۲.۶ پهاڪا ۽ ٻيا سُخن
(1) پهاڪو ۽ حوالو:
وڏن شاعرن جي شعر جون ڪجھ تُڪون ۽ ليکجن جون ڪڳجھ سِتون اڪثر بيان ۾ حوالي طور ڪتب آڻجن ٿيون، جيئن ته:
• وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقي سو سڏُ، ورُ وائيءَ جو جي لهين. (شاھ)
شاھ لطيف جي ڪلام مان اهڙيون سِٽون جيڪڏهن بيان ۾ ڪتب آڻبيون ته اُهي حوالا چئبا، جيڪي پنهنجي ڳالھ جي پُٺڀرائيءَ لاءِ، استعمال ڪيا ويا آهن. اِهي پهاڪن کان اِن ڳالھ ۾ الڳ آهن ته انهن جي رچيندڙن جي ڄاڻ آهي، پر ٻئي طرف پهاڪو اصل ۾ ڪنهن سِرجيو آهي، اهو گهڻو ڪري معلوم نه هوندو آهي. ٻيو ته اِهي سِٽون پهاڪن وانگر روزاني زندگيءَ جي شخصيءَ آزمودن تي بيٺل نه آهن. اِنهن ۾ اونهي فلاسافي سمايل آهي، جيڪا عام طور پهاڪن ۾ نه هوندي آهي. ٽيون ته عام ماڻهن ۾ ڦهلاءُ جيڪو هر هڪ پهاڪي جي لازمي وصف آهي، اُها پڻ اِنهن ۾ نه ٿي ملي. اِنهيءَ ۾ شڪ نه آهي ته شاھ جي ڪلام جون ٻيون ڪيتريون ئي سٽون عوام ۾ عام هئڻ جي ڪري پهاڪي جو درجو حاصل ڪري چڪيون آهن. مثال طور:
• ڏُک سُکن جي سونهن، گهوريا سُک ڏُکن ري،
• تتيءَ ٿڌيءَ ڪاھ، ڪانهي ويل وِهڻ جي.
• ڏات نه آهي ذات تي، جو وَهي سو لَهي.
(۲) پهاڪو ۽ سڌانت سؤتر (فڪري/ عقلي سُخن):
سنتن مهاتمائن جون نصيحتون ۽ ڏاهپ ڀريا نُڪتا پڻ پهاڪن کان الڳ آهن. جيئن ته:
• علم اِنسان جي ٽين اک آهي.
• خلقڻهار سچ ۽ سنسار ڪوڙ يا وهم آهي.
• روح لافاني آهي ۽ جسم فاني آهي.
اهڙا ٻول چاهي لوڪ ۾ مشهور به ٿي وڃن، ته به اُنهن جو واسطو ڄاڻ ۽ دماغي ورزش سان آهي. اِهي عام لوڪن جي اُپج نه آهن ۽ نه ڪي روزاني زندگيءَ ۾ شخصي آزمودن تي بيٺل آهن. اِن ڪري اهڙا اصولي قاعدا سُخن ۽ ٻول پهاڪا نه ليکبا آهن.
(۳) پهاڪو ۽ ٽوٽڪو يا لطيفو:
پرمانند ميوارام جي ڪتاب ”دلبهار“ ۽ ڪيول رام سلامت راءِ جي ڪتاب ”گل شڪر“ ۾ گهڻيئي ٽوٽڪا ۽ لطيفا گڏ ڪري ڏنا ويا آهن، چاهي ڪو ٽوٽڪو ٻن يا ٽن سِٽن جو ڇو نه هجي، پر اهو پهاڪو نه ٿو لکجي، ڇاڪاڻ ته اُن ۾ ايڪائي وصف نه آهي. يعني اهو ڪنهن هڪ مقرر شڪل ۾ عوام ۾ نٿو دُهرايو وڃي. ٻيو ته اهڙن لطيفن ۽ ٽوٽڪن جو مکيه مقصد چرچو گهٻو ڪرڻ ۽ وندر سان گڏ نصيحت ڏيڻ هوندو آهي.
(۴) پهاڪو ۽ پرولي:
پهاڪن وانگر پروليون به عوام ۾ مشهور ۽ ننڍڙي شڪل ۾ واريون ٿينديون آهن، پر ٻنهيءَ جي مقصد جي وچ ۾ گهڻو فرق آهي. پهاڪا عام ماڻهن جي روزاني زندگيءَ ۾ حاصل ڪيل آزمودن جو اظهار آهن. پرولين ۾ پڻ اِها وصف ملي ٿي، پر اُنهن جو مقصد ٻئي جي سهج فطري ڄاڻ جي پرک لاءِ دماغ کان ڪم وٺڻو پوندو آهي. روزاني زندگيءَ ۾ جڏهن پهاڪا پنهنجي ڳالھ جي پُٺڀرائي وغيره لاءِ ڪتب آڻجن ٿا، تڏهن پروليون ٻين کي سلڻ لاءِ ڏجن ٿيون. پروليون جا ڪجھ مثال هن ريت آهن:
• سوڙهي گهٽيءَ مان نانگُ لنگهائي ڏي (اُبداڻي ۾ اڳٺُ)
• ماءُ ڄائي نه آهي ته پُٽُ ڪوٺو ٿو ٽپِي (باھ کان اڳ دُونهون نڪرڻ)
• جيئن ڇڪ تيئن ننڍي ٿئي (ٻيڙي)
• هيڏڙي، تِر جيڏڙي، وڏن جا ٿي پٽڪا لاهي. (جُونئن)
• مڙس ٽنگيو پيو آهي زال پئي گُهمي. (ڪُلف ۽ ڪنجي)