۵.۵ سماجي سرشتي ۽ حالتن متعلق پهاڪا:
سنڌي پهاڪن ۾ سماج جو چِٽُ:
پهاڪو سماج جو آئينو آهي، ڇو ته سماج ۾ جيڪو ڪجھ ڪوڙ سچ قبول پوي ٿو. سو ئي پهاڪو جي شڪل ۾ عام ٿئي ٿو. جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن به ملڪ، صوبي ڳوٺ جي سماجي زندگيءَ بابت ڪجھ ڄاڻڻ چاهي ٿو ته اُن گهربلا ايراضيءَ جي پهاڪن جو اڀياس ڪرڻ تمام ضروري آهي. گهُربل ايراضيءَ ۾ ڪهڙين ذاتين جا ماڻهو رهن ٿا؟ هُتي ڌنڌا ڪهڙا ٿين ٿا ۽ اُنهن مان ڪهڙا ڌنڌا سُٺا ۽ ڪهڙا گهٽ معيار وارا ليکبا آهن؟ ماڻهن جي مالي حالت ڪهڙا آهي؟ اُنهن جا ويچار ڪهڙا آهن؟ انهيءَ ايراضيءَ جو سماجي سرشتو ڪهڙو آهي؟ پيءُ، ماءُ، ڀاءُ، ڀيڻ ۽ مٽن مائٽن جو ڪهڙو درجو آهي؟ زالن جي سماج ۾ ڪيتري عزت ڪئي وڃي ٿي ۽ سماج ۾ زال ۽ مرد جو رشتو ڪيتري قدر محبت ڀريو آهي؟ اُنهن جا اصول ڪيتري معيار وارا آهن؟ اِنهن سڀني بابت ڄاڻ جيتري اسان کي پهاڪن معرف حاصل ٿئي ٿي. ايتري ٻئي ڪنهن ذريعي مان حاصل نٿي ٿئي.
اِهو سچ آهي ته اخلاقيات جي بناوت ملڪ جي وقت، هلندر ماحول، تعليم، ابن ڏاڏن جو اخلاق ۽ وهنوار تي ئي دارومدار رکندي آهي. انهن اثرن جي مدد سان ئي اسان کي سماجي حالت جي پروڙ پوي ٿي.
سنڌ جو سماجي ۽ ثقافتي چِٽُ پسڻ لاءِ پهاڪن کي مختلف حصن ۾ ورهائي انهن جو ڇيد هن ريت پيس ڪجي ٿو:
(1) ڌرم موجب ذاتين تي ٻڌل پهاڪا:
مذهب جي آڌار تي ڀارت جي سماج کي مکيه طور سان ڇهن، گروهن ۾ ورهائي سگهجي ٿو، جيڪي آهن: هندو، مسلمان، سک، عيسائي، ٻوڌي ۽ جين. هندو ۽ مسلمانن ۾ ٻيو ننڍيون ۽ وڏيون ذاتيون به گهڻي ئي آهن. سنڌيءَ ۾ هندن ۽ مسلمانن سان واسطو رکندڙ پهاڪن جو وڏو تعداد ملي ٿو، پر سکن، عيسائين ۽ ٻين مذهبن تي سنڌيءَ پهاڪا نه جي برابر آهن. مذهب جي آڌار تي سنڌيءَ ڪجھ پهاڪا ملن ٿا، جيڪي هن ريت آهن:
هندو:
هتي هندو ڌرم يا مذهب سان اسان جو مطلب آهي ته سناتن ويدڪ ڌرم، جيڪو ويد، پُراڻ ۽ منوُ سمرتي وغيره گرنٿن (مذهبي ڪتابن) تي بيٺل آهي ۽ هن جي اندر سڀ ننڍا وڏا پنٿِ يا فرقا به شامل آهن.
- هندُو آهن هُوند تي.
يعني هندُو گهڻو ڪري سُکيا ۽ ستابا آهن.
- هندُو هندوءَ جو سالو، هندُو هندوءَ جو ڀيڻيو.
مطلب ته هندو گهڻي ڪري پنهنجي ڌرم (مذهب) ۽ ذات ۾ ئي شاديون ڪرڻ پسند ڪن ٿا.
- هندو گانءِ، مسلمان سوئر.
هندو ڳئون کي ماءُ ڪري ڀوڄندا آهن ۽ اُن جو گوشت کائڻ وڏو گناھ سمجهندا آهن. ساڳيءَ طرح مسلمان سوئر کي ناپاڪ جانور مڃي اُن جو گوشت کائڻ حرام سمجهندا آهن.
- واڻيو اڏي کُڏُ مٿان کُڏُ.، ڄٽ اڏي ... مٿان ...
مطلب ته هندُ خاص ڪري واڻئي کي جيڪڏهن پيسو ٿيندو آهي ته هو پنهنجي جاءِ ۾ پيسو لڳائي اُن کي وڏو ڪندو آهي. پر جڏهن مسلمان کي پيسو وڌيڪ هوندو آهي ته هو گهڻيون شاديون ڪندو آهي.
- هندو ۽ مسلمان، ٻئي پوٽا هڪ ڏاڏي جا.
ڀارت ۾ گهڻا مسلمان، هندن مان ڌرم بدلائي پوءِ پوءِ مسلمان ٿيا هئا، اِن ڪري ٻنهي جا اصل نسل قديم زماني ۾ گهڻو ڪري هڪ ئي هئا.
مسلمان:
اسلام جي پوئلڳن کي مسلمان چيو ويو آهي. سنڌ صوبي ۾ اُنهن جو تعداد تمام گهڻو آهي. مسلمانن ۾ اُنهن جيان وڏي ۽ پيچيدو ذات پاڪ جو سرشتو ڪونهي، پر تڏهن به پيغمبر سان رشتي ۽ پاڪيزگيءَ جي آڌار تي ڪي گروھ بڻجي ويا آهن. اُنهن ۾ سيد پاڻ کي محمد صلي الله وسلم جي نسل مان مڃيندا آهن. ان ڪري اُهي پاڻ کي مسلمانن ۾ اعليٰ ۽ معتبر سمجهن ٿا.
مسلمانن کي پڻ سماجي سطع تي هيٺين گروهن ۾ ونڊي سگهجي ٿو: شيخ، سيد، مُغل، پٺاڻ ۽ ٻيا پيشيور ماڻهو (ڪوري، حجام، درذي وغيره). مسلمان ۾ ذات جو سرشتو لچڪڻو آهي. انهيءَ ڪري گهٽ ذات جو مسلمان پڻ مالي حالت ۽ سُٺن ڪمن جي بدولت اوچي درجي کي حاصل ڪري سگهندو آهي. مسلمان چاهي ڪهڙي به درجي جو ڇو نه هجي، پر سنڌ جا هندو مسلمان کي “ڄٽُ” چوندا هئا، جنهن جي معنيٰ آهي اڻپڙهيل ۽ بيوقوف. ۱۹۴۷ع ۾ هندستان جي ورهاڱي وقت سنڌ ۾ ۲۵ سيڪڙو هندو ۽ ۷۵ سيڪڙو مسلمان ۽ ٻين مذهب جا مڃيندڙ هئا. سنڌ ۾ مسلمانن جي گهڻي تعداد سبب هتي جي رهڻي ڪرڻي، پوشاڪ، کاڌي پيتي وغيره تي انهن جو عڪس هيٺين پهاڪن ۾ نظر اچي ٿو:
مسلمانن ۾ شاديون پنهنجن مائٽن ۽ ويجهن عزيزن ۾ ٿينديون آهن. انهن ۾ اِهو رواج آهي ته پنهنجي ڌيءَ جي شادي هو پنهنجن ئي مٽن مائٽن ۾ ڪندا آهن. ٻين ذاتين ۾ شادي ڪرڻ جو رواج مسلمانن ۾ گهڻو ڪري ڪونهي. راجسٿاني ٻوليءَ ۾ انهيءَ رواج طرف اشارو ڪندي هيءُ پهاڪو ملي ٿو “گهر ڄائي نئِه پَر گهر ڪيوُن جاڻ دئي؟ ڪا ڪئي جائي، پَر گهر جايه تو دوزخ پايهَ.”
- اڌ اڱڻ ۾ ساهُرا ته اڱڻ ۾ پيڪا.
مطلب ته ويجهن مائٽن ۾ شادي هئڻ ڪري ڌيءَ جا ساهُرا ۽ پيڪا مائٽ هڪ ئي گهر ۾ آهن.
- ميان جي ڊوڙ مسيت تائين؟
(مطلب ته گهٽ پهچ وارو ماڻهو آهي؟)
- اُهائي شاديءَ واري ٽنگ مٿان.
(يعني پنهنجي ڳالھ کي ڪنهن به قيمت تي مٿي رکڻ.)
- خانَ جي خاني، مانيءَ ۾ معلوم ٿئي.
- ميان مُٺ جيڏو، ڏاڙهي هٿ جيڏي؟ ورجيس.
- ميان جي مَڏي، ٻه ڏندڻ ٽين تڏي.
- چانڊيا چور، شابِراڻي شاهد.
- ميمڻ وڃي مڪي، ته به سندس وٽ کوٽا.
ڄَٽ:
- چٽهو نه وِسهو، وِسهو ته مُسهو.
- ڄٽ جي ڄمار، اَڍائي کٿا.
- ڄٽ جي دمڙي ڇِني چمڙي، واڻئي جو سؤ ڪونهي ڀؤ.
- ڄٽَ بُکيو موري کائي، موري بک گهڻيڙي لائي.
- ڄٽَ ملوڪ ته به گلمِ جو زيانُ
- ڄٺ کي ٽِڪِرِ ۾ ٽانڊو.
- ڄٽُ ۽ ڦُٽُ ٻئي ٻڌا ڀلا.
- ڪِر ڀلائي ڄَٽَ سان، ڦيري هڻيئي پَٽِ سان.
قاضي:
مسلمان جج يعني فيصلو ڪندڙ کي قاضي چوندا آهن:
- قاضي رشوت تي راضي.
- قاضي ڄاڻي، قيامت ڄاڻي.
- قاضيءَ گڏھ هارايو پوَن تان؟
ملو:
- نئون زور سان ٻانگ ڏيندو آهي.
- مُلي جي جنگ مسيت سان؟
- مُلو چور، ٻانگو شاهد.
