سُوتر پريوگ يا قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال
پيج نمبر ۱۱۸
[img]http://i.imgur.com/qod0X61.jpg[/img]
(۱) چوڻي:
اُهو سُوتر پريوگ جيڪو بيان ۾ الڳ استعمال ٿيندڙ هڪ پورو جملو يا ايڪو آهي، ۽ پنهنجيءَ لفظي معنيٰ ۾ استعمال ٿئي ٿو، تنهن کي ’چوڻي‘ سڏجي ٿو. مثال طور:
جڳھ ٺهرائڻ ۾ ٻه سال لڳي ويس، پر اهڙي سهڻي عمارت اڏائي اٿائي جو هر ڪو ڏسي واھ واھ ٿي ڪري. ”دير پيا، دُرست ٿيا.“ هتي ’دير پيا، دُرست ٿيا‘ هڪ ايڪو آهي، جيڪو بيان ۾ الڳ ڪتب آندو ويو آهي، ۽ چيل ڳالھ جي پٺڀرائي ڪري ٿو. اِهو لفظي معنيٰ ۾ استعمال ٿيو آهي، اِن ڪري ’چوڻي‘ آهي. ’چوڻيءَ‘ جا ڪجھ ٻيا مثال هن ريت آهن:
• لالچ بُري بلا آهي.
• جهڙي ڪرڻي، تهڙي ڀرڻي
• يار اُهو جو اؤکيءَ ويل ڪم اچي.
• ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مٺو.
(۲) پهاڪو:
اُهو سُوتر پريوگ يا (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) جيڪو بيان ۾ ڪتب ايندڙ هڪ پورو جملو يا جملن جو ايڪو آهي، ۽ لفظي معنيٰ بدران ٻوليءَ جي رواج موجب ٻي معنيٰ ڏئي ٿو، تنهن کي ’پهاڪو‘ چئجي ٿو. جيئن ته:
پهرين مهاڀاري لڙائيءَ ۾ هزارين هندستاني سپاهي يورپ ۾ لڙندي شهيد ٿي ويا، پر سوڀ جو شرف مليو برطانيه سرڪار ۽ اُنهن جي ساٿي ملڪن کي.
مٿي ڏنل بيان ۾ ”ٻري تي، کامي وٽِ، واھ ڙي ڏيئا واھ!“ پهاڪو آهي، اهو هڪ اهڙو ايڪو آهي، جيڪو بيان ۾ ڪيل ڳالھ جي پٺڀرائيءَ ۾ ڪتب آيو آهي. اِن جي بيان ۾ لفظي معنيٰ گهربل نه آهي، پر اُن بدران اُن جو مطلب کڻبو جيڪو آهي ته نقصان ٿئي هڪڙن جو يا قربانيون ڏيڻ هڪڙا، پر ساراھ ٿئي ٻين جي پهاڪن جا ڪجھ ٻيا مثال ڏسو:
• مينهن پنهنجي ڪارنهن ڏسي ڪا نه، ڳئون کي چوي هل ڙي پُڇ ڪاري.
• گدڙ ڊاک نه پُڄي، آکي ٿو کُٽا.
• پُڄي کانئس ڪو نه، لک لعنت گوڏن کي؟
• ٻليءَ جي خواب ۾ ڇِيڇڙا.
• ڪُتي جو پُڇ ٻارنهن مهينا نڙ ۾ وِجھُ ته به ڏنگو جو ڏنگو.
(۳) ورجيس:
اُهو سوتر پريوگ يا (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال)، جيڪو بيان ۾ ڪنهن جملي جو حصو ٿي ڪتب ايندو آهي ۽ لفظي معنيٰ ۾ ئي استعمال ڪبو آهي، تنهن کي ’ورجيس‘ چئبو آهي.
دُشمن کي پري کان ايندو ڏسي هُو ائين ڀڳو، جيئن کاريءَ هيٺان ڪانُ. هتي ”ائين ڀڳو، جيئن کاري هيٺان ڪانءُ“ اُهو سُوتر پرويوگ (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) آهي، جنهن جي لفظي معنيٰ ئي جملي ۾ کپي ۽ اِهو جملي جو هڪ حصو آهي. ورجيس جا ڪجھ لفظي ٻيا مثال هن ريت آهن:
• اهڙو ڪُڇي جهڙي ڀت.
• اڇو جهڙو کير.
• ڇوڪر ٻاڪر، واڻيا وڪال، چور چڪار، گهڻو تڻو، پيلو جهڙو هئڊ.
(۴) محاورو يا اصطلاح:
اُهو سُوتر پريوگ يا مقرر فقرو جيڪو بيان ۾ ڪنهن جملي جو جزو ٿي ڪتب ايندو آهي ۽ لفظي معنيٰ بدران ٻوليءَ جي رواج موجب اُن جي ٻي معنيٰ کڻبي آهي، تنهن کي محاورو يا اصلاح چئبو آهي. جيئن ته:
جواب ڇو نه ڏين؟ وات ۾ مڱ پيا اٿيئي ڇا؟ هتي ”وات ۾ مڱ پوڻ“ محاورو آهي، جنهن جو مطلب آهي: نه ڪُڇڻ، چپ ٿي وڃڻ. محاورن جا ڪجھ ٻيا مثال هن ريت آهن:
• دال نه ڳرڻ. (پُڄي نه سگهڻ)
• پيٽ تي لت ڏيڻ. (ڪنهن جي روزي کسڻ)
• کير کنڊ ٿي وڃڻ. (ميل ميلاپ ۾ رهڻ)
• باھ ٿي وڃڻ. (غصي ۾ اچڻ)
• هٿ ڊگها هُئڻ. (پهچ وارو هئڻ)
هتي اسان کي اِن ڳالھ جو ڌيان رکڻ گهرجي ته پهاڪو يا چوڻي هڪ اهڙو ايڪو آهن، جيڪو وياڪرڻي بيهڪ جي لحاظ کان هڪ جملو هوندو آهي يا اُن ۾ هڪ کان وڌيڪ جملا هوندا آهن، جيئن ته:
(الف) هڪ جملو:
• ٻليءَ کي خواب ۾ ڇيڇڙا.
• آھ غريبان، قهر خدائي.
• يار اُهو جو اؤکي ويل ڪم اچي.
• بک ۾ بصر به مٺا.
(ب) هڪ کان وڌيڪ جملا:
• مينهن پنهنجي ڪارنهن ڏسي ڪا نه، ڳئون کي چوي هل ڙي پڇ ڪاري.
• ڏکڻ مينهن نه وسڻا، جي وسي ته ٻوڙي.
ڪانئر ڌڪ نه هڻڻا، جي هڻي ته جهوري.
جيئن ته پهاڪا ۽ چوڻيون ٻوليءَ جي بيهڪ جي لحاظ کان پورا جملا يا جملن جا ايڪا آهن، انهيءَ ڪري گهڻا ماڻهو اُنهن جي وچ ۾ فرق نه رکندا آهن، پر جيڪڏهن معنيٰ جو باريڪ ڌيان رکجي ته پوءِ ٻنهي جي وچ ۾ تفاوت مڃڻو پوندو. چوڻي لفظي معنيٰ ۾ ڪتب ايندي آهي، پر پهاڪي جي ٻي معنيٰ گهربل هوندي آهي.