۴.۲.۱۴: سنڌي پهاڪن جو تبديلي اڀياس (Comparative study):
سنڌي پهاڪن تي ٻين ٻولين جي اثر جو مختصر جائزو وٺندي اسن ڏٺو ته سنڌيءَ ۾ هڪ طرف قديم ٻولين (سنسڪرت، پالي، پراڪرت، اپڀرنش) جا پهاڪا هوبهو ساڳي شڪل ۾ يا ترجمي جي شڪل ۾ ملن ٿا، ته ٻئي طرف هاڻوڪين ڀارتي ٻولين (هندي، اردو، پنجابي، راجسٿاني وغيره) جا پهاڪا به ساڳي شڪل ۾ يا ڪي قدر بدليل شڪل ۾ عام ٿي ويا اهن. اِن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌ جي ڀر وارين ڪِن ٻولين جو اثر سنڌيءَ تي پيو آهي.
ڀارت جي ٻولين جو تفصيل سان تُلناتمڪ يعنيٰ مشابهتي (comparative) اڀياس ڪجي ته معلوم ٿيندو ته اُنهن ۾ گهڻي قدر هڪجهڙائي آهي. اها هڪجهڙائي ڇاجي ڪري اڇي ٿي؟ منهنجي ويچار ۾ اِن جا مکيه ٽي ڪارڻ آهن:
- تاريخي ارتقا (اتهاسڪ وڪاس) ۾ هڪجهڙائي..
- ٻولين جو هڪ ٻئي تي اثر.
- روزاني زندگيءَ ۾ ساڳيا تجربا.
(۱) تاريخي ارتقا ۾ هڪجهڙائي:
هاڻوڪين هند- آريائي ٻوليون پنهنجي پنهنجي علائقي جي اُنهن ويدڪ سنسڪرت (ويدن واري سنسڪرت) جي لهجن مان ڦُٽي نڪتيون آهن، جن جي ڳالھ ٻولھ واري شڪل جي پُوري پوُري ڄاڻ حاصل ٿي نه سگهي آهي، پر اِن چوڻ ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته سڀيئي رگ ويد جي ٻوليءَ جي تمام نزديڪ هيون. انهن تي پوءِ ادبي سنسڪرت (اُها سنسڪرت جنهن ۾ ويدن کانپوءِ ادب آيو)، پالي، پراڪرت، اَپڀرنش جو ارتقا دؤران گهڻو اثر پيو. اِن ڪري هاڻوڪين ڀارت جي ٻولين وراثت ۾ پراڻين ٻولين جا ڪافي پهاڪا حاصل ڪيا. هاڻوڪين ڀارتي ٻولين ۾ گهڻيئي پهاڪا سنسڪرت جي سُڀاشتن فصيح زبانن، اخلاقي سخنن ۽ انصاف جي قاعدن (نيايه سوُترن) جي بنياد تي ٺهيل آهن، جن جا مثال اڳتي هلي ڏنا ويا آهن.
(۲) ٻولين جو هڪٻئي تي اثر:
وهنواري زندگيءَ ۾ جدا جدا ٻوليون ڳلاهئيندڙ شخص هڪ ٻئي سان رابطو رکن ٿا. ان ڪري هڪ ٻوليءَ جا لفظ ۽ پهاڪا فطري طرح ٻيءَ ٻوليءَ جا ڳالهائيندڙ اپنائن ٿا. ادبي تخليقن جي ترجمي ڪرڻ سان به لفظن، پهاڪن ۽ خواهشن توڙي ويچارن جي ڏي وٺ الڳ الڳ ٻولين ۾ ٿئي ٿي. اِن ڪري ڪيترين ئي ٻولين جي پهاڪن ۾ برابري يا هڪجهڙائي نطر اچي ٿي.
(۳) روزاني زندگيءَ ۾ ساڳيا تجربا:
جدا جدا ملڪن جي ٻولين ۾ به گهڻن ئي پهاڪن ۾ هڪجهڙائي ملي ٿي. مثال طور، انگريزي ٻوليءَ ۾ گهڻيئي پهاڪا ۾ هڪجهڙائي ملي ٿي. مثال طور، انگريزيءَ ٻوليءَ ۾ گهڻيئي پهاڪا اهڙا آهن، جن جا ويچار هوبهو سنسڪرت ۽ پراڪرت جي پهاڪن جي ويچارن سان ملن ٿا. جيئن ته:
(الف) سنسڪرت: شٺي شاٺُيمو سماچريت.
انگريزي: Tit for tat
سنڌي: جهڙي سان ٿيءُ تهوڙو.
هندي: جيسي ڪو تيسا.
(ب) سنسڪرت: شوھ ميوُرات اَدَيھَ ڪپوتو وَرھَ.
(ڪل ڪي مور سي آج ڪا ڪبوتر ملي تو وه بهتر هئه.)
سنڌي: اڌ کي ڇڏي جيڪو سڄيءَ ڏانهن ڀڄي، تنهن جي اڌ به وڃي.
انگريزي: A bird is hand is worth two in the bush.
(ج) اَپڀرنش: ڀُڪُئهُ ڇڻيَندھُ سارميئهُ.
(پُشپدنت ڪا مهاپُراڻ)
(چندرما ڪا طرف ڪُتي ڀونڪتي هين تو ڀونڪتي دو)
انگريزي: The moon does not heed the barking dog.