- مُلو مئو، مهابو ويو.
- مُلو، مجاورُ، ڪانءُ، ٽنهين اکِ هِڪڙي.
(ملو پيو واجهائيندو ته ڪو ماڻهو مري ته کيس ڪجھ ملي، ساڳيءَ طرح ڪانءُ ۽ مجاور به ٻئي جو مال پيو تڪيندو آهي.)
پير:
- پير ڀلو يا ويساھُ ڀلو؟
مطلب ته وڏي ڳالھ آهي ويساھ. يعني وشواس جي، پوءِ پير کڻي ڪهڙو به هجي. هڪ دفعي ڪنهن ماڻهو رستي جي ڀرسان پنهنجي پياري ڪُتي جي قبر ٺاهي. اڻ واقف لنگهندڙ اُن کي ڪنهن اوليا جي قبر سمجهي اُتي پَڙ يعني چادر وجهندا ويندا هئا، پر جن کي خبر هئي سي ته کِلندا هئا. اِن ڪري چوندا آهن ته پير وڏو يا ويساڳ وڏو؟
- پير کي ڪم ٺڪاءُ سان.
- پير کي کڻن مجاور.
- پيرن جو پٽيل ۽ مائٽن جو ڌڪيل،
- ڪڏهن به نه ٿانءُ پائي.
- پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پير پئسا.
-
ذات پات جي سرشتي موجب مختلف ذاتين تي ٻڌل پهاڪا:
هتان جي سماج جي برپا ٿيڻ ۽ اُن جي اوسر ۾ ورڻ ويوَ سٿا يعني چئن ورڻن جي سڀ کان گهڻي اهميت رهي آهي. ڀارت جي رگ ويد واري وقت جي آخرين دؤر کان ورڻ ويوسٿا (ذات پات جو قانون) جو رواج هلندو پيو اچي. هر هڪ صوبي جي سماج زندگيءَ تي ذات پات جي سرشتي جي گهر ڇاپ ملي ٿي ۽ ڪا به ايراضي اهڙي حالت کان آزاد ڪانهي. ويدن جي دؤر کان ئي ذات پات جي سرشتي مطابق مکيه طور سان چار ذاتيون ٺاهيون ويون آهن: برهمڻ، کشتري، وئش ۽ شوُدر. انهن کان پوءِ هر هڪ ايراضيءَ ۾ مکيه ذاتين ۾ الڳ الڳ انيڪ اُنهن جون شاخون يا ننڍيون ٿيون. جيتوڻيڪ ڀارت جي سڀني ڳوٺن ۽ تعلق ۾ انيڪ ذاتين جا ماڻهو گڏجي رهن ٿا، پر هر هڪ جي رهڻي ڪرڻي ۽ روزاني زندگيءَ ۾ گهڻو تفاوت ملي ٿو. اُنهيءَ تفاوت جي بنياد تي الڳ الڳ ذاتين جي خوبين حالتن ۽ ڪمزورين جي ڄاڻ. اسان کي پهاڪن ۾ ملي ٿو. جيئن ته گهڻن ئي راجسٿاني پهاڪن ۾ هڪ ئي هنڌ الڳ الڳ ذاتين جو تقابلي تفصيل به ملي ٿو. ساڳيءَ طرح سنڌيءَ ۾ به هڪ ئي پهاڪي ۾ هندو، مسلمان يا ٻيون ذاتيون به شامل ڪيون ويون آهن. مثال طور:
پهاڪن جي مدد سان سنڌ ۾ ذاتين جي وهنوار، رهڻي ڪهڻي ۽ اُنهن جي زندگيءَ جي جهلڪ هتي ڏجي ٿي:
برهمڻ:
آڳاٽي وقت کان ڀارت جي سماجي سرشتي ۾ برهمڻ جي ذات سڀني ذاتين ۾ اُوچي مڃي ويئي آهي، پر وقت گذرندي جيئن تيئن سماج جي سوچ ويچار، وهنوار ۽ رهڻي ڪرڻيءَ ۾ ڦيرو ايندو ويو، تيئن ذات بابت ويساھ ۽ مڃتائن ۾ به تبديلي ايندي ويئي. جهوني دؤر ۾ جيڪي مڃتا ۽ عزت برهمڻ کي حاصل هئي سان اڄ ڪانهي. اڄ ڪلھ جي زماني ۾ سچو مانُ سمانُ ته هڪ طرف رهيو، پر برهمڻ تي طنز جا تير اُڇليا ويندا آهن. سنڌ جي سرحدن سان لڳل راجسٿان جي صوبي ۾ برهمڻ واسطي هڪ پهاڪو ملي ٿو، ان ۾ چيل آهي ته برهمڻن کي سٺ ورهين تائين عقل ڪو نه هوندو آهي ۽ تنهن کان پوءِ هُو مري ويندو آهي. (ڊاڪٽر سهل، راجسٿاني ڪهاوتين، صفحو ۱۳۵.)
سنڌيءَ ۾ براهمڻ تي ڪجھ پهاڪا ملن ٿا، جيڪي هن ريت آهن:
مطلب ته اهي سڀ چنچل (لڏندا) آهن.
راجسٿاني ٻوليءَ ۾ ساڳيو مطلب ڏيکاريندڙ هيءُ پهاڪو ملي ٿو:
ڀيٽيو: “برهمڻ ھَه ڀوجن پريهَ”. (سنسڪرت)
- ٻانڀڻ چاڙهيو ڪُنو، ڪانوُن ويهي رُنو.
- ٻانڀڻ ٻڪري، پاڙي جي ڦِڪ ڙي.
کتري:
ڌرم شاسترن (يعني هندُن جي مذهبي ڪتابن) جي مطابق برهمڻ کان پوءِ سماج ۾ ٻيو درجو راجا جو آهي. ويدڪ دؤر ۾ اهي “راجنيه” ۽ “ڪشتريه” يا کتريءَ جي نالي سان مشهور ٿيا. جيئن برهمڻ کي ڌرم موجب تعليم ڏيڻ جو ڪم هو، تيئن کشترين کي ملڪ ۽ عوام جي حفاظت جو ڪم ڏنو ويو هو. اُتر ڀارت وارن علائقن ۾ اُنهن کي راجپوت ۽ آنڌر پرديش ۾ انهن کي ‘راجُو’ چيو ويو آهي. راجپوت پنهنجي بهادريءَ لاءِ مشهور آهن. هو پنهنجي ماتر ڀوميءَ (مادرِ وطن) لاءِ پنهنجو ڪنڌ ڪپائڻ کان به ڪو نه ڪيٻائيندو آهن. راجسٿان جي هڪ پهاڪي موجب راجپوتن کي ذات ئي زمين آهن. سنسڪرت جي هڪ مشهور پهاڪي ‘يٿا راجا تٿا پرجا’ جو مطلب آهي ته راجا جنهن رستي تي هلندو يعني پنهنجي هلت ۽ وهنوار رکندو ته ان جي ملڪ جي رعيت به ساڳي ريت هلندي کشترين تي ڪجھ پهاڪن هن ريت آهن:
- جهڙو راجا، تهڙي پرجا.
- راجپوتي ذات آهي ڏنڊي وانگر، ڀَڄي پر جُهڪي ڪا نه.
يعني راجپوت مري ويندو، پر ٻئي جي اڳيان پنهنجو سِرُ نه جُهڪائيندو.
- راڄ نه ڏجن مڱيا، مڱيا ڏجن ڏاند.
- سنتوشي راجائون ناس ٿي وڃن ٿا.
مطلب ته راجا هميشه پنهنجي راڄ کي وَڌائڻ چاهيندو.
وئش (واڻيو):
چئن ورڻن (ذاتين) ۾ ورهايل ڀارتي سماج ۾ وئش يا واڻئي جو ٽيون درجو آهي. “ائترييهَ برهمڻ” نالي گرنٿ ۾ واڻئي کي ڍَل ڏيڻ وارو ۽ زورآوريون سهڻ وارو چيو ويو آهي. ڀارت جي سماج ۾ اِها ذات واپاري، وئش، ڀائيبند، بنيا وغيره نالن سان سڃاتي ويندي آهي. جيئن برهمڻ جو ڪم سِکيا ڏيڻ ۽ کتريءَ جو ڪم پنهنجي ملڪ ۽ عوام جي حفاظت ڪرڻ هو. اُنهيءَ طرح واڻئي جو ڪم واپار ڪري پنهنجي ملڪ ۽ سماج جي مالي حالت کي مظبوط ڪرڻ هو.
جيتوڻيڪ سنڌي سماج ۾ برهمڻ ۽ کتري به آهن، پر اُنهن ۾ واڻين جو تعداد تمام گهڻو آهي. سنڌي سماج گهڻو ڪري واپار سماج جي شڪ ۾ سڃاتو ويندو آهي. جهوني وقت ۾ به سنڌي واپاري ٻين ملڪن جيئن ته جاوا، سوماترا، افغانستان وغيره ملڪن ۾ وڃي واپار ڪري ايندا هئا. سنڌي واپاري، جيڪي پاڻيءَ جي رستي وڃي ٻين ملڪن ۾ واپار ڪندا هئا، انهن کي “سنڌ ورڪي” چيو ويو آهي. واپار ۾ سنڌي واڻين جو گهڻو نالو آهي ۽ هو ٻين ملڪن سان واپار ڪرڻ ۾ پنهنجو خاص مقام به رکندا آهن. انهيءَ ڳالھ طرف اشارو ڪندڙ هيءُ پهاڪو ملي ٿو: “جيڪي ويا جاوا، سي ٿيا ساوا”. مطلب ته جيڪي واپاري جاوا وڃي پنهنجي مال وڪڻي ايندا هئا، انهن کي سٺو لاڀ ملندو هو.
سنڌ جي ذاتين تي ٻڌل پهاڪن ۾ واڻين بابت پهاڪن جو تعداد تمام گهڻو آهي. هيٺ ڏنل پهاڪن مان اُنهن پهاڪن مان اُنهن جي خوبين ۽ گهٽتاين تي جهجهي روشني پوي ٿي:
- گهر ۾ کائنس ڪوئا ۽ ٻاهر کائينس ڪانوَ.
- هڪڙي هڪڙي ايڪويھ تاڻيا.
- ڀري ٻيڙيءَ ۾ واڻيو ڳؤورو.
- ٻنهين کي ڀري الله.
