۴.۱ ٻوليءَ جو سرشتي ۾ پهاڪا:
“A language is a system of arbitrary vocal symbols by means of which a social group cooperates.” (Bernard Bloch & George L. In italics 13, Munshiram Manohrlal, New Delhi, Indian Edition, 1972.)
يعني، ٻولي عام ماڻهن جي وهنوار تي ٻڌل ۽ اُچاريل آوازي علامتن جو هڪ اهڙو سرشتو آهي، جنهن جي ذريعي ڪنهن لساني سماج ٻولي ڳالهائيندڙ سماج جا ماڻهو پاڻ ۾ وهنوار ڪن ٿا.
هر هڪ ٻوليءَ جي بيهڪ ۾ مقرر سرشتو هوندو آهي. اُن جا ٻه طرف يا پاسا (aspects) آهن:
• اظهار وارو طرف (Expressional aspects)
• معنيٰ وارو طرف (Semantic aspects)
اسين آوازن جا اُچار ڪري پنهنجن ويچارن ۽ خواهشن جو اظهار ڪريون ٿا. اِهي آواز فقط علامتون يا نشانيون (Symbols) آهن، جن جي ذريعي معنيٰ جو اظهار ڪجي ٿو. ٻوليءَ جي سرشتي ۾ ڪتب ايندڙن آوازن جو تعداد تمام گهڻو محدود هوندو آهي، پر اُنهن آوازن مان جيڪي لفظ (Words)، لفظي ميڙ (Phrases)، اڻ پورا جملا (Clauses) ۽ جملا (Sentences) ٺهن ٿا، اُنهن جي ذريعي اسين بيشمار (Unlimited) ويچارن ۽ احساسن جو اظهار ڪري سگهون ٿا. ٻوليءَ جي اظهار واري طرف جي ڄان اسان کي اُنهيءَ جي آوازن جي سائنس ۽ ويا ڪرڻ مان پوندي آهي.
ڪو به شخص جڏهن ٻوليءَ ذريعي پنهنجا ويچار ظاهر ڪري ٿو، تڏهن هو سُڀاويڪ نموني پنهنجيءَ مرضيءَ موجب لفظن جي چونڊ ڪري ٿو. هُن تي استعمال وقت هو، اُنهيءَ ٻوليءَ جي وياڪرڻي (گرامر) سرشتي جي ڀڃڪڙي نه ڪري. جيڪڏهن هُن ائين ڪيو ته ٻُڌندڙ مٿس ٺٺولي ڪندا يا کلندا ته کيس دُرست طريقي سان ڳالهائڻ نه ٿو اچي يا محسوس ڪندا ته هو غلطيون ٿو ڪري. مثال طور جيڪڏهن ڪنهن جي خواهش آهي ته هوُ سنڌ گهمڻ وڃي، ته هُن کي هو جدا جدا طريقن سان ظاهر ڪري سگهجي ٿو. جيئن ته:
• مان سنڌ وڃڻ چاهيان ٿو.
• منهنجي مرضي آهي ته مان سنڌ گهمڻ وڃان.
• منهنجي ڏاڍي خواهش آهي ته هڪ دفعو سنڌ گهمي اچان.
• سنڌ گهمڻ جو موقعو مليم ته ڏاڍو سٺو.
• مان هڪ دفوع سنڌ ضرور ويندس.
اهي سڀيئي جمالا وياڪرڻ موجب دُرست آهن ۽ ڳالهائيندڙن جي دل جي تمنا کي ظاهر ڪن ٿا. لسانيات جي ماهرن اهڙن جملن کي ”آزاد استعمال“ (Free Expressions) چيو آهي، ڇاڪاڻ ته اِنهن ۾ ڳالهائيندڙ کي آزادي آهي ته هو پنهنجي خواهش کي ظاهر ڪرڻ لاءِ مرضيءَ مطابق لفظن جي چونڊ ڪري، اُنهن کي جدا جدا جملن ۾ ڪتب آڻي سگهي ٿو.