سنڌي: قلندرن پٺيان ڪُتا ڀؤنڪن.
اهڙن پهاڪن کي ڏسي اِهو چوڻ ٺيڪ نه ٿيندو ته انگريزيءَ اِهي پهاڪا سنسڪرت- پراڪرت تان کنيا آهن. جُدا جُدا ملڪن جي ٻولين ۾ هڪجهڙن احساسن وارن پهاڪن جو بنياد انسان جي تجربي جي هڪجهڙائيءَ جي ڪري به آهي.
اِن طرح سنڌي پهاڪن جو تقابلي اڀياس ڪرڻ سان اسين پهاڪن کي اڳتي ڏنل ٽن نمونن ۾ ورهائي سگهون ٿا:
(1) خاص سنڌ جي سر زمين سان واسطو رکندڙ پهاڪا.
(2) ڀارتي راوايتن وارا پهاڪا، جيڪي ڀارت جي هاڻوڪين ٻولين ۾ ساڳي معنيٰ ۾ ملن ٿا.
(3) عالمي (Universal) پهاڪا جيڪي دنيا جي جدا جدا ٻولين ۾ ساڳي معنيٰ ۾ ملن ٿا.
پوني (مهاراشٽر) جي عالم وِشوَناٿ نروَڻي پنهنجي تصنيف ڀارتييه ڪهاوت سنگرھ (نروَڻي، وِشوَناٿ دِنڪر، ڀارتييه سنگرھ (ٽن حصن ۾)، تِرويڻي سنگم، پرڀات روڊ، پُڻي، (۱۹۸۵-۱۹۷۸).) ۾ موضوع موجب ڀارت جي ٻولين جا سمان ڀاونا هڪجهڙن احساسن يا ويچارن وارا پهاڪا گڏ ڪري ڏنا آهن. اُن ۾ سنڌي پهاڪا به ڏنل آهن، هتي اُن مان ٻه مثال پيش ڪجن ٿا.
(۱) سنڌي:
- انڌن ۾ ڪاڻو راجا.
(اڻڄاڻ ماڻهن جي وچ ۾ ٿوري ڄاڻ رکندڙ به عالم ليکيو وڃي ٿو.)
- جتي وڻ ناهي، اُتي ڪانڊيرو به درخت.
(جنهن ايراضيءَ ۾ وڻ ٽڻ پيدا نه ٿا ٿين، اُتي ڪنڊن وارو ننڍو ٻوٽو به وڻ سمجهيو وڃي ٿو.)
هندي: انڌون ۾ ڪانا راجا.
راجسٿاني: اُوجڙ گانوَ ۾ ايرنڊيو روَنکَ.
(اُوجڙ گانؤ (گاؤن) ۾ ايرنڊهي پيڙ مانا جاتا هئه)
اَردو: سؤ نڪٽو ۾ اِيڪ ناڪ والا نڪوُ.
(سؤ چپٽي ناڪ والون ڪي بيڇ ۾ اِيڪ ٺيڪ ناڪ والا آدمي ڀي سُندر ڪهلاتاهي.)
پنجابي: انِيان وچ ڪاڻا راجا.
(انڌون ۾ ڪاڻا راجا.)
ڪشميري: انُيَن منج ڪانيه سوَندر.
(انڌي اسَتريون ۾ ڪاني سندري.)
مراٺي: انڌليا گايينت لنگڙي گايه پرڌان.
(انڌي ڍڳين ۾ لنگڙي پرڌان)
گجراتي: انڌلا مان ڪاڻو راجِيو.
(انڌون ۾ ڪانا راجا.)
- اُجڙيا گانوَ ۾ ايرنڊڪا پيڙ پرمُک هئه.)
بنگلا: انڌيري ديشي ڪانا راجا.
- نيئِه ديشي ايرنڊ گاڇ، نيئي بني کٽاش باگھ.
(بِنا ورڪش ڪي پرديش ۾ ايرنڊ هي ورڪشن، بنا هِنس پشئون ڪي بن ۾ بلي هي شير هئه.)
اَڙيا انڌ گانڪُ ايڪ اکِيا راجا.
(انڌون ڪي گانوَ ۾ ايڪ آنک والا راجا.)
(گونگي ڪي سامني هَڪلا ڀي واڪپَٽ هي.)
بنگلا: انڌيري ديشي ڪانا راجا.
(انڌون ڪي گانوَ ۾ ايڪ آنک والا راجا.)
تيلگوُ: گوولينِ اللو گوڊڊُگيدي دي شري مهالڪشمي.
(جهان گاءِ نه هو، اُس گانوَ ۾ بانجھ ڀينس هي شري مهالڪشمي هئه.)
ملايالم: اُومرِل ڪوڃن مهاواگمِي.
(گونگون ڪي بيچ هڪلا هي واڪُپَٽ هئه.)
ڪنڙ: ايليگرُ وِلد مَنيلِ مُدگرُوي مُدُ.
(جس گهر ۾ بڇڙا نهين،وهان بوڙها بيل هي پيارا.)
سنسڪرت: نِرست يادپي ديشي ايرڻڊو پي دُرمايَتي.
(جس ملڪ ۾ ايڪ ڀي پيڙ نهين هي، وهان ايرنڊ کا پيڙ ڀي بڙا ورڪش مانا جاتا هئه.)
