۲.۲ پهاڪن جا اشتقاق:
1. اکر ڌاتو (۱۸۶۶ع): پادري شرٽ جو لکيل.
2. وُتِپتي ڪوش (۱۸۵۵ع): عبدالڪريم سنديلو.
3. تحقيق لغات سنڌي ۱۹۵۷ع): عبدالڪريم سنديلو.
4. جامع سنڌي لغات (پنجن جلدن ۾)، پبلشر سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، سنڌ. هن ۾ ڪجھ لفظن جا اشتقاق آهن.
پهاڪي لفظ جي اشتقاق (ويُتپتي) بابت سڀ يڪراءِ نه آهن. اُنهن جي ويچار ۾ تفاوت آهي. پهاڪي جي ويُتپتي (اشتقاق) بابت جيڪي رايا ڏنا اُهي هن ريت آهن:
۱- عبدالڪريم سنديلي ’تحقيق لغات سنڌيءَ‘ ۾ پهاڪي لفظ جو اشتقاق هن ريت ڏنو آهي: پهاڪو (سنسڪرت = پٽ + ڪو پڇاڙي) نصيحت آميز چوڻي، ضربُ المثِل.
۲- ’جامع لغات سنڌي‘ (جلد ٻيون) جنهن جي ايڊيٽرن ۾ عبدالڪريم سنديلو پڻ شامل آهي، اُنهيءَ ۾ به ’پهاڪو‘ لفظ جو ساڳيو اشتقاق ڏنل آهي.
۳- مرزا قليچ بيگ ’سنڌي لغات قديمي‘ توڙي ’لغات لطيفيءَ‘ ۾ ’پهاڪو‘ لفظ جي هڪ معنيٰ ۾ ’پهاڪو‘ يا ’پَهو‘ لفظ جو مول سنسڪرت ’پَٿَ‘ ۾ ڄاڻايل بلڪُل درست آهي. اِنهيءَ معنيٰ جي لاءِ هُن شاھ جي ڪلام ۾ آيل هيٺين سِٽ جو حوالو ڏنو آهي: ”آتڻُ وِجهي آگ ۾، پُڇندييسِ پوءِ پهاڪو.“
۴- مشهور لسانياتي ماهر ڊاڪٽر ويچار ڏنا آهن: سنڌيءَ ۾ هڪ مصدر آهي ’پهڻُ‘. اُن جون مکيه معنائون آهن، خيال ڪرڻ، فيصلو ڪرڻ، صلاح وٺڻ يا ڏيڻ، سِرجڻ، غور ڪرڻ، جاچڻ- مثال طور:
- تڏهن ويهي ساٿ وارن، پاڻ ۾ پَهِيو پرِياڻا. (مخدوم غلام محمد بگائي)
پتنگن ’پھ‘ ڪيو، مِڙيا مٿي مَچَ. (شاھ عبدالطيف ڀٽائي)
’پھ‘ ڌاتوءَ ۾ ’آڪو‘ پڇاڙي گڏڻ سان لفظ ٺهيو آهي ’پهاڪو‘ اِن ريت فعل- ڌاتو ۾ ’آڪو‘ يا ’ڪو‘ پڇاڙي جوڙڻ سان سنڌيءَ ۾ ٻيا به اِسم ٺاهبا آهن. جيئن ته: ميڙ (ميڙڻ)- ميڙاڪو؛ (چُئڻُ)- چُئاڪو؛ لُڇَڻُ- لُڇڪو؛ چَٻَڻُ- چٻڪو؛ ڇِلڻُ- ڇِلِڪو. اِنهيءَ ڪري ’پهاڪو‘ لفظ جي آخري معنيٰ آهي. ”اُهو نُڪتو يا گفتگو، جنهن ۾ ڪو اُونهو خيال يا ويچار سمايل آهي.“ عام ماڻهن جي روزاني زندگيءَ ۾ اِهو گفتو، صلاح يا هدايت طور ڪتي آڻجي ٿو، جنهن مان ٻين کي اڪثر صحيح واٽ تي ملڻ لاءِ اشارو ملي ٿو.
’پَهَڻَ‘ مصدر مان ٺهيل ٻين ڪِن لفظن يا اصلاحن جا مثال هيٺين ريت آهن: ڍڍ
• پَھُ- پوُرُ خيال، اُنهو ويچار، غور، صلاح، رِٿ، تجويز، منصوبو.
