۵.۶ ڌرم ۽ زندگيءَ متعلق پهاڪا
عام لوڪن جي ڌرم (مذهب)، ايشور (پالڻهار) جي هستي ۽ زندگيءَ ۾ وهنوار متعلق گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا. اِن ۾ شڪ نه آهي ته اِنهن ۾ گهڻيون مڃتائون ۽ اعتقاد (Folk beliefs) ڌرمي گرنٿن (Religious books) ۽ شاسترن ۾ بيان ڪيل فڪري رُخن کان متاثر ٿيل آهن. پر اُنهن سان گڏ لوڪن جا تجربا به اهڙن پهاڪن جو بنياد آهن. هِتي اهڙن موضوعن سان واسطو رکندر چونڊ پهاڪا ڏجن ٿا.
ايشور يا ڌڻي سائينءَ متعلق پهاڪا:
سڀني ٻولين ۾ ايشور يا پرماتما ڌڻي سائين جي هستيءَ ۾ ويساھ يا يقين رکندڙ پهاڪا ملن ٿا. درشن شاسترن يعني فلسفيانه ڪتابن ۾ ‘چار واڪ’ ۽ ڪن ٻين فلسفين پرماتما جي هستيءَ کي قبول نه ڪيو آهي. ساڳيءَ طرح سوچ ويچار ۽ غور فڪر جي ارتقا ڪري ڪيترائي ماڻهو ناستڪ (پهريان الله جي هستي کان انڪاري) بڻيا آهن. هوُ خلقڻهار کي نه ٿا مڃين، پر پهاڪن جي دنيا ۾ سنڌيءَ ۾ ناستڪ (الله جي هستي کان انڪاري) ويچار ڌارائن وارو هڪ به پهاڪو مون کي نظر نه آيو. عام لوڪن جو اُپائڻهار ۾ مڪمل يقين آهي. هتي ڪجھ پهاڪا اِن باري ۾ پيش ڪجن ٿا:
- ڪِوِليءَ کي ڪَڻُ، هاٿي کي مڻُ.
- سِرِ سِرِ رزقُ سنباهي ٺاڪُر.
- عيبن کان آجو هڪُ الله.
- راکي رام ته ماري ڪؤن؟
- الله ڏئي، بندو سهي.
- ڀڳوان جڏهن ڏئي ته ڇپر ڦاڙي به ڏئي.
- ڀڳوان جي گهر دير آهي، پر انڌير ناهي.
- ڀڳوان جي ڀاڻي تي راضي رهجي.
- واڳ ڌڻيءَ جي وس، آئون ڪا پاڻ وهيڻي.
اِن ۾ شڪ ناهي ته پرماتما (اُپائڻهار) جي هستيءَ جو مکيه ڪارڻ انسان جي دل جي خواهش آهي. اِن ڪري ئي انسان پٿرن ۾، مورتين ۾ ۽ سڀني هنڌن تي ايشور جي هستيءَ جو انڀو (تجربو) ڪري ٿو. اِن تي هڪ سنسڪرت شلوڪ ۾ چيل آهي.
- نَه ڪاشٺي وديتي ديوو، نه شِلايان نَ مرڻميي، ڀاوي ھِه وِديَتي ديو ستسمات ڀاوو ھِه ڪارڻم.
مطلب ته پرماتما ڪاٺ، پٿر، مٽيءَ جي مورتيءَ ۾ نه آهي، پر اُهو انسان جي من جي ڀاونا (خواهش يا احساس) شرڌا (عقيدت) ۾ نه آهي، پر انسان جي من جي ڀاونا يعني احساس، شرڌا يعني عقيدت ۾ رهي ٿو.ا نهيءَ ويچار کي ظاهر ڪندڙ هي پهاڪو ڏسو:
- مانَلا تَرَ ديوَ، ناهين تر دگڙ. (مراٺي)
قسمت يا ڀاڳ ۾ ويساھ:
سنسڪرت جي درشن گرنٿن يعني فلسفانه ڪتابن ۾ ڀاگيواد يا ڀاڳ ۾ يقين رکڻ واري نطريي کي به گهڻن مڃيو آهي. اِن جو تمام گهڻو اثر ڀارت جي سماج تي پيو آهي. پوُروَ جنمن جي ڪرمن (گذريل جنمن جو عملن) جو ڦُل انسان کي هن جنم ڀوڳڻو پوي ٿو. چوراسيءَ جو چڪر لک جوڻين (جنمن) جو چڪر آهي، جنهن مان آتما کي لنگهڻو پوي ٿو. هُو چاهي ڪيتري به ڪوشش ڪري ته به ڀاڳ يا تقدير ۾ جيڪو لکيل آهي، تنهن کي مٽائي نه سگهندو. هر ٻوليءَ جي پهاڪن ۾ اِنهن ڀاونائن (احساس) وارا گهڻيئي پهاڪا ملن ٿا. هتي سنڌي پهاڪن جا ڪجھ مثال ڏسو:
- تقدير اڳيان ڪهڙي تدبير؟
- جيڪي هوندو ڀاڳ ۾، سو وهي پوندو پاڳ ۾.