(۲) سنڌي:
- ٺلهو چَڙو وڄي گهڻو.
(پورو (خالي) گهنڊ زور سان وڄندو آهي.)
- سکڻي ڪُني گهڻي اُڀامي.
(جنهن ڪُنيءَ ۾ اَن گهٽ ۽ پاڻي وڌيڪ آهي اُن ۾ رڌڻ وقت پاڻي گهڻو اُڀامندو آهي). گهڻو پاڻي اڀامڻ؟
هندي: اڌجل گگري ڇُلڪت جاءِ،
ڀري گگريا چُپي جاءِ.
- ڪڙا ڪڙ باجي ٿوٿي بانس.
پنجابي: ڪهو ڪبير ڇُوڇا گهَٽَ بولي،
ڀريا هووي سو ڪب نه ڊولي.
(ڪبير چوي ٿو ته اڌ ڀريل ديلو گهڻو آواز ڪندو آهي، پر جيڪو ڪنا تار پاڻيءَ سان ڀريل هوندو آهي، اُن ۾ پاڻي ڇلڪندو آهي.)
مَراٺي: ارد ڪُڙا ڪلسو هايسُلتا.
(اڌ ڀريل ڪلش (لوٽو) گهڻو آواز ڪندو آهي.)
گجراتي: آڌورو گهڙو ڇُلڪايَه گهڻو.
(اڌ ڀريل گهڙو ڇُلڪي گهڻو.)
بنگالي: اَلَپَ جَلير تِه تو پُنٽِ، تار ايت ڦٽڦٽِ.
(ننڍي ۽ ڪؤڙي مڇي تانگهي پاڻيءَ ۾ گهڻي ڦڙ ڦڙ ڪندي آهي.)
آسامي: پُٺِ ماڇر ڦر ڦرڻِيي سار.
(ننڍڙيءَ مڇيءَ جا ٺينگ ٽپا وڌيڪ.)
اَوڙيا: تُڇا مِٽيار شبد بيش.
(خالي مٽڪي جو آواز وڌيڪ.)
تامِل: ارئي ڪرم تَلُ بُم.
(اڌ ڀريل مٽڪو ڇلڪي گهڻو.)
ڪنڙ: تُنبِدَ ڪوڙ تُلُ ڪُبُ دِيل.
(ڀريل گاگر ڇلڪندي ناهي.)
ملايالم: نرڪُٽم تُلُ مبُڪَ اِليا.
(ڀريل دلو ڇلڪندو ناهي.)
سنسڪرت: انگُٽمُ دَڪَماتريڻ شفري ڦُر ڦُرايتي.
(شفري مڇي ٿوري پاڻيءَ ۾ به گهڻو ڦڙ ڦڙ ڪندي آهي.)
- سنپورڻ ڪُمڀو نه ڪروتِ شبدم،
ارڌو گهٽو گهوشمُپئيتِ نونم.
وِدوان ڪُلِينو نه ڪروتِ، گرون،
گُڻئيرو هينا بھُجلپَينت.
(پاڻيءَ سان ڀريل دلو آوز نه ڪندو آهي، پر اڌ ڀريل دلو گهڻو آواز ڪندو آهي. خانداني عالم ڪڏهن به گهمنڊ نه ڪندو آهي. بي گڻا ماڻهوءَ ئي وڌيڪ بڪواس ڪندا آهن.)
سنسڪرت سُهڻا سخن (نيتي سوُتر) اخلاقي نُڪتا ۽ پهاڪا:
هن کان اڳ جيڪي ٻه مثال ڏنا ويا آهن، انهن مان صاف ظاهر آهي ته هاڻوڪين ڀارتي ٻولين ۾ گهڻيئي اهڙا پهاڪا آهن، جن ۾ هڪجهڙائي آهي. ڪن ٻولين ۾ ساڳئي ويچار يا احساس کي ميدان جي خاصيتن مطابق جدا جدا مثالن سان ظاهر ڪيو ويو آهي. ڀارت جي پهاڪن ۾ هڪجهڙائيءَ جو مکيه ڪارڻ اوائلي ڀارتي ادب آهي، جيڪو سنسڪرت، پالي، پراڪرت، اَپڀرنش ۾ لکيل آهي. دراوڙِ ٻوليون به اُنهن اوائلي ٻولين جي اثر کان آجيون نه آهن. سنسڪرت ۾ چاڻڪيه (چاڻڪ نالي مُني جي خاندا جي نيتي سوُترن، پُراڻن ۽ ڪٿا ساهتيه جي فصيح زبان ۽ خوبصورت جملن جيڪي هاڻوڪين ڀارتي زبانن نياءَ جي ويچارن جي بنياد تي گهڻيئي پهاڪا ٺهيا آهن، جيڪي هاڻوڪين ڀارتي ٻولين ۾ عام ٿيا آهن. هتي اِنهن جا ڪجھ مثال ڏجن ٿا:
(۱) بيوقوف کان ڪنارو ڪجي (نيتي سُوتر) اخلاقياتي نُڪتا:
سنسڪرت: پَنڊتواپي ورن شتروھَ، نه مورکو هِتڪارَ ڪھ.
(گهڻگهري بيوقوف کان عقلمند دشمن ڀلو.)
هندي: چَترُ تو بئري ڀلا، مورک ڀلا نه ميت،
ساڌ ڪهي مت ڪرو مروک سي پيت.