• پھ پارڻُ- خيال ڪرڻ، ارادو ڪرڻ، رِٿ ڪرڻ.
• پھُ پچار- صلاح مصلحت، خيال جو اظهار.
• پھُ پچائڻُ- خيال ڪرڻ، فيصلو ڪرڻ، منصوبو ڪرڻ.
• پھُ ڪرڻُ- ٺهراءُ ڪرڻ.
• پھ پوڻُ- پور پوڻُ، خيال اچڻ.
• پهڪار- صلاحڪار
انهن مثالن مان به اِن ڳالھ جي پٺڀرائي ٿئي ٿي ته پهاڪو اُهو گفتو آهي، جنهن ۾ گنڀير ويچار يا صلاح سمايل آهي.
هاڻي اچو ڏسو ته ’پھ‘ ڌاتوءَ جي تاريخي اوسرِ ڪيئن ٿي آهي. سنسڪرت ۾ هڪ ڌاتو آهي. ’درش‘، جنهن جي گردان ۾ شڪل ٿئي ٿي، ’پَشيه‘ اِن مان سنڌيءَ ۾ ڏِسڻُ، پَسڻُ، فعلن جي اوسر ٿي آهي. ’پَشيه‘ جون سنسڪرت ۾ معنائون آهن: ڏسڻ، نهارڻ، ويچارُ ڪرڻ، غور ڪرڻ، جاچڻ، سمجهڻ، اندر جي آواز سان ڄاڻڻ، فيصلو ڪرڻ.
سنسڪرت جا ڪجھ لفظ جڏهن بدلجي سنڌي روپ اختيار ڪن ٿا، تڏهن اُنهيءَ جي ’ش‘ يا ’ش‘ آواز جي تبديلي ڪڏهن ڪڏهن ’ھ‘ ۾ به ٿي وڃي ٿي. مثال طور:
پشتوُ- پهون (ٻَڪري، رِڍَ، جانور): مَنُشيه- ماڻهو- پاش- ڦاهي.
ساڳيءَ طرح، سنسڪرت ڌاتو ’پشيه‘ بدلجي سنڌيءَ ۾ شڪل ورتي آهي ’پھ‘، ۽ انهيءَ جون ڪيتريون معنائون ساڳيون قائم رهيون آهن.
مراٺيءَ جو فعلُ ’پاهِڻي‘ به سنسڪرت ’پشيه‘ مان نڪتل آهي ۽ اُن جي معنيٰ به ساڳي آهي ’ڏسڻ‘. گجراتيءَ ۾ هڪ مرڪب لفظ آهي: ’پهاڻي پترڪ‘ يعني جاچ رپورٽ. هتي پِڻ ’پهاڻي‘ لفظ جو مول سنسڪرت ’پشيه‘ ڪم ۾ آهي.
’پَهَڻُ‘ فعل جو ارتقا سنسڪرت ڪريا (ڪم) ’پُرُ + اِيڪشن‘ مان به ممڪن آهي، جيڪو پراڪرت ۾ ’پيھ‘ ۽ سنڌيءَ ۾ ’پَھَ‘ شڪل ۾ ملي ٿو ۽ معنائون اٿس: جاچڻ، غُر ڪرڻ، ڌيان سان ڏسڻ، جائزو وٺڻ، ويچار ڪرڻ.
پر + اِيڪشن- پيھَ- پَھ؛ پريڪشڻ پيهَڻَ پَهَڻُ.
سنڌيءَ ۾ ’پهاڪي‘ جي معنيٰ ۾ ڪُجھ ٻيا لفظ به ڪتب ايندا آهن. جيئن ته: ڪَهاوَتَ، ڪَهاتَ يا ڪَهَتَ.
’ڪهاوت‘ لفظ جي ويتپتي (اشتقاق) بابت عالمن جا مختلف رايا آهن، جيڪي هيٺ ڏجن ٿا:
(۱) هنو مان پرساد پودُدار پنهنجي ڪهاوت موضوع تي لکيل هڪ مضمون ۾ ٻڌايو آهي ته ڪهاوت جي لفظ ڪَھَ+ آوَتَ نموني ٺهيو آهي، يعني اُهو سُخن يا گُفتگو جنهن کي عام ماڻهو نسل در نسل چوندا ۽ ٻُڌندا پيا اچن.