- ڪنهن جي ڀاڳَ سان ڪاريس؟
- روپ روئي، ڪرم کائي.
- سونهن سِڪي، سَنت کائي.
- لکيو منجھ للاٽ، قلم ڪياڙي نه وهي.
- ڪرم هِيڻ کيتي ڪري، بلد مري يا ٽوٽا پڙي.
- ڇا جي ڏِنگا ڏير، منهنجو ڏينهن ڏِنگومَ ٿئي.
- ڀاڳ ڏئي ڀيڙو ته دال مان سيرو.
- ڀاڳ ڏئي دٻ ته دال مان رٻ.
ڀاڳ يا مقدر ۾ اڻٽُٽ ويساھ هوندي پڻ پهاڪن ۾ انسان کي اها به صلاح ڏني ويئي آهي ته هوُ ڀاڳ تي نه ڀاڙي، پر ڪنهن به ڪن کي پورو ڪرڻ لاءِ آدم ضرور ڪري. اِن تي ڪجھ پهاڪو ڏسو.
- آپ نه مريئي، سرڳ نه جائيي.
- اپني گهوٽ ته نشا ٿيويئي.
دنيا چئن ڏينهن جو چٽڪو:
شنڪر آچاريه جي ويدانت مَت جو ڀارتي سماج جي سوچ ويچار تي گهڻو اثر آهي. اِن موجب هن سنسار کي نَشور يعني ناسُ ٿيندڙ ليکيو ويو آهي. هيءَ دنيا مايا جو کيل آهي. اِنهن ويچارن تي ڪجھ پهاڪا هن ريت آهن:
- ڪوڏر ۽ ڪاني، آهي سر سڀ ڪنهن.
- ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽ، ڪڏهن مڙھ مقام ۾.
- واري سندو ڪوٽ، اڏي اڏبو ڪيترو.
- گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا.
ڌن دولت جي اهميت:
سماج جو اقتصادي سرشتو جيڪڏهن مضبوط آهي ته اُهو سماج ترقي ڪندو، اُن جا ماڻهو سُکي زندگي گذاري سگهندا. اِن ڪري آڳاٽي وقت کان وٺي عوام ڌيان يا ناڻي جي هئڻ کي تمام گهڻي اهميت ڏني آهي، جيڪو شاهوڪار آهي، اُهو سماج ۾ طاقتور به بڻجي وڃي ٿو. غريب ۽ گهُرجائو ماڻهو سندس در تي وڃي پنهنجو هٿ ٽنگين ٿا ۽ هُن جي خوشامد به ڪن ٿا. سنڌيءَ ۾ ٻين ٻولين وانگر ناڻي جي اهميت بابت گهڻيئي پهڪا ملن ٿا. سماج ۾ ناڻي جي ڪيتري اهميت ۽ ضرورت آهي، اِن باري ۾ ڪجھ پهاڪا ڏسو:
- اُٿُ به ناڻو، ويھُ به ناڻو، ناڻي بنا نرُ ويڳاڻو.
- پير عيسيٰ، پير موسيٰ، بڙا پير پئسا.
- شاهوڪار جو ٽِٽُ به کستوري.
- پيءُ سندس پيهون ڪُٽيون، ڏاڏي سندس ڌاڻا، اڳي پُڇيائون ٿي ذات پات، هاڻي پُڇن ٿا ناڻا.
- ناڻو نر به چُتو ڪري.
- ناڻو سو جو ڳنڍِ، واڻي سا جا ڪنٺ.
- زر بسيار ته عشق ٺھ پھ، زر نيست ته عشق پُون پُون.
- جيڪو ڪري ناڻو، سو نه ڪري راڻو.
- جيڪو ڪري ڪلدار، سو نه ڪري ڪرتار.
- شاهوڪاري ٻار، چريو يا چُتو.
- لڇمي، ڪُلڇڻ ڍڪڻي.
- شاهوڪار جو سال به سڀ ڪو سڏائي.
- غريب جو ڀيڻيوِيو به ڪو نه سڏائي.