اردو: نادان دوست سي دانا دشمن بهتر.
سنڌي: نادان دوست کان داناءُ دشمن ڀلو.
مراٺي: شهاڻياچا وهاوي چاڪر، مور کاچا هوئوُ نه ڌنِي.
(مورک جو ڌڻي ٿيڻ کان سياڻي جو نوڪر ٿيڻ بهتر آهي.)
گجراتي: مورک مِتر ڪرتا داناوَ دشمن سارو.
(بيوقوف دوست کان داناءُ دشمن سُٺو.)
بنگلا: نادان دوستير چييي دانا دشمن ڀالو.
(نادان دوست کان داناءُ دشمن ڀلو.)
آسامي: مورک پُتر تڪئي نِربش هووا ڀال.
(بيوقفو پٽ پيدا ٿئي اُن کان ڀلو آهي ته ماڻهو بي اولاد هجي.)
اڙيا: مور کٺارُ شُکِلا ڪاٺ سهسري گُڻي ڀَل.
(مورک ماڻهوءَ کان سُڪل ڪاٺ هزار دفعا ڀلو.)
(۲) ناڻي جي تعريف (مهاودائي) ناڻي جي اهميت:
سنسڪرت:
- ارٿسيه پُرُشو داس ھَ.
(ماڻهو پئسي جو غلام آهي)
- درو ييڻ سروي وشاھَ.
(پئسي سان سڀيئي وس ۾ ڪري سگهجن ٿا)
- يسياسِت وِتن س نر ھَه ڪُلين هَه،
سَ پنڊِت ھَه سَ شرُتِمانُ گُڻگيھَه.
س ايوَ وڪتا سَ چَ درشنيَيھَه،
سَروي گُڻاھ ڪانچنم آشرنتي.
(جنهن ماڻهوءَ وٽ پئسو آهي، اُهو خاندان سمجهيو وڃي ٿو. اُن کي سڀ پنڊت، پڙهيل، گڻوان، خوبصورت مقرر ۽ خوبصورت سمجهن ٿا. حقيقت ۾ اِهي سڀيئي گڻ دولت جي سهاري سان پيدا ٿي وڃن ٿا.)
هندي:
- ڪؤڙي نهين پاس .
(پاڻ وٽ جي پيسو نه آهي ته ميلي جي رونق به اُداس نظر ٿي اچي.)
- گهر ۾ ناڻا، بِيند پرڻيجئي ڪاڻا.
(گهر ۾ پئسو هجي ته ڪاڻي ڇوڪري جي شادي ٿي وڃي ٿي.)
- دام ڪري سؤ ڪم.
(دنيا ۾ پئسو ئي سڀ ڪم ڪري سگهي ٿو.)
- مايا تيري تين نام؛ پرسو، پرسا، پرسرام.
(دولت تنهنجا تي نالا آهن. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ وٽ تون نه آهين ته هرڪو کيس ’پرسو‘ سڏي ٿو، پر جڏهن وٽس ڪجھ دولت ڪٺي ٿئي ٿي ته کيس ’پرسا، پرسا‘ ڪري ٿا پُڪارين، پر اُن کي وڌيڪ شاهوڪار ٿيڻ تي سڀيئي ماڻهو ان کي عزت ڏيئي ’پرسرام جِي‘ ڪري ڪوٺين ٿا.)
سنڌي:
- هجيئي ڳنڍ ۾ ناڻو ته گُهم خان لاڙڪاڻو.
- زر بسيار ته عشق ٺھ پھ، زر نيست ته عشق پوُن پوُن.
- جن جي گنديءَ ۾ داڻا، تن جا چريا به سياڻا.
- جيڪي ڪري ڪلدار، سو نه ڪري ڪرتار.
- جيڪي ڪري ناڻو، سو نه ڪري راڻو.
- پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پير پئسا.
- پئسو ناهي پاس ته جيترو آهي اُداس.
- شاهوڪار جو ٽِٽُ به کستوري.
- لڇمي ڪلڇڻ ڍڪڻي.
مراٺي:
- جياچي کِشات سُرتِي، توچ منگلموُرتي.
( جنهن جي کيسي ۾ سورتي يعني ناڻو آهي، اهوئي خوبصورت آهي.)
- شري منتا چا ڪُترا، سگٺيانچا لاڊڪا.
(شاهوڪار جو ڪتو سڀني جو لاڏلو.)
- هوڏان گانڊ سگلي اِڌُتات،
گريبا تونئهُ پوليتا ڪوڻ؟
(وڏن ماڻهن جي گانڊ ڌوئڻ لاءِ به سڀ تيار هوندا آهن، پر غريب جو منهن ڌوئڻ لاءِ ڪو به تيار نه ٿيندو آهي.)
گجراتي:
- گرٿَنا گانگا شاھ، ني وَگر گرٿنا گانگا.
(ڳنڍ ۾ ناڻو اٿس ته سڀ کيس گانگاشاھ چئي ٿا ’نمسڪار‘ ڪن، پر ڳنڍ خالي هئڻ تي هن کي ’گانگا‘ چئي سڏ ٿا ڪن.)
- پئسا هاٿ مان تو دوست ساٿ مان.
(پسئو هٿ ۾ آهي ته دوست به گڏ آهن.)
- پئسي آئي، پيسي ٻائي، پيسي بِگرني نهين سگائي.