- واپاري ته نرم، راجا ته گرمُ، استري ته شرم.
- واڻيو پنج نه سهي، پنجاھ سهي.
- نکمڻو واڻيو ڀِتر ڀوري.
- واڻيو وڙهي وَيسيءَ سان.
مطلب ته کاڌي پيتي ۾ ڪنجوسي پيو ڪري.
شودر (پوئتي پيل ذاتيون)
ويدڪ ڌرم گرنٿن (ويدن جي ڌرمي ڪتابن) جي آڌار تي ڀارت جي سماج کي الڳ الڳ ورڻن يا ذات پات ۾ ورهايو ويو آهي. اُنهن سڀني جي ڪمن ۽ زندگيءَ جي طريقه ڪار ۾ گهڻو فرق آهي. انسانن ۾ به هڪجهڙائي ڪانهي. انهيءَ ڏس ۾ شودرن ۽ ٻين ٽن يعني برهمڻ، کترين ۽ وئشن جي وچ ۾ وڏو فاصلو رکيو ويو آهي ۽ چيو ويو آهي ته شودر ذات جو ڪن يا عملن ۾ رڳو ٽنهي ذاتين جي ماڻهن جي خدمت ڪرڻ آهي. انهيءَ ريت، چئن ذاتين ۾ ورهايل ڀارت جي سماج ۾ شودرن جو چوٿون درجو يا جڳھ مڃي ويئي آهي. “ايتريه برهمڻ” نالي ڌرمي ڪتاب موجب شودر انهن ٽنهي ذاتين جي مرضيءَ سان شودر کي سماج مان ڪڍي سگهبو هو ۽ هُڻ کي مرضيءَ موجب سزا پڻ ڏيئي سگهبي هئي.
شودر ذات جي اندر گهڻي ئي اڇوت ذاتيون شامل ڪيون آهن: جيئن ته: ڍيڍ، چمار، موچي، ڀنگي، ميگهواڙ، ڪاسائي، ڀيل وغيره. انهن سان واسطو رکندڙ پهاڪا ذاتين جي اندر ڏنا ويا آهن.
ڌنڌي ۽ پيشوير جاتين تي ٻڌل پهاڪا
ڀارت جي سماج ۾ ميکه چئن ذاتين کان سواءِ الڳ الڳ ڪمن يا ڌنڌن تي گذران ڪرڻ وارين ذاتين جو به گهڻو تعداد ملي ٿو. جيئن ته: ڪوري، ڪنڀر، تيلي، ڌوٻي، موچي، لوهار، سونارا، حجام وغيره.
اِهي سڀيئي ڀارت جي سماج جو هڪ حصو آهن. ڌنڌي جي مطابق الڳ الڳ ڪم ڪرڻ وارن تي به گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا، جن جي آڌار تي ڀارت جي ثقافتي ۽ سماجي ڍانچي تي گهڻي روشني وجهي سگهجي ٿي:
ڪوري يا جُلاهو:
سنڌ ۾ ڪوري ذات جا ماڻهو گهڻي وقت کان رهندا پيا اچن. انهن تي ٺهيل ڪجھ پهاڪا هتي ڏجن ٿا:
- اُڻندو اُهائي جا ڪوريءَ جي من ۾.
يعني ڪوري آڏاڻي تي جڏهن ڪپڙو اُڻي ٿو ته اُن وقت ان جي تاڃي پيٽي ۾ ڌاڳن جو حساب اهڙي نموني رکي ٿو، جو رٿيل ڊزائين ٺهي سگهي. ڪي ماڻهو هن پهاڪي جو استعمال ڌڻيءَ سان به لڳائي ڪندا آهن. اِن موجب چئبو ته بندو چاهي ڪيترو به سوچي، پر ٿيندو اُهو ئي جيڪو ڌڻيءَ جي من ۾ آهي.
ڪورين جو مکيه ڌنڌو ڪپڙو اُڻڻ ۽ ان کي وڪڻڻ آهي. هي سادا سودا ۽ گهٽ پڙهيل ذات جا ماڻهو هوندا آهن. هنن جي سادي وهنوار ۽ پراڻي هلت چلت کي لوڪ ڪٿائن ۽ پهاڪن ۾ جوڳو مقام مليل آهي. جيئن ته:
- ڪوري، مت ٿوري.
يعني ڪوري گهٽ عقل وارا ۽ سادا ماڻهو هوندا آهن.
- ڪوري کڏ کوٽي، پاڻ ئي اُڻ ۾ پوي.
ڪوري جنهن هنڌ آڏاڻو يا ڪرگهو رکندو آهي، اُن جي هيٺان ننڍي کڏ به کوٽيندو آهي. پيرن سان هوُ ڪرگهو هلائيندو آهي هٿن سان ڪپڙي جي اُڻت کي به ٺيڪ ڪندو ويندو آهي. پيرن جي جاءِ هيٺان کڏ هوندي آهي، جيئن ڪرگهو ٺيڪ هلائي سگهجي. هين پهاڪي جو ٻيو مطلب به آهي ته جيڪو ماڻهو ٻين لاءِ کڏون کوٽي ٿو اُهو پهرين پاڻ اُن کڏ ۾ ڪري ٿو .
- ڪوري ڇا ڄاڻي ڪباب مان؟
مطلب ته ڪوريءَ کي عزت ڏيڻ سان ڪو به فائدو ڪونهي. هو مانَ ۽ عزت ۾ سُٺن کاڌن مان سمجهڻ وارو نه آهي.
- سُٽُ نه ڪَپھِ، ڪورينَ ۾ لٺيون ڌُڪا.
بنا ڪنهن ڪارڻ جي پاڻ ۾ ڪي ڌُريون وڙهن ته ائين چون.
ڪنڀر:
ڪُنڀرن جي ذات محنت ڪش ۽ هُنر وارن ماڻحن جي آهن. انهن جو ڪم ڪچي مٽيءَ کي پچائي، سهڻن برتن ۽ مٽيءَ جي رانديڪن کي ٺاهڻ جو آهي. هي گهرن ۾ ۽ انسان جي روزاني زندگيءَ ۾ ڪم اچڻ واريون مٽيءَ جون گهڻيون شيون ٺاهيندا آهن. جيئن ته ڏيئا تغاريون، جانورن جي کاڌي کي رکڻ لاءِ وڏا برتن، ڪونڊيون جهوپڙين تي لڳڻ وارا کپر وغيره. ڪُنڀرن سان واسطو رکندڙ ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- ڪُنڀر ڪُنڀرڻِ سان پُڄي نه سگهي، ته گڏھ جا ڪن مروڙي.
- ڪُنڀر جي گهر ڀڳلُ دِلو.
تيلي:
تيِلي گهاڻي مان تيلُ ڪڍڻ جو ڪم ڪندا آهن. هن ٻين به ڪجھ شين جي واپار ڪندا آهن. انهيءَ ڪري اُنهن جي مالي حالت ٻين ڌنڌوڙي ذاتين کان وڌيڪ سُٺي آهي. ڇاڪاڻ ته تيليءَ جو لاڳاپو تيل سان آهي، اِنهيءَ ڪري تيل تي ٻڌل پهاڪن جو ذڪر ڪجي ٿو:
- تيليءَ جو تيل سڙي، مشعلچيءَ جي گانڊ سڙي.
- ذات به تيِلي، سينڌ به ميلي.
- تيل سڙي ته ٿئي گِيھُ، گيھ سڙي ته ٿئي وِھُ.
سنڌ ۾ ڄانڀي جي ڪؤڙي تيل ۾ مصالحا وجهي ساڙبو آهي ۽ پوءَ اُن تيل ۾ پڪوڙا وغيره ٺاهيا ويندا آهن. اهڙي تيل ۾ ٺهيل پڪوڙا ٻيون شيون وڌيڪ لذيذ ۽ طاقتور هونديون آهن:
راجسٿاني ٻوليءَ ۾ تيليءَ بابت هي پهاڪو ڏِسو:
ڌوٻي:
ڌوٻين جي ذات محنت ڪش ذاتين ۾ مڃي ويندي آهي. هنن جو ڪم ميرن ڪپڙن کي ڌوئڻ جو آهي. ڌوٻين جو واسطو سمان جي هر ڪنهن ننڍي ۽ وڏي طبقي وارن ماڻهن سان پوي ٿو. هن پيشي سان لاڳاپو رکندڙ ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- ڌوٻيءَ جي گهر آيا چور، هُو نه ڦُريا اور.
مطلب ته ڌوٻيءَ جي گهر چوري ٿيڻ تي هُن کي ڪو به نقصان نه رسندو، پر ٻئي طرف جيڪي ڪپڙن جا اصلي مالڪ آهن، انهن کي ئي ڪپڙن جي چوري ٿيڻ تي نقصان پهچندو.
- ڌوٻي ڌوئي، ڌڻي روئي.
هيءُ پهاڪو پراڻن يا سڙيل ڪپڙن کي ڌوٻيءَ پاران ڌوئڻ طرف اشارو ڪري ٿو. اهڙن ڪپڙن جي ڦاٽي وڃڻ جو گهڻو امڪان هوندو آهي، جنهن ڪري اُنهن جي مالڪ کي نقصان ٿئي ٿو.
- ڌوٻيءَ جو ڪُتو، نه گهر جو گهاٽ جو.
ڌوٻيءَ جو ڪُتو جيڪڏهن گهر ۾ هوندو ته هر اچڻ واري گراهڪ کي ڏاڙهيندو ۽ جيڪڏهن هُو گهاٽ تي هوندو ته ڌوتل ڪپڙن کي خراب ڪري نقصان ڪندو. جڏهن ڪو ماڻهو ڌُرين طرفان ڌڪاريو وڃي ته انهيءَ لاءِ چئبو آهي.
- ڌوٻيءَ جي گهران ويئي ڇوُ؟ ڪپڙا ڦاٽو مالڪ جو.
يعني ٻئي کي ٿيندڙ نقصان جو ڌوٻيءَ کي ڪو به خيال نه ٿو رهي. ڪپڙن ڌوئڻ وقت پٿر تي انهن کي سٽڻ تي هو اڪثر ‘ڇوُ ڇوُ’ جو آواز ڪندو آهي. جي ڪپڙا ڦاٽي يا چوري ٿيا ته ڌوٻيءَ جي گهران فقط ‘ڇُو ڇوُ’ ويندي.