- دولت نهن کان ماسُ وڇوڙي.
سڀني ڀارتي ٻولين ۾ ناڻي جي اهميت جي باري ۾ ججهي تعداد ۾ پهاڪا ملن ٿا. سنسڪرت ٻولي به اِن کان بچيل نه آهي:
- يَسياسِتَ وِتن سَ نرھَ ڪُلِين ھَه،
سَ پنڊِت ھهَ سَ شرُتِ مان گُڻيگيهَ ھ.
س ايوَ وِڪتا سَ چَ درشنِييَه،
سروي گُڻاھَه ڪانچنماشترينتي.
مطلب ته جنهن وٽ ناڻو آهي، اُهو ماڻهو خانداني آهي، اُهو پنڊت، ويدن جو ڄاڻو ۽ گُڻوانُ آهي. اُهوئي سُٺو ڳالهائيندڙ ۽ خوبصورت آهي. سڀيئي گُڻ سون جو سهارو وٺن ٿا.
- ٽڪا ڌرم ٽڪا ڪرم، ٽڪا هي پرم تَپَ ھ،
يَسيه گيهي ٽڪا ناسِتَ، سَ نرھَ ٽڪٽڪايَتي.
يعني ٽڪو ئي ڌرم آهي، ٽڪو ئي ڪرم آهي، ٽڪو ئي وڏي ۾ وڏو تپسيا (عبادت) آهي. جنهن گهر ۾ ٽڪو ناهي، اُهو ماڻهو کوکلو آهي ۽ خالي دٻي وانگر کڙ کڙ ڪندو آهي. مطلب ته ٽڪي يعني ناڻي جي بنا ماڻهوءَ جي پنهنجي سماج ۾ ڪا به اهميت نه آهي.
ٻئي طرف زندگيءَ ۾ انسان اِهو به محسوس ڪيو آهي ته پئسو ئي سڀ ڪجھ نه آهي. اِن ڪري پئسي جي موھ ۾ ڦاسي اُن کي پنهنجو ايمان ۽ ڌرم وڃائڻ نه کپي. اهڙن ويچارن تي ڪجھ پهاڪا ڏسو:
- مايا اچڻي وڃڻي آهي.
- پاپ ڪِي مايا پراڇِت جايه.
- نانءُ مردان، ڌن آوي جاوي.
- ناڻو گهوريا سِرن تان، سِر گهوريا شرمن تان.
لوڪ ۾ وهنوار ۽ اخلاقي قول:
زندگيءَ ۾ انسان پنهنجي شخصي تجربن مان گهڻيئي ڳالهيون سِکي ٿو ته زندگي ڪيئن گذارجي، زندگيءَ ۾ ٻين سان هلٿ چلت ۽ وهنوار ڪيئن ڪجي. اِن تي گهڻيئي چوڻيون ملن ٿيون، جيڪي قولن وانگر عام آهن. اُنهن جا هتي ڪجھ مثال ڏجن ٿا:
- انسان خطا جو گهر آهي.
- سچ ته بيٺو نچ.
- جهڙي ڪرڻي تهڙي ڀرڻي.
- ٻه ته ٻارنهن.
- ڏاڍي جي لٺِ کي ٻه مٿا.
- انسان ڪڏهن ڀَريءَ ۾ ته ڪڏهن ڀاڪُر ۾.
- سج ٻه پاڇا.
- واڻيو پنج نه سهي، پنجاھ سهي.
- وِياجُ سُورتي گهڙو آهي.
- ٿورئي کٽئي گهڻي برڪت.
- قرض ڪوڙھ جو ٽِڪو آهي.
- پوءِ ڍائي کان قرض نه کڻجي، توڻي لک لٽائي.
- پَتِ نَهن ته پاڻي آهي.
- ٻاليتو نه ماليتو.
- جهڙو اَنُ، تهڙو منُ.
- اڄ جو ڪم سڀاڻي تي نه وجهجي.
- منُ نه ٿيو مسلمان، ڪلمو پڙهيو نه ڇا ٿيو.
- اندر اڇو نه ڪري، ڌوئي ٿو ڌاڳا.
- زبان شيرين، ملڪگيري.
- ڪچيءَ ڪنا نه وريا ته پڪيءَ ڇا ورندا؟
- سنگُ تاري ڪُسنگُ ٻوڙي.
- نَهن سان ڇڃي ته ڪاتي ڇو هڻجي؟
- سوڙهي سِياندريءَ وهنوار نه ڪجي.
- صبرُ جينين جي سير، نه گُسي تِن جو.