(پئسو آهي ته ماءُ گڏ آهي، پيسو آهي ته جاءِ گڏ آهي، پيسي بنا ڪو به رشتو نه آهي.)
سنسڪرت جا سهڻا سُخن ۽ سنڌي پهاڪا:
هاڻي سنسڪرت سڀاشت (فصيح زبان) جي شلوڪن جي ويچارن سان سمانتا (هڪجهڙائي) رکندڙ سنڌي پهاڪن جا وڌيڪ مثال هتي ڏجن ٿا:
(۱) سنسڪرت:
- ماتا ڪُپيَتِ ڪَنيايئي سُنشا ڀوِتِ وِهلا.
( ماءُ ڪاوڙ ڪري ٿي پنهنجي ڌيءَ تي، ته سندس نُنهن اهو ڏسي بيچئن ٿي وڃي ٿي.)
سنڌي:
- ڌڪُ هڻ ڌيءَ کي ته سکي نُنهن.
(۲) سنسڪرت:
- لانلادو وهوو دوشاھ! تاڏ ناد بَهَوو گُڻاھَ.
تسمات پُترن چ شين تاڏ ييت نَه تُ لالييت.
( گهڻو لاڏ پيار ڪرڻ سان گهڻيئي خرابيون پيدا ٿين ٿيون، ۽ مار ڏيڻ سان گهڻيئي گُڻ جنم وٺن ٿا. اِن ڪري پُٽ ۽ شاگردن سان سختيءَ سان ورتاءُ ڪرڻ گهرجي، نڪي کيس گهڻو لاڏ ڪرڻ گهرجي.)
سنڌي:
- اُستاد جي مار، ٻار جي سنوارءِ.
- ڇڙيءَ جو صرفو ڪريو ته ٻار کريو.
- پُٽ ٻٽيھ لکڻو، موچڙو ڇٽيھ لکڻو.
(۳) سنسڪرت:
- ڏسو منڊڻي منڊڻي متوڇا، تُنڏي تُنڏي سَرَسوتِي.
ديشي ديشي اَنڀيا سيات، نانارتنا وسُنڌرا.
( هر ڪنهن ۾ جدا جدا سوچ ٿئي ٿي ۽ هر ڪنهن مُنهن ۾ الڳ الڳ ٻولي، جدا جدا ملڪن ۾ الڳ الڳ ٻوليون آهن ۽ ڌرتيءَ ۾ به گهڻن ئي قسمن جا موتي آهن.)
- ڀِن رُچِرھِ لوڪھَ.
( سنسار ۾ الڳ الڳ پسند وارا ماڻهو آهن.)
- نه پَنچانگُليھَه سماھَ.
( پنجئي آڱريون برابر نه آهن.)
- نئڪو رشِ ههَ يسيه وَچ ھ پرماڻمَ.
( هڪ به رشي اهڙو نه آهي جنهن جي سوچ ساڳي مڃي وڃي. يعني هر ڪنهن رشيءَ جا ويچار الڳ الڳ آهن.)
سنڌي:
- کوپڙيءَ کوپڙيءَ مت نياري
- ڄڻي ڄڻي جو پنهنجو ڀاڳ.
- جيترا ماڻهو اوتريون ڳالهيون.
- پنجئي آڱريون برابرا نه آهن.
- آڱر آڱر جو سنڌو آهي.
(۴) سنسڪرت:
- پروپديشي پانڊِ تيَم.
(ٻين کي نصيحت ڪرڻ ۾ هرڪو عالم آهي.)
- پروپديش ويلايان شِشٽاھ سروي ڀونتي وئي.
(ٻين کي درس ڏيڻ وقت سڀ عظيم بڻجي پوندا آهن.)
سنڌي :
- پاڻ نه پلي پوپري، لوڪان متيون ڏِئي.
- پَر اُپديش ڪُشل بهُتيري.
(ٻئي کي نصيحت ڪرڻ سولو ڪم آهي.)؟ ڪڏهن کان سنڌي؟
(۵) سنسڪرت:
- پُسڪسٿا تهُ يا وديا پرهستگتن ڌنم.
ڪاريڪالي سَمُتپِني نَه سا وِديا نه تد ڌنم.
(فقط ڪتاب ۾ رکيلُ ڄاڻ ۽ ٻئي وٽ رکيل دولت، اهي ٻئي ڪم جي وقت تي ڪتب نه ٿا اچن.)
سنڌي:
- ناڻو سو جو ڳنڍ، واڻِي سا جا ڪنٺ.
(ناڻو اُهو جو ڳنڍ ۾ هجي، واڻي ڪنٺ ڳالھ يا ٻول آهي جي ياد ڪيل هجن رن رن سان، ناڻو جان سان.
(۶) سنسڪرت:
- پنڪوھِ نڀسِ ڪِشپتَ ھَه، پتِتِ مُورڌنِ.
(گپ جيڪڏهن آسمان ۾ اڇلائبي، ته اُها اڇلائيندڙ جي مُنهن تي ڪرندي.)
سنڌي:
- اُڀ ۾ ٿُڪ اڇلائي، سو مُنهن ۾ پائي.
(۸) سنسڪرت:
- وياگهرن نئيوَ گجن نئيوَ، سينهن نيئوَ، چ نئيوَ چِ.
- اجا پُترن بَلن ددياتَ، ديوو دُر بَگلگهاتڪ ھَ.