اهڙن آزاد استعمال وارن جملن جي ڀيٽ ۾ ٻوليءَ ۾ اسان کي ٻيا گهڻيئي استعمال انهيءَ قسم جا ملن ٿا، جن جي لساني بيهڪ يا ٻوليءَ جي ساخت مقرر ٿي ويئي آهي. مطلب ته اُهي استعمال اُن ٻوليءَ ۾ نسل درنسل ڪنهن گهربل خواهش يا ويچار کي ظاهر ڪرڻ لاءِ ’رروڙھ‘ (رواج موجب مقرر شڪل اختيار ڪيل) ٿي ويا آهن. اُنهن ۾ لفطن جي چونڊ ڪرڻ يا جملي ۾ انهن کي مرضيءَ مطابق استعمال ڪرڻ جي اجازت ڳالهائيندڙ کي نه آهي. اِن قسم جي استعمالن کي ٻوليءَ جي ماهرن سُوتر پرويوگ (قاعدي موجب مقرر ٿيل استعمال) يا Formulary usages or fossilized usages سڏيو آهي. جيئن ته:
• انڌن ۾ ڪاڻو راجا
• سيرو کاڌو، پاتل ڦاٽي.
• ڪم لٿو، ڊکڻُ وسريو.
اِهي سنڌيءَ ۾ سُوتر پريوگن (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) جا مثال آهن. گهربل مطلب کي ظاهر ڪرڻ لاءِ هرڪو انهن کي اِن مقرر شڪل ۾ استعمال ڪندو آهي. مثال طور ”انڌن ۾ ڪاڻو راج“ جو مطلب، اڻ ڄاڻ ماڻهن ۾ ٿوري ڄاڻ رکندر شخص به هوشيار ليکبو آهي. اِن خيال کي ظاهر ڪرڻ لاءِ جڏهن اسين اِهو استعمال ڪريون ٿا، تڏهن اُهي ئي ساڳيا لفظ ڪتب آڻبا. اسين جيڪڏهن اُن جي شڪل ۾ هيٺين طرح تبديل ڪنداسين ته پوءِ اُن کي سُوتر پريوگ (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) نه چئبو. ٻُڌندڙ سمجهي ويندا ته ڳالهائيندڙ کي ٻوليءَ جي پُوري ڄاڻ نه آهي.
• انڌن ۾ ڪاڻو راجا.
• انڌين ۾ هڪ- اکيو بادشاھ.
• نابين ۾ نور وارو شيطان
• انڌن ۾ ڪاڻو راءُ
اِنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ فقط پهريون سُوتر پريوگ (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) آهي. پر باقي ٽيئي سٽون اِن شڪل ۾ تسليم ٿيل نه آهن، چاهي اُنهن مان ساڳي ئي معنيٰ ظاهر ٿي رهي آهي. ساڳيءَ طرح ’سِيرو کاڌو، پاتل ڦاٽي‘ کي اسين بدلائي هن ريت استعمال نه ڪري سگهنداسي:
• سيرو کائي پاتل ڦٽي ڪيائين.
• حلوو کائي پاتل ڦاڙيائين.
انهي طرح ’ڪم لٿو، ڊکن وسريو‘ ۾ ’ڊکڻ‘ جي بدران ’واڍو’، ’کاتي‘ يا ’تر کان‘ لفظ ڪتب نه آڻي سگهبا. چاهي گهربل مطلب ۾ ڪو به فرق نه ٿو اچي.
اندرا پنهنجين ساهڙين کان اِها ڳالھ ٻُڌي پاڻي پاڻي ٿي ويئي. هن جملي ۾ ’پاڻي پاڻي ٿي وڃڻ‘ هڪ سوتر پريوگ (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال‘ آهي. ان ۾ ’پاڻي‘ لفظ جا هم معنيٰ ٻيا لفظ وجهي جيڪڏهن چئون ’نير ٿي ويئي‘ يا ’آب آب ٿي ويئي‘ ته اِهي سنڌي ٻوليءَ جي رواج موجب درست نه چئبا، نه ڪو اُنهن مان گهربل مطلب نڪرندو.
ساڳي طرح ”هوُءَ گونگي گانءِ آهي.“ يعني ٿڌي مزاج خاموش رويي/ طبيعت واري آهي. اِتي جيڪڏهن اسين هم معنيٰ لفظ وجهي چئون: ”هوءَ گونگي ڍڳي/ ڳئون/ گابي آهي“ ته اُن مان گهربل معنيٰ ڪا نه ملندي ۽ اِهو جملو ٻوليءَ جي رواج موجب ليکبو.
۴.۱.۲ سُوتر پرويگون (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) جا قسم:
لساني بيهڪ يا ٻوليءَ جي ساخت ۽ معنيٰ جي لحاظ کان سُوتر پريوگ (قاعدي موجب مقرر ڪيل استعمال) چن قسمن جا آهن، جيڪي اڳتي ڏنل چارٽ ۾ ڏياريا ويا آهن: