۴.۲.۱ پهاڪن ۾ لفظن تي ترتيب:
(الف) وياڪرڻي ترتيب.
(ب) اَوِياڪرڻي ترتيب.
(الف) وياڪرڻي ترتيب:
سنڌي وياڪرڻ جي اصولن موجب عام طور جملي ۾ لفطن جي ترتيب ۾ پهرين ڪرتا (فعل)، اُن کان پوءِ ڪرم (مفعول) ۽ آخر ۾ ڪِريا (فعل) جو استعمال ٿيندو آهي. جيئن ته ”موهن ڪتاب پڙهي ٿو“ جملي ۾ ’موهن‘ ڪرتا (فاعل) آهي، ’ڪتاب‘ ڪرم (مفعول) آهي ۽ ’پڙهي ٿو‘ ڪِريا (فعل) آهي. ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته پهرين اديشيه (مالڪ) ۽ اُن کانپوءِ وڌييه (فرمانبردار) هوندو آهي. سِنڌي پهاڪن ۾ اِن وياڪرڻي اصول موجب لفظن جو استعمال تمام گهٽ نظر اچي ٿو. اُن جو مکيه ڪارڻ اهو آهي ته پهاڪا ٻول چار جي ٻوليءَ ۾ روزناي زندگيءَ جي گفتگوءَ مان پيدا ٿيا آهن. ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ لکيل وياڪرڻي ٻوليءَ جو استعمال گهٽ هوندو آهي. ڳالهائيندڙن جنهن ڳالھ تي وڌيڪ زور ڏيڻ چاهيندو آهي، اُنهيءَ کي ظاهر ڪندڙ لفطن کي جملي ۾ مکيه جڳھ ڏيندو آهي. ٻيو ته سنڌيءَ ۾ جملي ۾ لفظن جي جڳھ کي گهڻي اهميت نه آهي. لفظ چاهي جملي ۾ اڳيان پٺيان يا وچ ۾ استعمال ٿين، اِن هوندي به اُهي ورهايل ۽ ٻين ورهايل معنيٰ ذريعي جدا ۽ ٻين جُدا ٿيل معنائن ذريعي گهربل معنيٰ کي ظاهر ڪرڻ جي طاقت رکن ٿا.
وياڪرڻي ترتيب وارن ڪن پهاڪن جا مثال هن ريت آهن:
- ابو گُسي، ڌيءَ وَسي.
- (ڏيتي ليتي ڪري، پيءُ جي هڙ گسي ٿي ۽ ڌيءَ جو ساهرو گهر وسي ٿو). ابو گُسي، ڌيءَ وَسي.
- اڄ جو ڪم سڀان تي نه وجهجي.
(جيڪو ڪم اڄ ڪرڻو آهي، اُهو سُستي ڪري سڀاڻي ڪرڻ لاءِ نه روڪي رکجي).
- اکر نه کَٽي، مَڪرُ کُٽي.
(اڄ جي زماني ۾ علم وارو، لکيل پڙهيل ماڻهو نه ٿو کَٽي کائي، پر جيڪو مڪار يا حرفتي آهي، اُهو ڪامياب ٿئي ٿو).
- پاڙو اَبو امان آهي.
(پاڙي وارن کي پنهنجي ماءُ پيءُ وانگر يعني وڏن مائٽن جهڙي عزت ڏجي).
- پنجئي آڱريون برابر نه آهن.
(مطلب ته سڀ ماڻهو هڪجهڙا نه آهن).
- سکڻي ڪُني گهڻو اُڀامي.
(ڪُنيءَ ۾ جيڪڏهن چانور گهٽ هوندا ته رڌڻ وقت اُن ۾ پاڻي گهڻو اڀامندو).
- ڪوري کڏ کڻي، پر پاڻ اُن ۾ پوي.