(چيتي کي، هاٿيءَ کي ۽ شينهن کي ته ڪڏهن به قربانيءَ ۾ نٿو ڏنو وڃي. ويچارو ٻَڪر قربان ٿئي ٿو. ديوتا پڻ ڏُٻري کي ڪُهن ٿا.)
سنڌي:
- ڏُٻري ڍور کي مڇر گهڻا.
- گدرو ڪِري ڪاتيءَ تي، ته به گدري جوکو، ڪاتي ڪِري گدري تي، ته به گدري جوکو.
(۹) سنسڪرت:
- وِناشڪالي وِپريتٻُڌُ.
(تباهيءَ جي وقت ماڻهوءُ کي اُبتي مَتِ ايندي آهي.)
سنڌي:
- ڳوھ کي جڏهن کٽي کڻي، تڏهن ڳولهي شڪارين جا گهر.
- دَشا ڦِري ته ٻُڏي به ڦري وڃي.
(خراب ستارن جي طرف اچڻ تي ماڻهوءَ کي سمجھ به اُبتي اچي.)
(۱۰) سنسڪرت:
- مَڌُ تِشٺَتِ جِهواگي، هرديي تُه هلاهلم.
(دُشٽ يا نيچ جي زبان تي ماکي، پر دل ۾ ڀينڪر زهر هوندو آهي.)
سنڌي:
- وات ۾ ماکي، دل ۾ ڪاتي.
- مُنهن ته موسيٰ جهڙو، سيرت شيطان.
- مُنهن جو مٺو، اندر جو ڪارو.
- اندر ڪارو ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنج ٿي.
(۱۱) سنسڪرت:
- پِبَنتي اُدڪن گاوو منڊوُڪيشُ رُوَتسُ اَپِ.
(ڏيڏرن جي ٽان ٽان ڪرڻ تي به گانيُون بي فڪر ٿي تلاءَ مان پاڻي پيئنديون آهن.)
سنڌي:
- قلندرن پٺيان ڪتا پيا ڀؤنڪن.
(۱۲) سنسڪرت:
- اَرَڪِشتن تِشٺتِ دئيور ڪِشتم.
سُرِڪشتن دئوَهتن وِنشيتِ.
(جنهن جو ڪو به رکوالو ناهي تنهنجو ڌڻي سائين سنڀاليندڙ آهي، پر جنهن کان ڌڻي سائين منهن موڙي ڇڏيو آهي، سو ڪيترو به پاڻ کي بچائي، ته به ناس ٿي وڃي ٿو.)
سنڌي:
- ڌڻي همراھ ته ڪنهنجو ڊپ نه ڊاءُ.
- راکي رام ته ماري ڪير؟
- سڄڻ هجن سنوان، مر ڏيھ ڏنگايون ڪن.
- ڇا جي ڏنگا ڏير، منهنجو ڏينهن ڏنگومَ ٿئي.
چاڻڪيه جا ’نيتي سُوتر‘ (اخلاقي قاعدا) ۽ سنڌي پهاڪا:
چندر گپت موريا جي گُرو آچاريه وشڻو گُپت جو نالو ڪنهن نه ٻڌو هوندو؟ ڀارت جي تاريخ ۾ هو ’چاڻڪيه‘ ۽ ”ڪوٽليه‘ جي نالن سان وڌيڪ مشهور آهي. هُن پنهنجي ماهرانه راڄنيتيءَ سان اُتر- اولھ ڀارت تي حملو ڪندڙ يوناني سڪندر (اليگزيندڙ) کي ڀارت جي ڌرتيءَ تان هڪالي ڪڍيو هو. هن نند خاندان جو خاتمو ڪري پنهنجي شاگرد چندر گُپت کي ڀارت جو سمراٽ شهنشاھ بڻايو. چاڻڪيه جو لکيل ’ارٿ شاستر‘ ڀارتي ادب جو انمول ڪتاب آهي، جنهن جي گهڻن ئي يورپي عالمن به ساراھ ڪئي آهي. ’ارٿ شاستر‘ ۽ ’راجنيتي شاستر‘ جو سارُ آهن. ’چاڻڪيه سوُتر‘. اُنهن سُوترن جي آڌار تي ٺهيل ڀارت جي هاڻوڪين ٻولين ۾ ڪافي پهاڪا ملن ٿا. هتي ڪن سنڌي پهاڪن جي هاڻوڪين ٻولين ۾ ڪافي پهاڪا ملن ٿا. هتي ڪن سنڌي پهاڪن جا مثال ڏجن ٿا، جن جا ويچار چاڻڪيه جي اُنهن ’سوترن‘ ۾ ظاهر ڪيل ويچارن سان ملن ٿا. اُهي ويچار اسان کي سنسڪرت جي ڪن چوڻين ۾ به نظر اچن ٿا.
(۱) آيَسئي ههَ آيَسن ڇيديم.
(لوھ کي لوھ سان ڪٽجي.)
- لوھ کي لوھ ڪٽيندو آهي.
- جهڙي سان ٿيءُ تهڙو.
(۲) سوَڀاوو دُر تڪرم ھَ.
(سڀاو! کي اورانگهڻ مشڪل آهي.)
شري رام اوتار ڀاسڪر، سمڀارڪ/ ايڊيٽر ۽ تعارف ڪرائيندڙ، چاڻڪيه، چاڻڪيه، سُوترانءِ.