(۲) اَچاريه ڪيشَوَ (عالم) پرساد مِشر ’ڪَھَ‘ ڌاتوءَ ۾ عربي پڇاڙي ’آوَت‘ لڳائڻ سان هِن لفظ جي رَچنا سمجهائي آهي: ڪھ+ آوَت = ڪهاوت.
(۳) مشهور لسانياتي ماهر ڊاڪٽر سِڌيشورَ ورما جي راءِ ۾ ’ڪهاوت‘ لفظ جي رچنا هن ريت آهي: ڪهاوت= ڪَھَ + آوَ (جيئن سُجهاوَ)+ اَت.
(۴) ڊاڪٽر واسود شرڻ اگروال پراڪرت ’ڪهاپُ‘ ڌاتوءَ پڇاڙي ۾ ’ت‘ جوڙڻ سان ’ڪهاپَتُ- ڪهاوت‘ لفظ جي رچنا سمجهائي آهي.
(۵) ڊاڪٽر ڀولاناٿ تِواريءَ پنهنجي ’وِرهَدَ‘ هندي لوڪ ڪِتِ ’ڪوش‘ ۾ لکيو آهي ته، هنديءَ جي لهجي ڀوڄپُوري ۾ ڪهاوت کي ’ڪھن اُت‘ به چئبو آهي، جيڪو شايد ڪٿن+ وَتَ سان واسطو رکندڙ آهي. اِنهيءَ آڌار تي مان پهرين ’ڪھ‘ ڌاتوءَ سان ’آوَت‘ پڇاڙِ جوڙي ’ڪهاوت‘ مڃيندو هئس. پر هاڻي مون کي لڳي ٿو ته هنديءَ جو ’ڪھ‘ ڌاتوءَ ۾ هِن کي جوڙڻُ ٺيڪ نه آهي. بنيادي طور هِن لفظ جو واسطو ’ڪٿا‘ (ڪهاڻيءَ) مان ٺهيل ڪنهن لفظ سان ٿيڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته گهڻن ٻولين، ڀاشائن ۾ ’ڪهاوت‘ لاءِ جيڪي لفظ ڪتب اچن ٿا، تِن ۾ بنيادي شڪل ۾ ڪٿا (ڪهاڻِ) يا لگهوُ ڪٿا (ننڍي ڪهاڻيءَ جو تاثر هُجي ٿو. اِنهيءَ لاءِ ’ڪهاوت‘ جو تعلق سنسڪرت جي ڪٿاوَت ’ڪٿا وارتا‘ يا ’ڪٿا ورت‘ سان هئڻ گهرجي.
(۶) پنڊت رامدهن مِشر جي ويچار ۾ ’ڪهاوت‘ جي بنيادي شڪل ’ڪٿاوت‘ آهي. پراڪرت جي اصولن مطابق، ’ٿ‘ جي تبديل ’ھ‘ ۾ ٿيڻ عام آهي. ڪهاوت جو آڌر اڪثر ڪي آکاڻيون وغيره ٿينديون آهن. ڪهاوتون پڻ ڪٿائن وانگر عوام ۾ مشهور ٿي وڃن ٿيون. اِن ڪري انهيءَ لفظ جو بنياد اشتقاق ’ڪٿا‘ ۾ هئڻ گهرجي.
(۷) پلاٽس نالي عالم به ’ڪهاوت‘ لفظ جو اشتقاق سنسڪرت جي ’ڪٿاوَت‘ مان ٻڌايو آهي. يعني ڪهاوت اُن کي چئجي ٿو، جنهن جي بنياد ۾ ڪا ڪٿا هجي.
(۸) ٽرنر جي راءِ موجب هن لفظ جو بنياد ممڪن آهي ته ’ڪٿا وارتا‘ هجي. هاڻي اِنهيءَ جي معنيٰ ۾ اصل لفظن جي معنيٰ کان تبديلي اچي ويئي آهي.
(۹) مشهور عالم مُني چِن وجيه ۽ مهاپنٺِت راهُل سڪرتياين به ’ڪٿا وارتا‘ کي ئي ڪهاوت جي بنيادي شڪل ۾ مڃين ٿا.