(ڪوري ڪپڙي آڻڻ وقت جتي آڏاڻو رکندو آهي، اُتي آڏاڻي هيٺان کڏ کوٽيندو آهي، جيئن پيرن سان آڏاڻو سولائيءَ سان هلي سگهي ۽ پير پٽ سان نه لڳن. مطلب ته جيڪو ٻئي کي نقصان پچائڻ چاهي ٿو، سو پهرين پاڻ خطا کائي ٿو).
- هٺُ مارائيندو آهي.
(هٺُ ڪبو ته سزا ڀوڳڻي پوندي).
(ب) وياڪرڻي ترتيب:
سنڌيءَ ۾ گهڻا پهاڪا اُهي آهن، جن ۾ لفظن جي ترتيب وياڪرڻ جي اصولن موجب نه هوندي آهي. اُن ۾ لفظن جو استعمال جملي ۾ پنهنجي مقرر جڳھ جي اڳيان يا پُٺيان هوندو آهي. اِن جا مکيه ٻه ڪارڻ آهن:
(۱) ڪنهن لفظ تي وڌيڪ زور ڏيڻ.
(۲) تُڪ ملائڻ ۽ لئه پيدا ڪرڻ لاءِ لفظن جي ترتيب بدلائڻ اِنهن جا ڪجھ مثال هن ريت آهن:
(۱) ڪنهن لفظ تي وڌيڪ زور ڏيڻ:
- آهي ته عيد نه ته روزو.
(پئسو يا شيءِ اٿس ته ائين ٿو اُڏائي، ڄڻ ته عيد ٿو ملهائي، ۽ جي پئسو نه اٿس، ته بُکون ٿو ڪڍي. هتي ’هئڻ‘ جي ڳالھ تي زور ڏيڻ لاءِ ’آهي‘ فعل کي پهاڪي جي شروع ۾ رکيو ويو آهي.)
- آيا مير، ڀڳا پير.
(ڏاڍا مڙس آيا ته هيڻا يا ڪمزور ڀڄي ويا. هتي ’اچڻ‘ ۽ ’ڀڄڻ’ جي فعل تي زور ڏيڻ لاءِ فعلن کي فاعلن کان اڳ استعمال ڪيو ويو آهي.)
- اڻ گهُريو ماءُ به پُٽ کي نه ڌارائي.
(هتي ’گهُرڻ‘ ۽ ’نه گهُرڻ‘ جي ڳالھ تي زور ڏيڻ لاءِ ’اَڻ گهُريو‘ لفظ کي پهاڪي جي شروع ۽ تيستائين نه ڌارائيندي آهي، جيستائين هوُ روئي پنهنجي بُک جو اظهار نه ڪندو آهي.)
- جهڙو لڳي واءُ، تهڙي ڏجي پُٺ.
(هتي فعل تي زور ڏيڻ لاءِ اُن کي مفعول جي اڳيان رکيو ويو آهي.)
(۲) تُڪ ملائڻ ۽ لئه پيدا ڪرڻ لاءِ لفظن جي ترتيب بدلائڻ:
- اوٽ پڙي موٽ ۾، ڪنوار پڙي گهوٽ ۾.
(ڪجھ ڏبو ته اُن جي موٽ ۾، ڪجھ ملندو به اهو ’موٽ ۾‘ ۽ ’گهوٽ ۾‘ جي تُڪ ملائڻ لاءِ فعل ’پڙي‘ کي پهرين ڪتب آندو ويو آهي.)
- مينهن وسي ٻه پهر، ڇنو وسي ڇھ پهر.
(برسات وسي بند ٿي ويئي، پر ڀونگيءَ جي ڇِت اڃا تائين ٽمي. معاملو ختم ٿيڻ کا پوءِ به جيڪو اُن جو ذڪر ڪري، تڏهن ائين چئبو آهي. هن پهاڪي ۾ ’پهر‘ جي تُڪ ملائڻ لاءِ فعل کي اُن کا اڳ ڪتب آندو ويو آهي.)