موچي:
موچيءَ جو ڌنڌو ڪرڻ وارا ماڻهو جُوتن ۽ چنپلن کي ٺاهڻ جو ڪم ڪندا آهن. شروع شروع ۾ ماڻهو ڪاٺ کي لسو ڪري اُن جون چاکڙيون ٺاهي پنهنجن پيرن ۾ پائيندا هئا، پر پوءِ چمڙي ۽ رٻڙ جي ايجاد ٿيڻ تي ڪاٺ جي بدران چمڙي جا جوتا ۽ ربڙ جا چنپل ڪم اچڻ لڳا آهن. موچين بابت سنڌيءَ ۾ ڪجھ پهاڪا ملن ٿا، جيڪي هيٺين ريت آهن:
- موچيءَ جا گهڙيا، موچيءَ جي منهن ۾.
پنهنجي ڪَئي جو ڦلُ پاڻ ڀوڳڻ تي ائين چون.
- موچيءَ جي رمبي حلال ۾ وهي ته حرام ۾ به وهي.
مطلب ته موچي حرام ۽ حلال جي جانور جي چمڙي مان ڪمائي ٿو.
لوهار:
لوهار لوھ جي ڪم ڪرڻ ۾ ماهر هوندا آهن. هن ڌنڌي وارا ماڻهو لوھ سان ٺاهڻ واريون گهڻيئي شيون ٺاهيندا آهن، جيڪي عام ماڻهن جي روزاني زندگيءَ ۾ ڪم اچن ٿيون. جيئن ته: چاقو، ڪپ، تسلا، توا، ڪوڏر، لوھ جي ڇاڻي وغيره. آڳاٽي زماني ۾ لوهارن جو مکيه ڪم کترين لاءِ هٿيار ٺاهڻ به هوندو هو، جن ۾ هوُ تلوارون، نيزا، ڀالا، ڍالو وغيره ٺاهيندا هئا. لوهارن ۾ هڪ ذات گاڙِييا لوهارن جي آهي، جيڪ اڄ تائين به پنهنجو هڪ هنڌ ٺِڪاڻو ٺاهي ڪو نه رهندا آهن. هِن ذات جا ماڻهو پاڻ کي راجسٿان جي هڪ مشهور راجا مهاراڻا پرتاب جو قلعو پنهنجي هٿان وڃايو، تڏهن هوُ جهنگ ۾ وڃي رهيو. هُن قسم کاڌو ته جيستائين چتور واپس نه ورتو اَٿم تيستائين مان محلن ۾ نه رهندسُ. هُن کان اڳ سندس گهڻي ئي سپاهي به جهنگن، ٻنين ۾ رهڻ لڳا. ان روايت موجب گاڙِييا وغيره به ٺاهيندا هئا. وقت گذرندي راڻا پرتاب چتور جو قلعو وري فته ڪيو ۽ پنهنجي محل ۾ رهڻ لڳو. پر سندس فوج جا لوهار سپاهي وري فته ڪيو ۽ پنهنجي محل ۾ رهڻ لڳو. پر سندس فوج جا لوهار سپاهي وري قلعي اندر نه ويا. اُن زماني کان وٺي هنن پنهنجو گهر نه ٺاهيو آهي. هي بيل گاڏيءَ ۾ پنهنجي گذران جوڳو سامان پاڻ سان کڻندا آهن ۽ سڄي زندگي رستن جي ڀرسان فٽپاٿن تي گاڏيون بيهاري، اُتي کرُپيون، توا ۽ ٻيو لوھ جو سامان ٺاهي ۽ وڪڻي پنهنجو گُذر ڪندا آهن.
سنڌيءَ ۾ لوهارن بابت ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- لِکِيا لوهارن کي ٽَنگُن ۾ ٽانڊا.
يا
- لکيون لوهارن کي چڏِن ۾ چڻگون.
مطلب ته لوهارن جي قسمت ۾ ئي ٽانڊا ۽ چڻگون لکيل آهن. هي پهاڪو اِن طرف اشارو ڪري ٿو ته لوهار باھ ٻارڻ لاءِ جڏهن ڌمڻي هلائيندا آهن، تڏهن باھ مان چڻنگون اُڏامنديون آهن، جيڪي اڪثرن کين ٽنگن ۾ پيون لڳنديون آهن. اُن حقيقت تي هڪ چوڻي ٺهي آهي.
- لوھ ڄاڻي، لوهار ڄاڻي. آڱر ڄاڻن ته لهر ڄاڻي؟
يعني ٻن ماڻهن جي ڳالھ جي وچ ۾ ٽئين ماڻهوءَ جو ڪم ناهي لوهار لوھ مان ڇاٿو ٺاهڻ چاهي، ان جي کيس ئي خبر هوندي آهي. ٻيو ماڻهو اُن جو اندازو نه ڪري سگهندو. ڀيٽيو: ”اُڻندو اُهائي جا هوندي ڪوريءَ جي من ۾.”
- لوھ ڪپي لوھ کي.
(پنهنجا پنهنجن جا ويري آهن.)
- سوناري جا سؤ ڌڪ، لوهار جو هڪ ڌڪ.
ڀيٽيو: “سئو سنار ڪي، ايڪ لوهار ڪي.” (هندي)
سونارو:
دُنيا جي قيمتي شين ۾ سُون به هڪ آهي. سون کي گهڙي، اُنهن جا سهڻا ڳھ ڳٺا ۽ زيور ٺاهڻ جو اعليٰ هُنر سونارن جو آهي. سون جا زيورن زالن کي تمام گهڻو موهيندا آهن. سونارن کي سماج ۾ شڪ جي نظر سان ڏٺو ويندو آهي، ڇاڪاڻ ته اِها ڳالھ مڃيل آهي ته سونارو پنهنجين سڳن مائٽن جي سون مان به رَتي ڪڻُ سون جو ڪڍي وٺندا آهن.
سنڌيءَ ۾ سونارن سان واسطو رکندڙ ڪجھ هيٺيئنءَ ريت آهن:
- سون کي ڪهڙي ڪسُ؟
سُٺي شيءِ جي قيمت يا مُلھ تمام گهڻو هوندو آهي. اُنهيءَ کي رکڻ ۾ ڪو به نقصان ڪو نه ٿيندو آهي.
- سون سَؤ ورهئين به سوايو.
يعني سچي ۽ ماڻهوءَ جو قدرُ ڪڏهن به گهٽبو ناهي.
- سون کان گهڙائڻي مهانگي.
ڪنهن شيءِ جي اصل قيمت کان جڏهن اُنهيءَ مان ٻيون شيون ٺاهڻ تي وڌيڪ خرچ اچي، تڏهن چون:
- سونارو ماءُ جي نٿ مان به نه ٽري.
سماج ۾ اِها ڳالھ مڃيل آهي ته سونارو سون گهڙڻ مهل اُن مان ڪُجھ سون ضرور ڪڍي وٺندو آهي. پنهنجيءَ ماءُ جي سون مان به چوري ڪرڻ کان نه ٽرندو آهي.
- شير نه ڏيکيا ڏيک ٻِلڙا، چور نه ڏيکيا ڏيک سونارا.
هن پهاڪي ۾ سوناري جي برابري چور سان ڪئي ويئي آهي.
حجامَ:
جيئن ڌوٻي سماج جي هر هڪ طبقي جي ويجهو ٿين ٿا، ساڳيءَ طرح حجام جو به هر قسم جي ماڻهن سان گهرو تعلق هوندو آهي. حجام جي ذات سماج ۾ ننڍي درجي تي ليکي ويندي آهي. پر سماج ۾ ڪيترائي ڌرمي، مذهبي ۽ ثقافتي موقعا اهڙا آهن، جن ۾ حجام جي ضرورت پوندي آهي. حجام ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ تيز، چالاڪ پر زبان جا مِٺا هوندا آهن. ڀوجپوريءَ ۾ حجام تي ٻڌل هيءُ پهاڪو حجام جي اُنهيءَ گڻ طرف اشارو ڪري ٿو:
- چِرائين ۾ ڪَئُوا، مَنَئِي ۾ نئوُئا.
مطلب ته جيئن جهرڪين ۾ ڪانءُ سڀني ۾ تيز ۽ چالاڪ سمجهيو ويندو آهي، تيئن ماڻهن ۾ نائي يعني حجام سڀني ۾ چالاڪ مڃيو ويندو آهي.
سنڌيءَ ۾ حجام تي ڪجھ پهاڪن جا مثال ڏسو:
- حجم ۽ پاڪي، چڳ نه بچندي باقي.
مطلب ته جيڪڏهن ڪنهن نالائق کي ڪا اختياري ملندي ته پوءِ هُو سڄي خلق لاءِ آزار بڻجي ويندو آهي.
- حجامڙو حرامڙو.
حجامن جو سُڀاءُ هڪ ٻئي جي گلا ڪرڻ ۾ ڪُوڙ ڳالهائڻ جو ٿيندو آهي. هوُ حجامت ڪندي مهل پيا ڳالهيون ڪندا ۽ پنهنجن گراهڪن سان ڪُوڙ پَچ ڪري هڪٻئي جي گلا غيبت ڪندا. پنهنجي اُنهيءَ عادت جي ڪري حجامن جي ذات ڀروسي جي قابل نه سمجهي ويندي آهي .
- هلڪڙي ذات حجام جي، ٺڪر کي ٺينڍو؟
مطلب ته حجام هلڪي ذات جا آهن. هو جتي ويندا اُتي ڪجھ نه ڪجھ نقصان ڪندا آهن يا گلائون ڪري ماڻهن ۾ جهڳڙا ڪرائيندا آهن.
جسماني اوُڻائي يا وِڏ متعلق پهاڪا
سنڌيءَ ۾ ڪجھ اهڙا به پهاڪا ملن ٿا، جيڪي ماڻهن جي جسماني اوڻاين (جيئن ته کدڙو، انڌو، ڪاڻو، گونگو وغيره) سان لاڳاپو رکن ٿا. هِتي اُنهن جا ڪجھ مثال پيش ڪجن ٿا.