- عادت مٽي نه عادتي، عِلت موُر نه جاءِ.
اُٺ پَوي جي ڪڻڪ ۾ ته به ڪنڊا چُڻ چُڻ گاءِ.
- ڪُتي جو پُڇ ٻارنهن مهينا نڙ ۾ وجھ، ته به ڏنگي جو ڏنگو.
(۳) شوو ميوراد اَديه ڪپوتو ورم.
(سڀاڻي مورُ ملڻ جي اُميد کان اڄ جو ڪبوتر هٿ ۾ هئڻ بهتر آهي.)
- اڌ کي ڇڏي سڄي پٺيان ڊُڪي تنهن جو اڌ به وڃي.
(۴) يَٿَا بيجن تٿا نِشپتِ.
- جهڙو ٻج، تهڙو سَلو.
- ڪڻڪ پوکبي ته جوَ ڪين مِلندا.
- جهڙو ٻج وجهبو، تهڙو ڦل ملندو.
(۵) اَناريه سنبنڌت ورم آريه شتُرتا.
(نيچ جي دوستيءَ کان بهتر آهي سچن جي دشمني.)
- نادان دوست کان داناءُ دشمن ڀلو.
(۶) شوَھَ ڪاريه ادَيهُ ڪُروِيت.
(سڀاڻي جو ڪم اڄ ڪجي.)
- اڄ جو ڪم سڀاڻي تي نه وجهجي..
(۷) اگِنداهاداپِ وشِشٽن واڪپَارُ شيَم.
(باھ جي جلائڻ کان به تيز آهي زبان جي ڪؤڙاڻ.)
- تلوار جي گهاءُ کان ويڻن جو گهاءُ تيز آهي.
(۸) ڪشُڌارتو نَه ترڻن چرِت سنھ ههَ .
(بکايل شينهن بک مرندو پر گاھ نه کائيندو.)
- شينهن بک مرندو پر گاھ نه چرندو.
(۹) پلالم اپِ پردروين نه هَر ڌويمر.
(ٻئي جي پلال يعني گاھ به نه چورائجي.)
- ڪک چورُ، سو لک چورُ.
(۱۰) مور کيشُ وِوادو نه ڪرتويَھَ.
(نادان سان بحثُ نه ڪجي.)
- چرين کي ڪي سڱ ٿيندا آهن؟
- چرين ڪهڙا چِت، مئن ڪهڙا مامرا؟
- بي عقل کي بازار ۾ کڻي نه وڃجي ساڻُ.
- پهرين ڪٽائي پاڻ، پوءِ سارَ لهي سنگت جي.
- ڄَٽُ پڙهيو، الله اڙيو.
- ڪر چڱائي چٽ سان، ته ڦيري هڻيئي پٽ سان.
(۱۱) ارٿو ان سروَلو ڪسيه بَهُومت ھ.
(دولتمند پنهنجي دولت جي زور تي سڀ هنڌ عزت پائي ٿو.)
- جيڪي ڪري ڪلدار، سو نه ڪري ڪرتار.
- دام ڪري سڀ ڪام.
- جيڪي ڪري ناڻو، سو نه ڪري راڻو.
- جن جي گهر داڻا، تن جا چريا به سياڻا.
- پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پري پئسا.
- شاهوڪار جو ٽِٽُ به کستوري.
- بيٺي جو، سڀ يار.
(۱۲) دارِ يمَ پَرَشسيه جيتُوڻ مرڻم.
(غريبي انسان لاءِ جيئري ئي موتُ آهي.)
- غريب جي جوءِ جڳ جي ڀاڄائي.
- سُڃن اباڻن ڌوُڙ مَرڪن ڌيئرون.
- غريب رکن روزا ته ڏينهن به ٿين وڏا.
سنڌي ۽ انگريزي پهاڪا:
سنڌي ۽ انگريزي ٻولين جي پهاڪن جي ڀيٽ ڪندي اسان ڏٺو ته هڪ طرف هاڻوڪين ڀارتي ٻولين ۾ هڪجهڙن ويچارن ۽ احساسن وارا پهاڪا ملن، ته ٻئي طرف اُهي قديم ڀارتي ٻولين سان به هڪجهڙائي ڏيکارين ٿا. هتي اسين سنڌي پهاڪن سان ويچارن ۾ هڪجهڙائي رکندڙ انگريزي پهاڪن جا ڪجھ مثال ڏيون ٿا. اِن مان ثابت ٿئي ٿو ته دنيا جي جدا جدا ٻولين جي پهاڪن ۾ گهڻن ئي هنڌن تي ويچارن جي هڪجهڙائيءَ جو اڀياس ڪري سگهجي ٿو. اِن جو مکيه ڪارڻ آهي انسان جي سوچ ويچار، فڪر، ۽ تجربي ۾ هڪجهڙائي.
هتي سنڌي ۽ انگريزي پهاڪن ۾ هڪجهڙائيءَ جا مثال گهڻو ڪري روچي رام گجومل جي ڪتاب مان چونڊيا ويا آهن. هيءَ ڪتاب ٻن ڀاڱن ۾ ڇپيل آهي، پهرئين ڀاڱي ۾ سنڌي پهاڪن سان گڏ انگريزي هم معنيٰ پهاڪا ڏنل آهن، ٻئين ڀاڱي ۾ سنڌي ٻوليءَ جا خاص چونڊ پهاڪا فقط انگريزي عنوان سان گڏ ڏنل آهن. هن مجموعي ۾ ڪل اٺ سؤ سنڌي پهاڪا گڏ ڪيل آهن.