(۱۰) ڪهاوت ۾ ’وت‘ اصل ۾ ’بات‘ جي بگڙيل شڪل آهي.
اِن ڪري اِنهيءَ جو مطلب آهي ’ڪهي هوئي بات‘ يعني چيل ڳالھ. گوسوامي تُلسيداس اِن معنيٰ ۾ ’بَتڪَهي‘ لفظ جو استعمال ڪيو آهي. ڏسو: ڪرت بَتَڪهي اَنُجَ سَن، مَن سِيهَ روپ لُڀان، مُک سَروج مڪرند ڇَوي، ڪَرتَ مَڌُپَ اِوَ پان. راجسٿانيءَ ۾ به ’ڪَهبَتَ‘ لفظ ’ڪهاوت‘ جي معنيٰ ۾ ملي ٿو.
(۱۱) مولانا ابوالڪلام آزاد ڪهاوت کي ڪَھَ+ باتَ مان ڪڍڻ کي قبول نه ٿو ڪري. سندس ويچار ۾ ڪهاوت جي ’وَت‘ يا ’بَت‘ جي معنيٰ ’بات‘ نه آهي. مولانا جي ويچار ۾ جيئن ’ڪهنا‘ (فعل) مان ’ڪهاني‘ لفظ ٺهيو آهي، جيڪي ڪٿا، آکاڻيءَ جي مطلب ۾ مُروج ٿي ويو آهي، تيئن ڪهاوت جو بنيادُ پڻ ’ڪهنا‘ فعل آهي؛ پر اِهو لفظ پهاڪي يا چوڻيءَ جي مطلب ۾ زماني کان وٺي واهپي ۾ هلندو پيو اچي.
(۱۲) ڪهاوت لفظ جي بنياد لسانيات جي علم جي مشهور عالم ڊاڪٽر سُنيتي ڪمار چيئٽرجيءَ جو رايو آهي:
“The origin of word Kahawat would appear to be old Indo Aryan + Early M.I.A causative or denominative affix (satr)- ant Kathapayanta Kadhavayanta Kahawarta Kahawat.”
مٿي ڏنل عالمن جا رايا ’ڪهاوت‘ لفظ جي اشتقاق بابت مختلف ويچار پيش ڪن ٿا، پر ائين نه ٿا چئي سگهون ته ’ڪهاوت‘ جي اشتقاق بابت رايا پورا ٿيا. اسان ڏٺوسين ته ڪجھ عالمن هن لفظ ۾ عربي- فارسيءَ جي پڇاڙين جي مدد ورتي آهي ته ٻئي پاسي هن کي هندي- سنسڪرت جي پڇاڙين مان نڪتل ڄاڻايو آهي. سچُ آهي ته ڪهاوت لفظ جي اشتقاق بابت پختائيءَ سان ڪُجھ چوڻ سولو نه آهي. پر تڏهن به نتيجي ۾ چئي سگهون ٿا ته ’ڪٿا وارتا‘ جو پراڪرت روپ آهي. ’ڪهاوتا‘ جڪيو آوازن جي تبديلي توڙي معنيٰ جي لحاظ کان ڪهاوت لفظ جو گهڻو ويجهو آهي. ٻئي طرف ڏسجي ته جيڪي عالم هن لفظ جي رچنا ۾ عربي ’آوت‘ پڇاڙي ڄاڻائين ٿا، اُها به ناممڪن نه آهي. لِکاوٽ، سَجاوٽ، بناوٽ وغيره لفظن جي طرز تي ’ڪهاوٽ‘ ۽ پوءِ ’ڪهاوت‘ لفظ جو ارتقا آسانيءَ سان ٿي سگهي ٿو. ’ڪهاوت‘ ۽ ’ڪهت‘ لفظ ’ڪهاوت‘ جي بگڙيل لفظ ۽ ننڍا روپ ئي آهن.
سنڌيءَ ۾ پهاڪي لاءِ ٻيو لفظ ’چوڻي‘ به عام جام ٻوليءَ ۾ ڪتب ايندو آهي. اِهو ’چوڻ‘ فعل مان ٺهيل اسم ذات لفظ آهي، مطلب ته چيل گفتگو يا ڳالھ. اِن لاءِ هنديءَ ۾ ’اُڪِت‘ ۽ انگريزيءَ ۾ ’Saying‘ مترادف لفظ آهن.