کدِڙو:
سائينءَ جي مهر نرالي آهي. آدم ذات ۾ هن دنيا ۾ ٽن قسمن جا ساهورا ملن ٿا. هڪڙا آهن مذڪر ٻيا آهن مؤنث ٽيان آهن. وچٿرا، جن کي سنڌيءَ ۾ کدڙو ڪري سڏبو آهي. اُنهن کي سماج ۾ قدرت جو ڏمر سمجهيو ويندو آهي ۽ هي سماجي طبقي کان ٻاهر جي زندگي گذاريندا آهن. مطلب ته سماج ۾ اُنهن کي ڪا به حيثيت نه ڏني ويندي آهي. هڪ رواج موجب کدِڙن جي مرڻ بعد هُن جا ٻيا کِدڙا ساٿي سندس لاش کي گِهلي کڻي ويندا آهن ۽ هُن جي جسم تي جوُتن جو وسڪارو ڪري ڪچيون گاريون به ڏيندا آهن. هِن رواج پٺيان سوچ آهي ته ائين ڪرڻ سان شال هُو ٻيو جنم وري کدڙي جي شڪل ۾ نه وٺي، پر ٻئي طرف شادي مراديءَ تي ۽ ٻار، خاص طور سان پُٽ جي پيدا ٿيڻ تي کدڙن جو گهر ۾ اچي ناچ گاني ڪرڻ کي هڪ سٺو سوڻُ مڃيو ويندو آهي. اهو به رواج ڏٺو ويو آهي ته کِدڙي جي مري وڃڻ تي هُن کي ٻيا کدڙا اڌ رات ۾ گهِلي وڃي نديءَ ۾ کيس ٻُوڙيندا آهن.
سنڌيءَ ۾ کدڙن بابت ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- سڪڻيءَ کي پٽ ڄائو، چميون ڏئي ماريائين.
- کدڙِي جي ڪمائي ڏاڙهي مُڇ جي صفائيءَ ۾ خرچ ٿي وئي.
- کدڙن جا اوتارا، ڪُنڀرن جي گهر.
انڌو:
جن شخصن کي اکين ۾ نُور نه هوندو آهي يا روشني نه هوندي آهي، تن کي انڌو، نابين ۽ سُورداس ڪري سڏبو آهي. آدم ذات ۾ اِها جسماني ڪمي گهڻو ڄائي ڄم کان هوندي آهي. ٻيو ته ڪڏهن ڌڪ لڳڻ ڪري، وڏي عمر ٿيڻ بعد به اکين جي روشني وڃي سگهندي آهي، جنهن ڪري ماڻهو ڏسڻ کان لاچار ٿي ويندو آهي. مردن کي ‘انڌو’ ۽ زالن کي ‘انڌي’ چيو ويندو آهي. ڪجھ وقت اڳ تائين انڌن کي سماج جي مٿان ٻوجھ سمجهيو ويندو هو، پر هاڻي انهن کي به خاص طور سان پڙهائي ڪجھ هُنر سيکاريا ويندا آهن، جيئن ته: هي سماج جي لاءِ ڪجھ ڪم ڪري پنهنجو گُذر بسر ڪري سگهجن. اهڙي هُنر جي مدد سان گهڻي ئي شيون ٺاهي سگندا آهن. پڙهڻ جي لاءِ انڌا پنهنجي آڱرين جي ڇهاءُ جو استعمال ڪندا آهن. اُڻهن جي لاءِ ڪتاب هڪ خاص لِپيءَ ۾ تيار ڪيا ويندا آهن، جنهن کي ‘بريل لِپِي’ چئبو آهي. انهيءَ طرح سان انڌا به اڄ ڪلھ محنت ڪري سماج ۾ پنهنجي الڳ سڃاڻپ ٺاهي رهيا آهن.
انڌن بابت سنڌيءَ ۾ ڪجھ پهاڪا هن ريت ملن ٿا:
- انڌو ۽ اڻسوُنهون ٻئي ٻئي هڪ آچار.
- انڌا رکن روزا ته ڏينهن به ٿين وڏا.
- انڌن وهانوَ منڊا نچن، ٽنڊا پائين ڦيريون.
- انڌو دوزخي، ٻوڙو بهشتي.
- انڌي ۽ جنڊُ، واري ۽ پنڌُ.
- انڌي جهڙي ساهرين، تهڙي پيڪي.
- انڌن ۾ ڪاڻو راجا.
- انڌي هنگي ٻه سيڙائي.
- انڌي جي جوءِ جو واهي اللهُ.
- انڌي جي جوءِ جڳ جي ڀاڄائي.
ڪاڻو:
جنهن شخص جي رڳو هڪ ئي اک ۾ نُورُ هجي، تنهن کي ڪاڻو چئبو آهي. پهاڪن جي دنيا ۾ ڪاڻن کي خراب سوڻ مڃيو ويو آهي:
- ڪاڻيءَ جي وهانوَ ۾ سنڪٽ گهڻا.
- ڪاڻي کي ڪاڻو نه چئجي.
- ڪاڻي وِسوُڙي جي مڙسم ويو اک کي؟
گنجو:
جن شخصن کي مٿي تي وار نه هجن، اُنهن کي ‘گنجو’ يا ‘ٺوڙهو’ چئبو آهي. اِنهن تي ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- گنجي ڇُٽي جُونئن کان.
- گنجي جي مٿي ۾ نه جونءَ نه ليک.
- گنجو کنهڻ کان نه رهي.
بِندرو (ڄامڙو):
جسماني بناوت جي خيال کان جيڪو انسانُ رواجي قدبُت جو نه هئڻ ڪري گهٽ ڊگهو هجي ته هُن کي ‘بندرو’ چئبو آهي. سماج ۾ اهڙا شخص پنهنجي جسماني بناوت جي ڪمزوريءَ جي ڪري ‘مسخرن’ جو ڪم ڪرڻ تي مجبور ٿيندا آهن. اِنهن تي ڪجھ پهاڪا هِن ريت آهن:
- بندرو ٻڌي سندرو، ته الله به نه پُڄيس.
- ڊگهو بيوقوف، بندرو شيطان.
ٻوڙو:
جيڪو شخص ٻُڌي نه سگهي يا تمام گهٽ ٻُڌي اُن کي ‘ٻوڙو’ چئبو آهي. هِن تي ڪجھ پهاڪا ڏسو:
- ٻوڙو کِلي ٻه ڀيرا؟
- ٻوڙو ٻڌي ٻه دفعا، ٽيڏو پسي ٽي دفعا.
گونگو:
جنهن شخص کي ڳالهائڻ جي قوت نه هوندي آهي، اَن کي ‘گونگو’ چيو ويو آهي. اهڙا شخص ڳالهائڻ لاءِ پنهنجي زبان جو استعمال نه ڪري سگهندا آهن ۽ اِشارن مان پنهنجي ڳالھ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. اُنهن تي ٻڌل ڪجھ پهاڪا هِن ريت آهن:
يعني ساڳئي خيال وارا ماڻهو پاڻ ۾ ٺهڪندا آهن.
جيئن ته گونگو ڳُڙ کي کائي، اُن جي سواد جي باري ۾ ٻين کي ٻڌائي ڪو نه سگهندو آهي، ساڳيءَ طرح جيئن اِنسان ڌڻي سائين جو ديدار ڪيو آهي، اُهو پنهنجي زبان سان ڪا نه ٻڌائي سگهندو آهي ته ڌڻي سائين جي ديدار مان يکس ڪهڙو سُڪون مليو آهي مطلب ته روحاني سُڪون بيان ڪرڻ کان ٻاهر آهي.
تقابلي پهاڪا
هتي هندُو ڌرم موجب گروهن ذات پات جي سرشتي موجب گروهن، ڌنڌي موجب گروهن ۽ ٻين ذاتين سان گڏو گڏ جسماني اُوڻاين ۽ وهنوار موجب گروهن تي ٻڌل ڪجھ پهاڪن جو اڀياس ڪيو ويو آهي. اِنهن پهاڪن ۾ گهڻو ڪري سڀيئي اهڙا پهاڪا آهن، جيڪي ڪنهن ذات سان واسطو رکن ٿا، پر پهاڪن جي دنيا ۾ اهڙا ڪيترائي مثال ملن ٿا، جن ۾ هڪ کان وڌيڪ ذاتين جو بيان ڪيل آهي ۽ ٻنهي جي خاصيتن، گهٽتاين، اوڻائين وغيره تي روشني وڌي ويئي آهي. اهڙن ڪجھ پهاڪن جا مثال هتي ڏجن ٿا:
- شيخ پُٽُ شيطان جو، نه هندوءَ جو نه مسلمان جو.
- سيد ۽ سپاهي، تن کان رک يا الاهي.
- ڄٽ جي دمڙي ڇني چمڙي، واڻئي جو سؤ ڪونهي ڀؤ.
- تيليءَ جو تيلُ ٻري، مشعلچيءَ جي گانڊ سڙي.
- شير نه ڏيکيا ڏيک ٻلاڙا، چور نه ڏيکيا ڏيک سونارا.
- ٻوڙو ٻُڌي ٻه دفعا، ٽيڏو پسي ٽي دفعا.
سرڪاري عملدار
سنڌ جي هندن ۾ عامل ۽ ڀائينبد فرقن جو بنياد ڪلهوڙن (۱۷۰۰ع کان ۱۷۸۳ع) جي زماني ۾ پيو. سرڪاري هندو عملدارن ۽ مسلمانن کي عامل سڏيو ويو ۽ واپار ڪندڙ هندُن کي ڀائيند ڪوٺيو ويو. آهستي آهستي ٻئي پنهنجي وهنوار سبب عوام ۾ مشهور ٿيندا ويا، پر ٻئي طرف پنهنجي وهنوار ۽ علحدگيءَ سبب ‘ڀائيبند’ ۽ ‘عامل’ هڪٻئي کان پري به ٿيندا ويا.
سماج جي هر هڪ گروھ سرڪاري عملدارن بابت مختلف رايا ملن ٿا. سرڪاري عملدارن بابت الڳ الڳ قسمن جي ٿيل آزمودن مان هيٺين پهاڪن جو جنم ٿيو آهي.
- عاملُ نه دوست، ڦڦڙ نه گوشت.
عامل يعني سرڪاري عملدار کي پنهنجي عهدي جو فخر هوندو آهي. ان ڪري هُو پنهنجو به دوست نه هوندو آهي. ساڳيءَ طرح ڦڦڙن کي به گوشت ڪري نه سمجهيو ويندو آهي. مطلب ته عالمن مان ڪڏهب به اِها اُميد نه رکجي ته هو واپي ويل دوستن وانگر وهنوار ڪري ڪنهن جي ڪم اچي سگهندا. اهڙيءَ طرح ڦڦر به ڪڏهن کاڌي جي ڪم نه ايندا آهن.