(1) اُڀ ۾ ٿڪ اڇلائي، سو منهن ۾ پائي.
- Who spits against the wind, spits in his own face.
- Spit not against heaven, it will fall back on the face.
(2) اٽو کاڌو ڪُئي، مار پئي گابي کي.
- The ox ate the corn and they beat the donkey for it.
- One doth the blame, another bears the shame.
(3) اپني گهوٽ ته نشا ٿيويئي.
- Paddle your own canoe.
(4) اڇي پڳ ۾ پسُ، اندر مڙيئي اڳڙيون.
- All is not gold that glitters.
- A clean glove often hides a dirty hand.
- Judge not according to the appearance.
(5) اڌ کي ڇڏي جو سڄيءَ ڏي ڊوڙي، تنهن جو اڌ به وڃي.
- Catch not and the Shadow and loose the substance.
- Quit not certainty, for hope.
- A bird in hand is worth two in the bush.
(6) اُستاد جي مار، ٻار جي سنوار.
- Better the child cry, than the father sigh.
- Spare the road and spoil the child.
(7) اُکِريُن ۾ جي مٿا وجهن، سي مُهِرينَ ڀرِ ڪيئن ڊڄن؟
- Those who play with edge tools, must expect to cut themselves.
- Don’t play with bears if you are afraid of being bitten.
(8) اڳياڙي تڏهن سَرهي، جڏهن پڇاڙي سَرهي.
- All is well that ends well.
- Praise a fair day at night.
(9) اُهو ڪي ڪجي، جو مينهن وسندي ڪم اچي.
- Lay up something against a rainy day.
- Make hay while the sun shines.
- In a fine weather prepare for foul.
(10) ٻه ڀائر ٽيون ليکو.
- Money has no blood relations.
- Make every bargain clear and plain, that none may afterwards complain.
(11) ٻه ته ٻارنهن.
- Union is strength.
- Three helping each other are as good as six.
(12) لَڙن سپاهي، نانءُ سردار جو.
- The blood of the solder makes the glory of the general.
(13) ڀتين کي به ڪن آهن.
- Walls have ears.
(14) تاڙي هڪ هٿي ڪين وڄندي آهي.
- It takes two to make q quarrel.
(15) ترار جو ڦٽ ڇٽي وڃي، زبان جو ڦٽ نه ڇٽي وڻو لهي وڃي، رڻو ڪين لهي.
- The tongue is not steel, but it cuts.
Evil words cut worse than swords.
Slander, whose edge is sharper than the sword.
Whose tongue out venoms all the worms of Nile. (Cymbeline).
(16) پاپ جو گهڙو ڀرجي ڀرجي نيٺ ڦاٽي.
- The mills of God grind slowly, but the grind exceedingly small.
(17) پير عيسيٰ، پير موسيٰ، وڏا پير پئسا.
- Money makes the mare go.
Money is the God of world.
(18) جنهن جو بُڻ بڇڙو، تنهن جو ميوو سٺو نه ٿئي.
- A wild goose never lay a tame egg.
- As the seed, so the sprout.
(19) جهڙو سنگ، تهڙو رنگ.
- Tell me the company you keep and I will tell you who you are.
- Bad company is the devil’s net.
(20) ڪر چڱائي ڄٽ سان، ڦيري هڻي پٽ سان.
- Kindness is lost upon an un grateful man.
- To do good to the ungrateful is to throw rose water into the sea.
- Save the thief from the gallows and he will be the first to cut your throat.
(21) ڏاڍو سو گابو.
- Might is right.
(22) سکڻي ڪني، اڀامي گھڻو.
- Empty vessel thunders much.
(23) رات کي رات چئجي.
- Why call a spade, a spade.
(24) اجل، اَجھل آ.
- Death keeps no calander.
(25) ھمت مردان، مدد خدا.
- God helps those who help themselves.
سنڌي ٻوليءَ جي مشهور عالم مرزا قليچ بيگ ”پهاڪن جي حڪمت“ نالي هڪ ننڍڙو ڪتاب لکيو هو. اهو ”نئين سنڌي لائبريري“ سيريز اندر ڄيٺمل پرسرام ۱۹۲۵ع ۾ حيدرآباد سنڌ مان ڇپائي پڌرو ڪيو. اُن ۾ قليچ بيگ دنيا جي مکيه ٻولين جا چونڊ پهاڪا سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڏنل آهن. اُن ڪتاب ۾ ۶۰۰ کن پهاڪا ڏنل آهن. سنڌي ٻوليءَ ۾ هن قسم جو هيءَ پهريون مجموعو آهي. اِن جي اڀياس مان ظاهر ٿئي ٿو ته ال الڳ مُلڪن جي لهجن ۾ جيڪي پهاڪا آهن، اُنهن ۾ ڪيترين ئي ڳالهين ۾ ويچارن جي هڪجهڙائي آهي. (مرزا قليچ بيگ، پهاڪن جي حڪمت، پبلشر ڄيٺمل پرسرام، نئين سنڌي لائبريري، حيدرآباد، سنڌ، ۱۹۲۵.)