيءُ آهي جو سياڻا چوندا آهن ته لڄ چڱي آهي، پر اِنهن ٽنهي ڪمن ۾ لڄ ڪرڻ مورڳو گهاٽو آهي. تهڙيءَ ريت جيڪڏهن ڌڻيءَ جو ڳولهو پڻ سنسار جا حجاب نه ڀڃندو، ته ڌڻيءَ کي واصل نه ٿيندو“.
هِتي اِنهيءَ ڳالھ جو ڌيان رکڻ گهرجي، ته ارتقا جي سلسلي ۾ جڏهن ڪنهن پهاڪي جي روپ يا معنيٰ ۾ تبديل اچي وڃي ٿي ته اُنهيءَ بدليل شڪل ۾ اُن پهاڪي کي غلط چوڻ ٺيڪ نه آهي. اهڙيءَ حالت ۾ اِهو فيصلو ڏيڻ ٺيڪ ٿيندو، ته اُهو ٻن يا وڌيڪ شڪيلن يا معنائون ۾ عام آهي. اِها ڳالھ به ممڪن آهي ته هڪ ئي پهاڪو الڳ الڳ علائقن ۾ ٿوري ڦير گهير سان واهپي ۾ اچي ٿو. اوسر جي دوران اڪثر اهو به نظر اچي ٿو ته ڪي پهاڪا وقت گذرندي، حالتن جي ڦيرڦار سببان يا ٻين ڪن ڪارڻن جي ڪري واهپي ۾ گهٽجندا وڃن ٿا. اُهي پوءِ فقط ٻوليءَ جي عجائب گهر ۾ جاءِ ولارين ٿا ۽ وهنواري زندگيءَ ۾ اُنهن جو ايترو استعمال نٿو ٿئي. جيئن ته ڀارت ۾ رهندڙ سنڌين ۾ اهڙين پهاڪن جو استعمال گهٽ ٿي ويو آهي، جن جو واسطو سنڌ جي ماحول، جاگرافيءَ ۽ آڳاٽين حالتن سان آهي. جيئن ته:
• وُٺو ته ٿر، نه ته بر.
• گوُني سدا اونهي.
• لاڙ آهي ساڙ.
ٻوليءَ ۾ جيڪڏهن ڪي پهاڪا واهپي ۾ گهٽجي، نيٺ عام واهپي کان ٻاهر ٿي ٿا وڃن، ته ٻئي طرف موجوده حالتن مطابق سرڪاري پاليسيءَ موجب جوڙيل نعرا ”هم دو، هماري دو“، ”ڇوٽا پريوار، سُکي پريوار“، ”جئه جوان، جئه ڪسان“. وغير سنڌي ۽ ٻين ڪيترين ئي ٻولين ۾ ساڳيءَ ريت ۾ داخل ٿي چوڻين جو درجو حاصل ڪري چُڪا آهن. اِهو به نظر اچي ٿو ته هندي، اُردو ۽ ٻين علائقائي ٻولين جي اثر هيٺ ڪي نوان پهاڪا به سنڌي ٻوليءَ ۾ استعمال پيا ٿين.
نون پهاڪن کي جنم ڏيندڙ اڪثر اُهي شخص آهن، جيڪي ٻين ٻولين جا پهاڪا ساڳي شڪل ۾ يا ترجمي جي صورت ۾ پنهنجين لکڻين ۾ ڪم آڻين ٿا، جيئن ته سترام دا ’سائل‘ جي تيار ڪيل پهاڪن جي مجموعي ”دُرن جي دَٻِليءَ“ ۾ هيٺ ڏنل پهاڪن ملن ٿا، جيڪي هندي ٻوليءَ جي پهاڪن مان ترجمو ڪري سنڌيءَ ۾ ليکا ويا آهن.
• جتي نه پهچي روِي، اُتي پهچي ڪَوِي.
(هندي: جِهان نه پهنچي رَوِي، وهان پهنچي ڪَوِي)
• جنهن جي لٺ، تنهن جي مينهن.
(هندي: جس ڪِي لاٺي، اُ ڪِي ڀينس).
• جو پُوئجي ويو، سو موتي ٿيو
(هندي: جو بند گيا، سو موتي).
• دُوِڌا ۾ ٻئي ويا، نه دنيا ملي نه رام.
(هندي: دُوِڌا ۾ دونون گئي، نه مايا ملي نه رام.)
ڀيرومل مهرچند پڻ ’گلقند‘ نالي پهاڪن ۽ محاورن جي مجموعي ۾ اِن طرح هنديءَ ۾ ٻين ٻولين جا پهاڪا اصل شڪل ۾ يا اُنهن جو ترجمو ڪري شامل ڪيا آهن:
• ڇڙيءَ جو صرفو ڪريو ته ٻار کَرِو. (ص ۱۴)
(انگريزي Spare the rod and spoil the child)
• دُم سگ راست نشُد. (فارسي، ص ۳۵)
(هٿان پيئي نانڪا، در در ڌِڪا کائي. (پنجابي، ص ۵۵)
• بجا ڪهي جِسي عالم، اُسي بجا سمجهيو.
آوازِ خلق ڪو فرمانِ خدا سمجهو (اردو، ص ۵۸)
• جِسَ ڪا ڪام اُسي ڪو ساجي. (هندي، ص ۶۵)
اهڙيءَ طرح، سنڌيءَ ۾ زباني روايتن وسيلي يا وڏن ليکڪن جي لکڻين ذريعي، ٻين ٻولين جا چڱا ئي پهاڪا پنهنجي اصلي شڪل ۾ يا ترجمي جي صورت ۾ داخل ٿي ويا آهن. اُنهن ۾ جيڪي عوام ۾ عام نه ٿا ٿين، سي وقت گذرندي پاڻمرادو مري ٿا وڃن، پر جن پهاڪن کي عام ماڻهن اپنايو ٿي، اُهي وڏي حياتي ماڻين ٿا. حقيقت ۾ جِن پهاڪن ۾ ڪنهن عالمي سچائيءَ کي گهڻي نموني پيش ڪجي ٿو، اُهي پهاڪا ٻوليءَ ۾ هيري مثل چمڪدار رهن ٿا. (جيٽلي مرليڌر، سنڌي پهاڪا ۽ محاورا (هڪ اڀياس)، پونو، ۱۹۹۳، باب ڇهون جي آڌار موجب بحث ڪيل.)