- حَڪيمين ۽ حاڪمين شال نه ڪو تات پوي.
بيماريءَ ۾ ڪو ڊاڪٽرن جي ورُ چڙهيو يا ڪِن سرڪاري عملدارن ۾ ڪنهن جو ڪم پيو ته سمجهي ته هو ڦاٿو. انهيءَ لاءِ چيو ويو آهي ته حاڪم يعني عملدار ۽ حڪيم يعني ۾ ڊاڪٽر جو ڪنهن ڪم نه ڦاسي.
- حاڪم جي ياري ٻه آڱر ٽاڪ، ٻي سڀُ واري.
يعني وڏن ماڻهن جي دوستيءَ تي ڪو ڀروسو ڪونهي. وقت پوڻ تي هوُ ڪڏهن به ڪم نه ايندا آهن.
- عاملُ مُئو به نه اورانگهجي.
مطلب ته جهڙيءَ ريت گهوڙي جي پُٺ وٺڻ تي هُن جي لَتَ لڳڻ جو انديشو هوندو آهي، ساڳيءَ ريت آفيسر جي خلاف وڃڻ تي نقصان ٿيڻ جو امڪان هوندو آهي. ڀيٽيو: ”افسر ڪئي اگاڙي اؤر گدها ڪي پڇاڙي نه آوئيڪ چاهي” (اَوَڌي) ۽ “گهوڙا ڪِي پڇاڙي حاڪم ڪي اگاڙي نا جائي ڪي.” (ڀوڄپُوري).
- ڪاموري جي مڏي، ٻه ڏندڻ ٽئين تڏي. ميان؟
- ديوان جو دم دمڙيءَ جي دال تي.
- سيد ۽ سپاهيءَ، تن کان رکج يا الاهي.
گڏيل ڪٽنب ۽ رشتيدارن متعلق پهاڪا
ڪنهن به گروھ يا ذات يا جاتيءَ جي (سماجي) ۽ ثقافتي پهاڪن جو اڀياس ڪرڻ لاءِ سڀني کان پهرين سماجي سرشتي کي جاچڻ، سمجهڻ نهايت ضروري ٿيندو آهي. سماجي سرشتي ۾ گڏيل ڪٽنب، رشتيدار، (جيئن ته پيءُ، ماءُ، پُٽُ، ڌيءَ، ڀيڻ، ڀاڄائي، ناٺي، چاچو، چاچي، مامو، مامي، ڏاڏو، ڏاڏي، نانو، ناني، ماسڙ، ماسي، وغيره) جهڙا گهڻيئي رشتا اچن ٿا. سماجي سرشتي جي بناوت سمجهڻ کان پوءِ سندن وچ ۾ وهنوار، مٺِ محبت، مان- مريادا، وغيره جي رنگ ڍنگ جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ سان ئي ڪنهن گروھ يا ذات بابت اُنهيءَ سان پروڙ پوي ٿي.
سماجي سرشتي جو ننڍي ۾ ننڍو ايڪو آهي، ڪٽنب يا پريوار. آڳاٽي دؤر ۾ ڀارتي ڪٽنب جو مطلب هڪ گڏيل ڪٽنب هو، جنهن جي معنيٰ آهي ته ڀائرن، چاچن، سؤٽن ۽ ڀائيٽن جي وچ ۾ ويجهو تعلق هئڻ ۽ هُو سڀيئي گهڻو ڪري هڪ ئي گهر ۾ يا وري گهرن جي ميڙ ۾ هڪ ئي هنڌ تي ساڳئي ڪٽنب جي ڀاتين وانگر رهندا هئا. يورپيءَ ۽ سئميٽڪ (سامي نسل) ڪٽنبن جيان هتي به ڪٽنب پيءُ جي نسل جو آهي. پيءُ ئي گهر جو مکي (وڏو) ۽ گڏيل ملڪيت جو بندوبست ڪندڙ هوندو هو. لڳ ڀڳ ڀارت جي سڀني صوبن ۾ نسل جو نالو ۽ ملڪيت جو حق پيءُ جي نالي تي هوندو آهي. پر ڏکڻ ڀارت جي ڪجھ صوبن جيئن ته ڪيرل ۾ ڪٽنب جو سرشتو ماءُ جي نالي سان هلڻ جي روايت آهي. پيءُ جي نسل واري روايت ۾ جتي ملڪيت جو حق پيءُ کان پُٽ وٽ ۽ وري ان جي پٽ وٽ ويندو آهي، ساڳيءَ طرح ماءُ جي نالي پويان نسل جي روايت ۾ ملڪيت جو حق ماءُ کان ڌيءَ وٽ ۽ پوءِ وري هُن جي ڌيءَ کي ملندو آهي. هن روايت موجب ڪٽنب جي وڏِي ماءُ هوندي آهي ۽ انهيءَ جي نالي تي ڪٽنب هلندو آهي.
آڳاٽي ڀارت جي ڪٽنب جي ماءُ پيءُ، ٻار- ٻچا، ڏوهٽا- پوٽا، چاچا ۽ سندن ٻارن سان گڏ مرد جي پاسي جا مختلف رشتيدار به شامل هئا. هن ميڙ ۾ گود ورتل ٻار به شامل ٿي سگهندا هئا ۽ جيڪڏهن گهريلو نوڪر ۽ خدمتگار غريب نه هجن ته اُهي پڻ شامل ٿي ويندا هئا. هن کان سواءِ برهمڻ ڪٽنب ۾ انيڪ شاگردن لاءِ به جڳھ هوندي هئي جيڪي گهر جي مُکيءَ جي سايي هيٺ ڊگھي وقت تائين تعليم جو اڀياس ڪندا هئا ۽ ڪٽنب جي ڀاتين وانگر ئي سماج ۾ مانُ پائيندا هئا. اهڙيءَ طرح عام طور تي آڳاٽي دؤر جي نُهنُ- زال سماج ۾ جتي ڇوڪرين جي شادي اُنهن جي ننڍي عمر ۾ ئي ڪئي ويندي هئي، ڪٽنب ۾ گهڻن ئي ڀاتين جي هئڻ ڪري وڏو ميڙ بڻجي پوندو هو. اهڙيءَ طرح رڳو هڪ شخص کي نه بلڪ سڄي ڪٽنب کي سماجي سرشتي جو هڪ ايڪو سمجهيو ويندو، پر اهڙي ايڪي ۾ ننڍن ننڍن رشتن ناتن جي ڪا اهميت ڪا نه هوندي هئي. مثلاً پُٽ پنهنجي پيءُ جي سڀني زالن کي بنا ڪنهن فرق جي “ماتا” چوندو هو ۽ ڀائرن ۽ سؤٽن ۾ فرق چٽو نه هوندو هو. آهستي آهستي وقت گذرندي جدا جدا سببن ڪري هندُن ۾ هڪ کان وڌيڪ زالن جو رواج گهٽجندو ويو ۽ سماج ۾ ڪٽنب ۾ گهڻو فرق اچي ويو. اڄ ڪالھ جي الڳ الڳ حالتن ڪري هڪ ئي ڪٽنب جي ڀاتين کي پنهنجي روزگار خاطر الڳ الڳ هنڌن تي وڃي رهڻو پوي، جنهن ڪري آڳاٽي زماني جي گڏيل ڪٽنب جي شڪل هاڻي گهٽ نظر اچي ٿي.
ڪٽنب يا پريوار کي ٺاهڻ جا جيڪي خاص سبب آهن، اهي آهن؛ شادي ۽ جنم اِنهن ٻنهي سبب جي ڪري ڪنهن به ڪٽنب جا ڀاتي هڪ ٻئي سان مختلف رشتن ۾ ڳنڍجن ٿا. ڪٽنب جي اِنهن مختلف ڀاتين ۽ رشتن بابت چيل ويچارن کي پهاڪن ۾ سمجهائڻ لاءِ هيٺين ريت اڀياس ڪجي ٿو.
ڪٽنب متعلق پهاڪا:
- ڪڙم قبيلي کان شال ڪو ڪتو به ڌار نه ٿئي.
مطلب ته پنهنجي ڪٽنب کان الڳ ٿيڻ تي ڏاڍو ڏک ٿيندو آهي. اِن ڪري اِها خواهش ڪئي ويئي آهي ته پنهنجي ڪٽنب کان ڪو به الڳ نه ٿئي.
پنهنجي ڪٽنب سان رشتو ڦٽائڻ نه کپي، ڇو ته برادريءَ کان الڳ ٿيڻ تي ماڻهوءَ جي بڇڙي حالت ٿي ويندي آهي.
- رت هميشه دانگي ڏي ورندو آهي.
مطلب ته عزيزن يا مائٽن جي هڪ ٻئي سان همدردي ٿئي ٿي.
- ڪٽنب ننڍو، سُک وڏو.
- پرائو پنهنجو نه ٿئي، توڙي ڦُڙي ڏينس گهر.
- جي چلھ تي سي دل تي.
- پنهنجا نيٺ به پنهنجا.
گڏيل ڪٽنب بابت راجسٿاني ٻوليءَ ۾ هيءُ پهاڪو ڏسو.
ڪٽنبي زندگيءَ ۾ وهنوار متعلق پهاڪا:
- سڄڻ هجن ساڻ، ته جهنگ اندر به سوني کاڻ.
مطلب ته جيڪڏهن گهر جا پنهنجا ڀاتي ساڻُ هجڻ ته جهنگل ۾ به گُل و گلزار ٿي ويندا آهن.
- گهر ويٺي گهُران، اڱڻ آئي نه سمهان.
- پنهنجن سان وير، پراوَن سان ميڙ.
- شريڪت ۾ مريڪت ڇا جي؟
- ٻه ڀائر ٽيون ليکو.
- ڀِت پيئي، وٿِ پيئي.
-
پنهنجو گهر:
- پنهنجو گهر هنگي ڀَر، پرائو گهر، ٿُڪ اُڇلي ڏرُ.
- پنهنجي گهر ۾ ٻلي به شينهن آهي.
- جهنگ جو تتو گهر ٺري، گهر جو تتو ڪٿي نه ٺري.
- گهر ۾ گهر، ٻُڏي وڃي مر.
- پنهنجي گهر جهڙي ڪا ٻي بادشاهي؟
مٽ مائٽ ۽ رشتيدار:
مٽن مائٽن بابت سنڌ ۾ جيڪي پهاڪا ملن ٿا، اُنهن ۾ ٻن قسمن جا پهاڪا آهن: (۱) وقت يا اؤکي ويل پنهنجا مٽ مائٽ يا رشتيدار ئي ڪم ايندا آهن. جيئن ته، رتُ وِنگو ته به دانگيءَ ڏي وري (۲) اڄوڪي زماني ۾ اهڙو ماحول بڻيو آهي، جو مصيبت وقت پنهنجا به پراوا ٿي وڃن ٿا. مثال طور:
- مِٽن ڇڏيون مائٽيون، سڳن ڇڏيو ساءُ، اهڙو ڪو لڳو واءُ، جو پنهنجا پراوا ٿيا.
- سِر تي آئي، ڪونهي ڀائي.
هڪ ڪُٽنب جا ڀاتي:
آڳاٽي دؤر کان وٺي ڀارتي سماج ۾ هڪ ڪٽنب گهڻو ڪري ڪنهن وڏي مرد جي هٿ هيٺ رهندو آيو آهي. اِن ڪري ڪٽنب ۾ ڏاڏي ۽ پيءُ کي مکيه درجو حاصل ٿيل آهي. پيءُ تي سڄي ڪٽنب کي سنڀالڻ ۽ پالڻ جي جوابداري آهي. اِن تي چيل آهي، “سنت اُهو جو گهاءُ سهي، پيءُ اُهو بازُ سهي”. جيستائين پيءَ حيات آهي، تيستائين ٻارُ بي فڪر آهن. اِن ڪري چيل آهي، “بابي جي بهار آهي.” پر جيئن ئي پُٽ وڏو ٿئي ٿو ۽ ڪمائڻ لائق بڻجي ٿو ته هُو چاهي ٿو ته مان پنهنجي محنت ۽ هوشياريءَ سان ڪمايان ۽ پنهنجي پيرن تي بيهان. اِن تي ڪجھ چوڻيون آهن:
- اب جو ڏنو نه ڀري، رب جو ڏنو ڀري.
ڀارتي سماج ۾ ڪٽنب جي سرشتي ۾ پُٽ ۽ ڌيءَ جي وچ ۾ وڏو تفاوت اچي ويو آهي. عام طور هرڪو ماڻهو چاهي ٿو ته مون کي پٽ هجي. پٽ جي اهميت تي ڪجھ پهاڪو ڏسو:
- پَٽُ پٽيتيءَ سندو، ڏهاڙي ٻه هٿ وڌي.
- پُٽُ ڄائو ته مون ڄڻيو، ڌيءَ ڄائي ته تو ڄڻي.
- پٽ وڌيو ته سونُ وڌيو، ڌيءَ وڌي ته سُئڙي لڳي.
- کاٽائو پُٽُ ڪاڻو به ڀلو.
- پُٽ وڻي کٽيءَ وارو، نُهن وڻي لڌيءَ واري.
- ڌوڙ ڀُڪليو ماءُ پرين، ڌن ڀُلڪيو جوءِ پِرين، اڇي ڪپڙين سَسُ پِرين.
ويدن واري زماني کان وٺي ڀارتي سماج ۾ اها خواهش رهندي آئي آهي ته پُٽ کي جنم ڏيڻ سان ماڻهو ‘پِتر ترڻ’ کان آزاد ٿئي ٿو. مطلب ته پُٽ پنهنجن ابن ڏاڏن کي ‘پِنڊ دان’ (وڏن پٺيان خيرات) ڪري کين مطمئن ڪري ٿو. “پُٽ ڄائي کان پوءِ پُٺِ پڌري ٿئي ٿي.” پُٽ وڏو ٿي ڪمائي پنهنجي ڪٽنب جي پالنا ۾ به مدد ڪري ٿو. اِن ڪري کيس ڄڻ ته ڪٽنب جو سهارو ليکيو ويو آهي. ٻئي طرف ڀارتي سماج ۾ ڌيءَ جي جنم کي گهڻي قدر پسند نه ڪيو ويو آهي. اُن جو ڪارڻ ڪي سماجي ڪُرسمون به آهن. اِنهن ۾ ڏيتي ليتي يا ڏاج جي رسم مکيه آهي. پيءُ پنهنجي ڌيءَ کي شاديءَ ۾ ڏاج ڏيڻ لاءِ قرض کڻڻ کان به نه ٿو ڪيٻائي. اِن تي چوڻي آهي، “ابو گسي، ڌيءَ وسي”. پر ڌيءَ جي شاديءَ کان پوءِ پڻ هو پريشانين کان آجو نه ٿو ٿئي. جيڪڏهن هو پنهنجي ڌيءَ کي ڏِڻ وار (وڏن ڏهاڙن) تي ڪجھ سوکڙيون يا مِٺايون وغيره نه ٿو موڪلي ته ڌيءَ جي ساهورن ۾ گِلا ٿئي ٿي:
- سُڃي اَبي ڄائي، ڇڄ ڇڙيندي آئي.
- سُڃن اباڻن ڌوُڙ مرڪنِ ڌيئرون.
اِن ڪري ڇوڪريءَ جا ماءُ پيءُ وس پڄندي سيڻن کي يعني ڌيءَ جي ساهورن کي خوش رکڻ ڪي ڪوشش ڪن ٿا.
- سيڻ آهن نيڻ.
- سيڻپو، ويڻپو، ويرپو.
اهڙيءَ حالت ۾ ماءُ پيءُ پنهنجي ڌيءَ کي هميشه اها نصيحت ڏين ٿا ته تون شادي بعد ساهورن جي ڀيت تي هلُ ۽ اُنهن کي خوش رک.
- ڌيئڙي سوڪرِ، ڏِٺئه ماءُ گهر، نُهنڙي سوڪَرِ، جا ڏٺئه سَسِ گهر.
سلڇڻي ڇوڪري پنهنجي وس آهر اِهائي ڪوشش ڪندي آهي ته هوءَ پنهنجي سٺي هلت چلت مان ساهورن کي خوش رکي. ان سان نه فقط هُن جي، پر سندسن پيڪن جي به نيڪنامي ٿيندي.
- نوُنهن آهي ٻن گهرن جو ڏيئو، پيڪا به ٺاري ته ساهرا به ٺاري.
پر ڪن حالتن ۾ جڏهن ڇوڪريءَ کي پنهنجن ساهرن ۾ تڪليفون سهڻيون پون ٿيون، تڏهن هوءَ لاچار ٿي چوي ٿي.
- ساهرُا آهُرا ٻاٻرا ڪنڊا، جو پاسو ورائي، چڀ چڀ ڪندا.
ڌيءَ جا پيڪا مائٽ به اهو سڀ مِٺو ڪري ڀوڳين ٿا. هُو سمجهن ٿا ته جيڪڏهن سيڻن سان چپِ پياسين ته پوءِ جهڳڙي کان سواءِ ٻيو ڪو نتيجو نه نڪرندو.
- جن کي ڏنيونسين ڄايون، تن سان ڪهڙا سينا ساهيون.
- جتي وڇاياسين وار، اُتي ڪهڙا پار.
ساهرن جي اِنهن ڏُکن سُورن کي ڌيان ۾ رکندي ڪڏهن ڪڏهن ڪي ڇوڪريون اهو چاهين ٿيون ته اهڙي گهر ۾ شادي ٿئي، جتي سسُ سَهُرو نه هجن. مطلب ته ڇوڪري پاڻ ۽ سندس گهوٽ هجي.
- ڀڳوان تنهنجو ٿورو، مڙس ڏجانئيم ڇورو.
ان ۾ شڪ ناهي ته ڀارت جي هندو سماج ۾ ڌيءَ کي نياڻي ۽ ديويءَ جو روپ سمجهيو وڃي ٿو. ان تي چوڻيون آهن:
- ڌيءَ گهر جي لڇمي آهي.
- نامُراد پٽ کان ڌيءَ به چڱي.
- پيئِيءَ ليتِيءَ ڌيءَ ڪم اچي.
پر ان سان گڏ ماءُ پيءُ اهو به سوچين ٿا ته “ڌيئرن پرائو ڌن آهن”. يعني کين شادي ڪرائي ساهورن ۾ موڪلڻو آهي. اها خواهش ڀارتي سماج ۾ آڳاٽي وقت کان وٺي هلندي پيئي آهي. “اڀي گيانَ شاڪُنتلم” ۾ ڪوي ڪاليداس ‘شڪنتلا’ لاءِ چيو آهي، “ارٿو ھِ ڪنيا پرڪِييهَ ايوَ” يعني ڌيءَ پرائو ڌن آهي، جنهن کي اسان امانت طور سنڀاليون ٿا.
انهيءَ قديمي خواهش ۾ اڄ ڪالھ جي زماني ۾ گهڻو فرق اچي ويو آهي. هاڻي ڇوڪريون به سماج جي جدا جدا ميدانن ۾ ڇوڪرن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي ڪم ڪري رهيون آهن، نه فقط ايترو، پر ڪيترين ڳالهين ۾ اُهي مردن کان به اڳتي نڪري ويون آهن. اڄ ڪالھ جي سماج ۾ ناريءَ جو ڪردار پاڻ وڌيڪ اهم ليکيو وڃي ٿو.
گڏيل ڪٽنب ۾ ڏيراڻيُن جي وچ ۾ سرشتو گهڻو ڪري سِڪ پريم وارو نه رهيو آهي. اِن جي جهلڪ اسان کي گهڻيُن ئي چوڻين ۾ ملي ٿيون:
- چچلو ٻار، لڌو پُٽُ چريو يا چُتوُ.
- پُٽُ ڪُپُٽُ پينگهي ۾ ئي پڌرو.
- پُٽ ٿي گذار ته سگهوئي پيءُ ٿين.
- ماڻهو ٻٽيھ لڇڻو، موچڙو ڇٽيھ لڇڻو؟؟
ننڍڙا ٻار
- ننڍڙو ٻار، مُڇ جو وارُ، جيڏانهن وراءِ تيڏانهن وري.
- ٻار ٻارتوتن ۾ ئي پڌرو.
- ٻارُ ۽ ڪُتو، لڏپلاڻ ۾ خوش.
- ڇوڪر ڇتيءَ ذات جا، ڀوُن ڀوُن ڪن ڀڳت ۾.
- پيٽي پٽ ٻار گهر جي سونهن.
- ٻار اک کان پري ٿيو ته کريو.
- ٻار چُريو ته گهر ڦُريو.
- ٻار ٻار ٿي ڇُٽندو.
ڀائر
- ڀائر ڪوٽ جا ڪُنگر، پُٽ گهر جي سُونهن، ويٺا ڪن وِروُنهن، ڏڄڻُ ڏوران ئي ڏري.
- ٻه ڀائر، ٽيون ليکو.
- ڀائرن ڀاڱا لهڻا. توڙي هجن اڏ جا ڪانا.
- ڀاءُ آهي ڀاءُ، پر جي ٿِئي ويري ته ڪڍي ساھُ.
- ڌُڪو کڻجي ڀاءُ لڳ، شاهدي ڏجي الله لڳ.
ناٺي (ڄاٽو، نياڻو)
- پٽ پيٽئون، ناٺي اکِيئون.
- شال نه ڄمي ڌيءَ، جا ڏجي پرائي پُٽ کي.
ڀيٽيو، هيٺ ڏنل پهاڪا:
- گهر جوانئي گڌي برابر، من آوئي جيوُن لادؤ. ٿري (راجسٿاني)
ٻڍي جي شادي
- پريو مڙس پئي نه ڪجي، وڃائجي نه وهي، ڪڻڪن ۾ لابارا پوندا، ته ماريو پوندو ڊهي.
- مڙس پوڙهو، زال جوان.
- تنهن کي ڄاڻج ڪک جو ڪانُ
ناري جاتي (عورت ذات) متعلق پهاڪا:
ڀارت جي سماج ۾ ناريءَ کي عام طور سان گهڻو مانُ ڏنو ويو آهي. پر ڪي چوڻيون اهڙيون به آهن، جن ۾ کيس ننيديو به ويو آهي. سنڌيءَ ۾ اسان کي ٻنهي قسمن جون چوڻيون ملن ٿيون.
ماءُ
- ماءُ سا ماءُ، ٻيو سڀ دنيا جو واءُ.
- ماءُ ڄڻيندي پٽڙا، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ.
- ماءُ جي دل مکڻُ، اولاد جي دل ڪٺِڻُ.
- اڻگهريو ماءُ به ٻار کي نه ڌارائي.
ماٽيلي ماءُ
- ماٽيلي ماءُ، اُس جو تاءُ، ڪڍي ٻارن جو ساھُ.
- اونهاري جي لُڪ، ماٽيلي ماءُ جي مُڪ، انڌي جي ٿڪُ، جاتي لاڳي تاتي سُڪ.
سَسُ ۽ نُنهن
- سس ري نه ساهُرا، ساليءَ ري نه نينهن، چنڊ ري نه راتڙي، سج ري نه ڏينهن.
- نُنهن آهي ٻن گهرن جي ڏيئو، پيڪا به ٺاري ته ساهرا به ٺاري.
- نُنهن سڀڪو ٻئي جي ساراهي، ڌيءَ سڀ ڪو پنهنجي.
- ڌڪُ هڻُ ڌيءَ کي ته سِکي نُهن.
- ڀڳيءَ ٻانهن جا نه ساهُرا نه پيڪا.
سالو ۽ سالي
- سالا شينهن کي به پيارا آهن.
- ڀائر کائين، ڀينرون کائين، پيئي مارئي تي چٽي.
- سالي، آڌي گهر والي.
زال ۽ مڙس
- زالون ڀولڙن کي به پياريون آهن.
- جوءِ وٺجي ته ڳولهجي وٺجي.
- نئين ڪنوار نَوَ ڏينهن، لٿي پٿي ڏھ ڏينهن.
- لوڪ ليکي چري کري، مڙس ليکي حُور، ڄڻي ڏنائينس پٿڙا، لهي ويس سُور.
شادي
- ڄاڃي ماڃي کائي هليا، اُتس آئي گِلا.
سنڌيءَ ۾ پُٽ جي شاديءَ بابت به ڪجھ پهاڪا ملن ٿا. اِنهن ۾ ڪٽنب جي وهنوار تي به ڪجھ روشني پوي ٿي:
- پُٽ پرڻيو، معنيٰ پر نِيو.
- پُٽ ته تيسين جيسين جوءِ نه ملي اٿس، پر ڌيءَ هميشه ڌيءَ آهي.
- مڱيو ته اڙيو، پرڻيو ته پيو ڪاٺ، ماڻهو ڪريو ماٺ، مُڙس به ويو ته پئسا به ويا.
سنڌيءَ ۾ وڏي عمر ۾ شادي ڪرڻ کي سُٺو نه ليکيو ويو آهي. ان تي ڪجھ پهاڪا هين ريت آهن:
- اڇي ڏاڙهي، اٽو خراب.
- پيريءَ جي شادي آهي، خيراتي کوھ کوٽڻ.
- پيريءَ جي شادي آهي، مساڻن سان شادي.
- پريو مڙس پي نه ڪجي، وڃائجي نه وهي، ڪڻڪن ۾ لابار پوندا، ته ماريا پوندو ڊهي.
- ميان گور لائق، بيبي سيج لائق. (گور=قبر)
- مڙس پوڙهو، زال جوان، تنهن کي ڄاڻج ڪک جو ڪانُ.
ڪنهن عورت جي جيڪڏهن وڏي عمر ۾ شادي ٿئي ٿي ته اُن تي هڪ چوڻي آهي:
- سِڪي سڪي مڙس ڪيائين، ٻي جا ٻڌائين سڳي، اڳي کاڌائين ٿي لوڙھ مڇي، هاڻي لُڏڻ لڳي.
ڪو مرد جيڪڏهن هڪ کان وڌيڪ شاديون ڪري ٿو يعني جنهن جي گهر ۾ پهاڄون آهن ته اِن ريت کي سُهڻو نه ليکيون ويو آهي. اِن تي چوڻي آهي:
پهاڄ جي رشتي تي ڪجھ چوڻيون هن ريت آهن:
- پراڻي پُٽ کان پهاڄ جو پُٽ ڀلو. ٽن لفظن ۾.
سنڌيءَ سماج ۾ ڪنووٽيءَ جي رسم به موجود آهي. اِن مطابق جنهن گهر ۾ ڌيءَ جي شادي ڪجي ٿي، انهيءَ گهر مان وري پنهنجي پُٽ لاءِ ڇوڪري ورتي ويندي آهي. اِنهيءَ رسم کي ‘بدي جي رسم’ به چوندا آهن. گهڻو ڪري نيات، برادري ۾ سوڙھ هئڻ جي ڪري ماڻهو ڪنووٽيءَ جي شادي قبول ڪندا آهن. عام طور ان کي سٺو نه ليکيو ويندو آهي. ان تي چوڻي آهي.
ڏاڏاڻا ۽ ناناڻا:
- کائي پي ڏوهٽا، ڪوٺبا ڏاڏي پوٽا.
- ڏوهٽا وڌندي جا ويري.
- ناناڻن جي اڳيان ڏاڏاڻا ٿا ساراهِين.
- ناني رڌڻ واري، ڏوهٽا کائڻ وارا.
- ناني نورُي، جتي ڪٿي پُوري.
- نه مامو مِٽ ڪري، نه مامي سُڃاڻي.
ناري:
ڀارتي سماج ۾ جِتي ناري کي پوڄڻ لائق ۽ ديوي سمان ليکيو ويو آهي، اُتي ٻئي طرف هُن جي گهٽتائي يا گلا ۾ به گهڻيئي چوڻيون ملن ٿيون. سنڌيءَ ۾ به اهڙيون چوڻيون گهڻيئي آهن. مثال طور:
- عورت جو عقل ڏائي کُڙيءَ ۾، سانجهيءَ کان پوءِ اُهو به گُم.
- زر، زمين، زن، ٽيئي جهڳڙي جو گهرُ.
- رنُون ربُ رلايون، ته ڏاڙهيُن ڪهڙا ڏوھ؟
- مرد رُلي کُلي، رن رُلي ته ڇُلي/ ڀُلي.
- رن زال آهي اُٿندي به موچڙو، ويهندي به موچڙو.
- ڪلالُ، دلالُ ۽ ڪڃري، اهي ٽيئي پئسي جا يار.
ناريءَ بابت اِهو سوچ جو انداز ڀارتي ادب ۾ آڳاٽي دؤر کان وٺي هلندو آيو آهي. مثال طور، سنسڪرت ادب ۾ جتي عورت لاءِ چيو ويو آهي: “يتر ناريَستُ پوُجينتي، رَمَنتي تتر ديوتاھَ.” (جتي ناريءَ جي پوڄا ٿئي ٿي، اُتي ديوتائن جو نواس ٿئي ٿو.) پر ٻئي طرف اِهو به چيو ويو آهي ته ناري ئي جي سهاري آهي. هُن کي جيئڻ لاءِ هميشه ڪنهن مرد جو سهارو کپي:
- پتا رڪشتِ ڪؤماري، ڀَريا رڪشتِ يؤوَن، پُترو رڪشتِ وار ڌڪيي، نه اِستري سواتنتريم اَرهتِ.
ڇوڪري جڏهن ڪنواري يا اڻ پرڻيل آهي، تڏهن پيءُ سندس سنڀال ڪري ٿو ۽ جڏهن هُن جي شادي ٿي وڃي ٿي ته پوءِ هُن جو مڙس سندس سنڀال ڪري ٿو. جڏهن هوءَ ٻُڍي ٿي وڃي ٿي ته پوءِ پُٽ سندس سنڀال ڪري ٿو. اِن طرح ڀارتي سماج ۾ ناريءَ کي ڪڏهن به آزادي نه ٿي ملي. هوءَ هميشه مرد جي سهاري پنهنجي زندگي گذاري ٿي.
پاڙو ۽ پاڙيسيري:
ڪٽنب کان پوءِ سماج ۾ پاڙي ۽ پاڙي وارن کي به گهڻي اهميت ڏني ويئي آهي. اِن تي ڪجھ چوڻيون هن ريت آهن:
- پاڙو ابو امان آهي.
- پاڙو نبين کي به پيارو.